4 қыркүйекте Orda.kz «СІМ басшысы Мұрат Нұртілеу, кәсіпкер Гаджи Гаджиев және ҰҚК-ның бірқатар жоғары шенділері ұсталды» деп хабарлады. Артынша Үкімет құрылымдары мұны жоққа шығарып, Сыртқы істер министрлігі Нұртілеудің бизнесмендермен кездесуінен фотолар жариялады. Баспасөз кеңістігі бір күн ішінде «ұстау болды ма, болмады ма?» деген сауалға, фотолар «ескі ме, жаңа ма?» деген дауға толды. Ал Гаджиевтің жұбайы, Президент Телерадиокешенінің директоры Раушан Қажыбаева Orda-ны «жала жапты» деп сотқа беруге дайындалып жатқанын мәлімдеді. QT редакциясы фактчек, ықтимал сценарийлер, мемлекеттік коммуникацияның бет-бейнесі, бизнесмен мен министр туралы ашық деректер, сондай-ақ бұл дау мен Киевте қаза тапқан оппозициялық журналист Айдос Садықов ісінің түйісу нүктелері туралы талдау жасады.

Сонымен анығы не, не дәлелденген жоқ?

Orda.kz 4 қыркүйекте «Нұртілеу мен Гаджиев ұсталды» деген жаңалық жариялады; материал ішінде «құқыққорғау органдарындағы дереккөздерге» сілтеме берілді.

СІМ және басқа ресми арналар «ұстау» туралы хабарды жоққа шығарды. 5 қыркүйекте СІМ министрдің компания өкілдерімен кездесуінен фотолар таратты.

Фотолардың уақыты жөнінде: бірқатар басылым «кадрлар шілдедегі кездесумен ұқсас» деп күмән келтірсе, Kursiv екі бөлек кездесу болғанын тексеріп, «ұқсас болса да – бұл бөлек іс-шаралар» деген қорытынды жариялады.

Раушан Кажыбаева (Гаджиевтің жұбайы) Orda.kz-ке қарсы жала туралы талап арыз әзірлеп жатқанын ашық айтты.

Дау аясында Гүлнар Бажкенованың (Orda.kz бас редакторы) қайда екені бір сәтке белгісіз болғаны туралы жаңалықтар шықты; редакцияда жұмыс қалыпты жүріп жатқаны айтылды.

Ал, нақты дәлелденбеген тек нұсқа ретінде бар нәрселер:

«Ұстау» фактісін тәуелсіз ресми құжаттар (ҚПК бойынша тіркелген іс нөмірі сот кабинетіндегі іс туралы ақпарат, т.б.) әлі растаған жоқ. Ал Orda.kz бас редакторы өз хабарламасының шынайылығын қорғауда.

Әзірге Orda-ның «ұстау» туралы ақпараты тексерілмеген күйде тұр; ресми тұлғалар жоққа шығарды; қосымша дерек болмаса, оны «шындық» деп кесіп айтуға болмайды. Бұл – «ашық финалды» ақпарат дауы.

Ақорданың, СІМ-ың «жан-жақты ақтаулысы» нені білдіреді?

Жұртты дүрлітірген хабарлама бойынша билік үш қадам жасады:

  1. Жедел жоққа шығару (қысқа, нақты месседж).
  2. «Proof-of-life» үлгісіндегі контент: министрдің кездесу кадрлары. Дегенмен МИД жазбасында кездесудің нақты күні көрсетілмегені күмән тудырды; бұл бос кеңістікті қарсы тарап пікірмен толтырды (кадрлар ұқсастығы туралы даулар).
  3. Мессенджерге қарсы құқықтық қысым сигналдары: Мәдениет және ақпарат министрі «растаусыз деректерді таратпауға» шақырды; ал мемлекеттік медиа топ-менеджері (Кажыбаева) Orda-ны сотқа беремін деді. Бұл – қауіп-қатерді төмендету амалы, аудиторияны «заңмен» тежеу

Бұл – биліктің әлсіздігі емес, қайта «ақпараттық күн тәртібін кері қайтару» амалы: факт емес, қоғамдық көзқарас үшін күрес.

«Гаджиевтың жұбайы сотқа беремін деді, кәсіпкердің өзі неге сөйлемейді?»

Бірнеше қисынды себеп көруге болады

Құқықтық қадам: даудың өршуі кезінде жауапкершілікті жекелеген адамға емес, өкілге ысыру арқылы жеке тұлғаны ақпараттық тәуекелден қорғау. Әдетте мұндай медиа-дау кезінде заңгерлер процедуралық өкілді алға шығарады. Бұл жолы – шенеуніктік лауазымы бар жұбайдың сөйлегені соның айғағы.

Репутацияны басқару тұрғысынан: кәсіпкердің кез келген сөзі жаңа ақпараттық толқын туғызуы мүмкін. Сол себепті мұндай жағдайда жиі қолданылатын тәсіл – үнсіз қалу. Үнсіздік дау-дамайды бәсеңдетудің құралы саналады.

Құқық қорғау немесе комплаенс тұрғысынан: егер қатар жүргізіліп жатқан тексерулер болса, айтылған артық сөз кейін қарсылықтың айғағы ретінде пайдаланылуы мүмкін.

«Министр мен кәсіпкердің байланысы бар ма?» – ашық деректер не дейді?

Қазіргі ашық деректерде Нұртілеу мен Гаджиев арасындағы нақты институционалдық байланыс (ортақ жобалар, келісімшарттар, ортақ мүдделер) жария түрде көрсетілмеген. Orda хабары оларды бір материалда атады (бір уақытта «ұсталды» деді), ал СІМ жауабы министрдің Harvest Group өкілдерімен кездесуін көрсетті. Бұл екі сюжет формальды тұрғыда бөлек.

Сондықтан «байланыс» туралы кесімді пікір айту үшін құжаттық база қажет: хаттама, мемлекеттік сатып алу реестріндегі іздер, бірлескен активтер, т.б. Қазір ондай дәлелдер қоғамға ұсынылған жоқ.

Бұл дау мен Айдос Садықов ісінің түйісуі

18 маусым 2024 жылы Киевте қазақстандық оппозициялық журналист Айдос Садықовқа қастандық жасалды; ол 2 шілдеде жан тапсырды. Украина екі күдіктінің атын атады: Алтай Жақанбаев және Мейрам Қаратаев; екеуі де – Қазақстан азаматтары. Олардың әрекеті «белгісіз тапсырыс берушінің» нұсқауымен жасалған болуы мүмкін деп хабарланды. Қазақстан бір күдіктінің елге өз еркімен келгенін айтқанымен, іздеудегі тұлғаларды экстрадициялауға келіспеді.

4-5 қыркүйектегі даудың дәл ішінде Orda.kz «ұсталған ҰҚК шенеуніктерінің қатарында Садықов ісі бойынша күдікке алынған аты-жөні аталған тұлғалармен байланысты фигуралар бар» деген мазмұндағы түсіндірме жариялады. Бұл жерде де ресми растау жоқ, бірақ медиа-нұсқа ақпараттық контекст ретінде ұсынылды.

Садықов ісі – халықаралық-құқықтық өлшемі бар, ашық қоғам үшін резонансты тақырып. Бұл істе тапсырыс беруші анықталмаған, алайда марқұм Садықовтың жесірі бұған ел президенті Тоқаевты кінәлайды. Ал халықаралық БАҚ бұл оқиғаның Қазақстан–Украина қатынастарына әсер еткенін бірнеше рет жазды. Орда таратқан «ұстау» хабары дәл осы резонансқа байланыстырылып отыр, бірақ қазіргі сәтте дәлелдік база ұсынылмаған.

Бажкенова таратқан ақпарат «фейк» болса да, осы дау нені ашып берді?

  1. Ақпараттық билік үшін күрес. Меморгандардың тез әрі синхрон реакциясы – дағдарыс коммуникациясының жетілдірілген деңгейін көрсетеді (жедел жоққа шығару, визуал дәлел, құқықтық ескерту). Бірақ датасыз фотолар секілді ұсақ детальдар күмән өндірді.
  2. Медиа-қауіп пен құқықтық қысымның шегі. Журналисті «жала» бойынша сотқа беру ниеті – стратегиялық басу құралы. Бұл – кәсіби стандарттар мен «дереккөздерді қорғау» принципі сыналатын алаң.
  3. Қауымның сенім архитектурасы. Әлеуметтік желідегі поляризация «кімге сенеміз?» деген сұрақтың институционал шешілмегенін ашып берді: бір жақ ресми релизге, екінші жақ тәуелсіз медиаға иек артады.

Болжамды сценарийлер

Ақпарат жалған. Ресми теріске шығару сақталады; талап арыз сотқа тіркеліп, редакция кешірім/түзету жариялауы ықтимал.

Ақпарат ішінара шындыққа жанасады. «Ұстау» емес, сұрау/тінту/сұхбат алу процедуралары орын алған болуы мүмкін; бірақ ол «ұстауға» жетпеген. Бұл – қылмыстық процестегі терминологиялық шатасулар жиі тудыратын сценарий.

Элитаралық текетірестегі ақпараттық соққы. Белгісіз топтар қоғамдық пікірді алдын ала қалыптастыру үшін «ұстау» сюжетіне ұқсас дез/микро-дез құралын пайдаланған болуы мүмкін.

Қай сценарийдің үстем болатынын алдағы бірнеше құжаттық белгі айқындайды: прокуратура/тергеу релиздері, сотқа берілген талаптың тіркелуі мен мәтіні, СІМ немесе үкіметтің ашық брифингтері.

Ақпараттың ақиқаты қайда?

Orda.kz таратқан «Нұртілеу мен Гаджиев ұсталды» деген ақпарат әзірге ресми түрде расталған жоқ, ал билік оны жоққа шығарды. Министрдің «жұмыс үстіндегі» фотолары датасыз болғандықтан, қоғамда күмән сейілмей отыр. Кәсіпкердің орнына оның жұбайының сотқа беремін деуі – құқықтық әрі репутациялық тактика ретінде бағаланды.

Бұл дау биліктің дағдарыс кезіндегі коммуникациясының тәсілін көрсетті: жедел жоққа шығару, визуалды дәлел ұсыну, құқықтық қысым. Дегенмен, мұндай амалдар сенім дағдарысын тереңдете түсті.

Айдос Садықов ісі бұл тақырыпқа халықаралық реңк қосты, бірақ тікелей байланысы дәлелденген жоқ. Қазір үш сценарий ықтимал: ақпарат жалған болып шығуы, ішінара шындыққа жанасуы немесе элитаралық ақпараттық соққы болуы.

Бұл оқиға Қазақстандағы ақпараттық кеңістіктегі сенім дағдарысын, билік пен тәуелсіз медианың арасындағы күресті және халықаралық резонансты айқын көрсетті.

The Qazaq Times