الەم ساياساتىندا رەزونانس تۋعىزعان وقيعالار

ساناۋلى كۇننەن كەيىن 2019 جىل حالىقارالىق ساياساتتا رەزونانس تۋعىزعان وقيعالار مەن بۇرىلىس-بۇرالاڭى كوپ جىل رەتىندە تاريح قويناۋىنا ەنبەك. بيىل الەمنىڭ كەيبىر ايماقتارىنداعى شيەلەنىستەر شەشىم تاپسا، كەيبىر ءوڭىردىڭ قايشىلىعى ۋشىعىپ، تۇتاس الەمدىك بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە قاتەرلەردى دە كۇشەيتە ءتۇستى. ساياسي ارەنادا جاڭا تۇلعالار مەن كوشباسشىلار پايدا بولدى. ەندىگى كەزەكتە وسى جىلدى قورىتىندىلاي وتىرىپ، ەسكى جىلدا ەستە قالار وقيعالاردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

بيىل اقش ساياسي ارەناداعى تىزگىندى قولدان بەرگەن جوق. جىل باسىنان بەرى رەسەي، تۇركيا، ۆەنەسۋەلاعا سانكتسيا ەنگىزسە، ۋكرايناعا اسكەري-قارجىلىق كومەك كورسەتتى. كەلەر جىلى وتەتىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇمىتكەرلەردىڭ سايلاۋالدى ناۋقانعا دايىندىعى قىزا ءتۇستى. دەگەنمەن، جىل سوڭىنا قاراي اقش كونگرەسى وكىلدەر پالاتاسى ەل پرەزيدەنتى ترامپقا قارسى يمپيچمەنت جاريالاۋدى جاقتاپ، داۋىس بەردى. پرەزيدەنتكە ەكى باپ بويىنشا ايىپ تاعىلعان: ءوز بيلىگىن اسىرا پايدالانۋ جانە كونگرەسكە كەدەرگى كەلتىرۋ. ترامپتىڭ يمپيچمەنتى سەناتتىڭ ۇشتەن ەكى وكىلى قولداعاندا عانا جۇزەگە اسپاق. سەناتتا قازىرگى كەزدە رەسپۋبليكاشىلداردىڭ ۇستەمدىك قۇرىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، اق ءۇي باسشىسىنا تاعىلعان ايىپتىڭ جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي.

دەموكارتيالىق قۇندىلىقتارى جوعارى مەملەكەتتەردىڭ كوشىن باستاپ تۇرعان كانادادا 43-ءشى پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزىلدى. ناتيجەسىندە، ەل پرەمەر-ءمينيسترى دجاستين تريۋدو باستاعان ليبەرالدى پارتيا پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتتى، بىراق ەلدىڭ زاڭنامالىق ورگانىنىڭ تومەنگى پالاتاسىندا ياعني قاۋىمداستىقتار پالاتاسىندا كوپ داۋىس يەلەنگەن جوق.

گەرمانيا بيىل ەكونوميكالىق قۋاتتى، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا ىنتىماقتاستىق ديالوگ ورناتۋعا قاۋقارلى ەكەندىگىن كەزەكتى مارتە دالەلدەدى. ەل ۇكىمەتىنىڭ 2022 جىلعا قاراي اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن (اەس) جابۋ تۋرالى مالىمدەمەسى شەتەلدىك باق-تاردا ءجيى تالقىعا ءتۇستى. قاڭتاردان باستاپ ەڭ تومەنگى ەڭبەكاقى كولەمى ساعاتىنا 9,19 ەۋروعا جەتسە، زەينەتاقى جانە وتباسىلارعا بولىنەتىن ايلىق جاردەماقى 3,5%-عا ارتتى. سوعان قاراماستان، بەرليندە جاھاندىق جىلىنۋعا جانە ميگراتسيالىق ماسەلەلەرگە قارسى بىرنەشە اكتسيالار ۇيىمداستىرىلدى.

ۇلىبريتانيا كەزەكتى مارتە ەۋرووداق قۇرامىنان كەتۋ تۋرالى شەشىمگە نۇكتە قويا المادى. بريتان پارلامەنتى قاۋىمدار پالاتاسىنىڭ دەپۋتاتتارى بريۋسسەل مەن بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر تەرەزا مەي ۇكىمەتى اراسىندا قول جەتكىزىلگەن Brexit شارتتارى تۋرالى كەلىسىمنىڭ جوباسىن ءۇش رەت كەرى قايتاردى. ارتىنشا مەي ۇكىمەتى وتستاۆكاعا كەتىپ، «انتيرەسەيلىك باعىتتاعى ساياساتكەر» بوريس دجونسون ۇكىمەت باسىنا كەلدى. ەۋرووداق پەن ۇلىبريتانيا اراسىنداعى ماسەلە داۋعا اينالعاندىقتان، 13 جەلتوقساندا مەرزىمىنەن بۇرىن پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزىلدى. ەندى جاڭا پرەمەر دجونسون 31 قاڭتاردا قالاي دا وداق قۇرامىنان كەتەمىز دەپ ۋادە بەرىپ وتىر. دەگەنمەن، سولتۇستىك يرلانديانىڭ ەو-عا قاراستى بىرىڭعاي كەدەندىك ايماعىندا قالۋى دجونسون ۇسىنعان Brexit بويىنشا جاڭا جوسپارعا تولىعىمەن قايشى كەلەتىندىگىن ەسكەرسەك، بىرىككەن كورولدىك كەلەر جىلى دا ساياسي ماسەلەنى رەتتەۋدىڭ وڭتايلى جولىن تابۋ قيىنعا سوقپاق.

سوڭعى جىلدارى فرانتسيادا حالىق نارازىلىعى ءجيى ورىن الىپ كەلەدى. بيىل ەل پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون ۇسىنعان زەينەتاقى رەفورماسىنا قارسى سوڭعى ون جىلدا بولماعان جالپىۇلتتىق ءىرى ەرەۋىل ورىن الىپ، سالدارىنان بىرنەشە تۇرعىن جاپا شەكتى. حالىق اراسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسىندە رەسپوندەنتتەردىڭ 70%-ى پرەزيدەنت شەشىمىنە قارسى ەكەندىگىن ايتتى. نەگىزىنەن فرانتسيادا ونداعان زەينەتاقى باعدارلامالارى بار. بۇل باعدارلامالار مەملەكەتكە وراسان شىعىن اكەلەتىنىن ايتقان ماكرون، بىرىڭعاي زەينەتاقى رەفورماسىن ۇسىنىپ وتىر.  ال بۇل ۇسىنىستى حالىقتىڭ قالاي قابىلدايتىنى ازىرگە بەلگىسىز.

فوتو: ۆۆس

يتاليا كواليتسياسى بيىل ساياسي داعدارىسقا ۇشىرادى. بيۋدجەت جوباسىنىڭ ناقتىلانباۋى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەگە اينالسا، بيلىك پارتيالارى اراسىنداعى كيكىلجىڭ-كەلىسپەۋشىلىك ەل ەكونوميكاسىن ءبىر بۇيىرىنەن قىستى. وسى ماسەلەلەر يتاليا پارلامەنتىن قاۋقارسىزدىققا الىپ كەلىپ، سوڭىندا ۇزاق جىلعا سوزىلعان ساياسي داعدارىستار مەن ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا ۇشىراتتى. سالدارىنان ەۋروايماقتىڭ ءۇشىنشى ۇلكەن ەكونوميكالىق ايماعى اۋقىمدى ساياسي تۇراقسىزدىققا تاپ بولدى.

ساياسي شەشىمدەرى ارقىلى سىن استىندا قالعان مەملەكەتتىڭ ءبىرى – تۇركيا. 9 قازاندا تۇركيا ءسۇريانىڭ سولتۇستىگىندە «بەيبىتشىلىك قاينارى» اتالاتىن ارنايى وپەراتسيا باستاعان. تۇرىك اۆياتسياسى مەن ارتيللەرياسى كورشى ەل اۋماعىنداعى كۇرد جاساقتارىن سوققىعا الدى. اسكەري وپەراتسيانىڭ ماقساتى – لاڭكەستەرگە وڭتۇستىك شەكارادا ءدالىز قۇرۋعا جول بەرمەۋ. تۇركيانىڭ بۇل قادامىن الەم ەلدەرى ءارتۇرلى باعالاپ، پليۋراليزم تۋىنداعان. وسى ارەكەتى ءۇشىن ۋاشينگتون انكاراعا سانكتسيا ەنگىزسە، ماسكەۋ تۇركيانى قولدايتىنىن ايتتى. ەل پرەزيدەنتى ەردوعان ءسۇريانىڭ سولتۇستىگىندە قاۋىپسىزدىك ايماعىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تۇركياعا حالىقارالىق قولداۋ كورسەتىلمەسە، ميلليونداعان بوسقىندار ءۇشىن ەۋروپاعا شەكارا ايقارا اشىلاتىنىن ايتىپ، ەسكەرتۋ جاسادى.  الايدا، ەۋروكوميسسيا بەكىتكەن جاڭا بيۋدجەتتى بەكىتۋ كەزىندە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ باسشىسىلارى تۇركياعا قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى جاق اشپادى.

ۋكراينا ءۇشىن بيىلعى جىل جاڭالىققا تولى بولدى. پەتر پوروشەنكو بيلىكتەن كەتىپ، ورنىنا جاس ساياساتكەر، اكتەر ۆلاديمير زەلەنسكي كەلدى. ەكس-پرەزيدەنتتىڭ ۇستىنەن 13 قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ەكەۋارا دەبات كەزىندە ءوز مىقتىلىعىن كورسەتكەن زەلەنسكي سايلاۋالدى ۋادەلەرىنىڭ ءبىرى – ۇكىمەتتى جاڭارتۋدى قولعا الىپ، كونستيتۋتسياعا بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزدى. ەۋروپا ەلدەرىمەن، اقش-پەن ىنتىماقتاستىق بايلانىس ورناتىپ، ناتو-عا مۇشە بولۋعا تالپىنىس جاسادى. تاعى ءبىر اتاپ وتەر جايت، زەلەنسكي پۋتينمەن كەلىسسوز جاساۋعا مۇددەلى ەمەستىگىن اشىق ايتىپ، شەتەلدىك باق نازارىن اۋداردى.

«رەسەيدىڭ اگرەسسورلىق ساياساتى» بۇل جولى دا قايتالاندى. جاپونيامەن اراداعى ارال داۋىنا قاتىستى قايشىلىقتار تۋىنداپ، رەسەي بۇل ماسەلەنى تالقىلاۋدان بىرنەشە مارتە بويىن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىسىپ باقتى. كەيىننەن توكيو ماسكەۋگە قارسىلىق نوتاسىن جىبەرگەنمەن، رەسەي ءوز پوزيتسياسىنان تايعان جوق. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان داۋعا قاشان نۇكتە قويىلارى ءالى دە بەلگىسىز.

ۇلىبريتانياداعى ەرەۋىلدەردىڭ ءبىرى. فوتو: ۆۆس

الەم كوز تiككەن ازيا ەلدەرىنىڭ ساياسات ساحناسى دا بiر تىنشىمادى. 19 ناۋرىزدا جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا ساعات 19:00-دە قازاقستاندى 30 جىلعا جۋىق باسقارعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتەتىندىگىن جاريا ەتتى. توسىننان مۇنداي شەشىمنىڭ قابىلدانۋىنا ساراپشىلار ءار ءتۇرلى پىكىرلەر مەن رەاكتسيالار ءبىلدىردى. 9 ماۋسىمدا سايلاۋ ءوتىپ، قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. دەگەنمەن، قازاقستان ساياساتىندا بيلىك ءترانزيتىنىڭ جۇزەگە اسۋى قيىن ەكەندىگى جانە تۇڭعىش پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ «ءوزى كەتسە دە، ءسوزى كەتكەن جوق» دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر.

وزبەكستان بيىل «The Economist» باسىلىمى جىل سايىن تاعايىندايتىن «جىل مەملەكەتى» نوميناتسياسىندا توپ جارىپ، «تىڭ رەفورمالار ارقىلى ۇلكەن سەرپىلىس جاساعان مەملەكەت» دەپ باعالاندى. بۇل رەتتە 2016 جىلى پرەزيدەنتتىك لاۋازىمىنا كىرىسكەن شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ ەڭبەگى ەلەۋلى دەيدى باسىلىم. ال كورشى قىرعىزستاندا «ەكس-پرەزيدەنتتى ۇستاۋ» وپەراتسيا باستالىپ، بىرنەشە مارتە سوتقا بارۋدان باس تارتقان المازبەك اتامباەۆ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ءوز ەركىمەن بەرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا اتامباەۆقا جەمقورلىققا جول بەردى، قىزمەتىن اسىرا پايدالاندى سىندى پۋنكتتەر بويىنشا بەس ايىپ تاعىلعان.

ءتۇيىن: ەرەۋىلدەر مەن قايشىلىقتار جىلى

دوڭىز جىلى الەم ءۇشىن ەرەۋىلدەرگە تولى كۇيزەلىستى جىل رەتىندە ەستە قالماق. قازاندا يسپانيا، ليۆان، چيلي، ەكۆادوردا ءىرى نارازىلىق اكتسيالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇيىمداستىرىلدى. جازدا چەحيا، الجير، سۋدان حالقى بيلىككە قارسى پيكەتكە شىقتى. قاڭتاردا لوندون، پاريج، بەرلين، امستەردام، سيدنەي جانە الەمنىڭ وزگە دە 54 قالاسىندا ەكواكتيۆيستەردىڭ نارازىلىقتارى ءوتتى. ال كوكتەمدە باستالىپ بىرنەشە ايعا جالعاسقان گونكونگتاعى مينتينگتەر الەم تاريحىنداعى ەڭ ءىرى ەرەۋىلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا قالىپ وتىر.

لاتىن امەريكاسى ەلدەرى دە بيىل ەرەۋىلدەن كوز اشقان جوق. چيلي ۇكىمەتى قوعامدىق كولىك پەن مەتروعا جول اقىسى كوتەرىلەتىندىگىن جاريالاعان سوڭ مىڭداعان تۇرعىن سانتياگو كوشەلەرىنە شىعىپ، بيلىككە قارسى ۇرانداتتى. ال ۆەنەسۋەلا التىنشى جىل قاتارىنان ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدى باستان كەشىرىپ وتىر. شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ ەسەپتۋىندە 1 ميلليون پايىزدان استام ننفلياتسيالىق قۇلدىراۋعا ۇشىراعان ۆەنەسۋەلا وتكەن جىلى 1920 جىلدارداعى ۆەيمار رەسپۋبليكاسىنىڭ جانە 2000 جىلعى زيمبابۆە تاريحىنداعى دەگراداتسيامەن ساي كەلدى.

دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى حالىق تولقۋلارىنىڭ بارلىعى دەرلىك تەڭسىزدىك، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جانە ساياسي ەركىندىككە ۇمتىلىس ماقساتىندا ورىن الىپ وتىرعانى راس. تاريح پاراقتارىن كەرى اقتارساق، 2019 جىلى الەم جۇرتى وتكەن 1968 جىلدى قايتا باستان وتكەرگەندەي. ءدال سول جىلى دا ءار مەملەكەتتە ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى ءىرى ەرەۋىلدەر ءوتتى: فرانتسيادا ستۋدەنتتەر بۋرجۋازيالىق وي-پىكىرلەر، ەسكى زاڭدار (يستەبليشمەنتكە) جانە بيلىككە قارسى نارازىلىق تانىتتى. كاپيتاليستىك جانە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى العا تارتقان چەحيادا «پراگا كوكتەمى» ورىن الدى. تاعىسىن تاعى.

قورىتا ايتقاندا، بيىلعى جىلى الەم بويىنشا شامادان تىس ۇلتشىلدىق ساياسي ترەندكە اينالعانداي. ماسەلەن، ءۇندىستان بيلىگى مۇسىلماندارعا ازاماتتىق بەرۋدەن تۇبەگەيلى باس تارتسا، قىتاي ەتنيكالىق ۇلتتاردى لاگەرلەرگە قامادى. ال امەريكا جاھاندىق ۇلتتىق ينستيتۋتتارعا قارسى شىقتى. جاڭا زەلانديادا، فرانتسيادا مەشىتتە مۇسىلماندارعا ماقساتتى تۇردە شابۋىل جاسالدى. سالدارىنان ۇلتارازدىق، ءدىني قاقتىعىستار بۇرىنعىدان دا ءورشي ءتۇستى. جاھاندىق ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا ميگراتسيا ماسەلەسى: بوسقىندار سانىنىڭ ارتۋى جانە حالىقتىڭ وزگە مەملەكەتتەرگە ۇدەرە كوشۋى دە بار. وسىنىڭ ءبارى 2019 جىلدىڭ ەلەۋلى وقيعالارى ەسەبىندە تاريح ۋاقىتى قىسقارعان ءداۋىردىڭ ماڭىزدى وزگەرىستەرى بولىپ قالدى.

"The Qazaq Times"