Fotokollaj: Älem elderiniñ prezidentteri

Sanaulı künnen keyin 2019 jıl halıqaralıq sayasatta rezonans tuğızğan oqiğalar men bwrılıs-bwralañı köp jıl retinde tarih qoynauına enbek. Biıl älemniñ keybir aymaqtarındağı şielenister şeşim tapsa, keybir öñirdiñ qayşılığı uşığıp, twtas älemdik beybitşilik pen qauipsizdikke qaterlerdi de küşeyte tüsti. Sayasi arenada jaña twlğalar men köşbasşılar payda boldı. Endigi kezekte osı jıldı qorıtındılay otırıp, eski jılda este qalar oqiğalardı nazarlarıñızğa wsınamız.

Biıl AQŞ sayasi arenadağı tizgindi qoldan bergen joq. Jıl basınan beri Resey, Türkiya, Venesuelağa sankciya engizse, Ukrainağa äskeri-qarjılıq kömek körsetti. Keler jılı ötetin prezidenttik saylauğa ümitkerlerdiñ saylaualdı nauqanğa dayındığı qıza tüsti. Degenmen, jıl soñına qaray AQŞ Kongresi Ökilder palatası el prezidenti Trampqa qarsı impiçment jariyalaudı jaqtap, dauıs berdi. Prezidentke eki bap boyınşa ayıp tağılğan: öz biligin asıra paydalanu jäne Kongreske kedergi keltiru. Tramptıñ impiçmenti Senattıñ üşten eki ökili qoldağanda ğana jüzege aspaq. Senatta qazirgi kezde respublikaşıldardıñ üstemdik qwrıp otırğanın eskersek, Aq üy basşısına tağılğan ayıptıñ jüzege asuı ekitalay.

Demokartiyalıq qwndılıqtarı joğarı memleketterdiñ köşin bastap twrğan Kanadada 43-şi parlamenttik saylau ötkizildi. Nätijesinde, el prem'er-ministri Djastin Tryudo bastağan liberaldı partiya parlamenttik saylauda jeñiske jetti, biraq eldiñ zañnamalıq organınıñ tömengi palatasında yağni qauımdastıqtar palatasında köp dauıs ielengen joq.

Germaniya biıl ekonomikalıq quattı, diplomatiyalıq qarım-qatınasta ıntımaqtastıq dialog ornatuğa qauqarlı ekendigin kezekti märte däleldedi. El ükimetiniñ 2022 jılğa qaray atom elektr stanciyasın (AES) jabu turalı mälimdemesi şeteldik BAQ-tarda jii talqığa tüsti. Qañtardan bastap eñ tömengi eñbekaqı kölemi sağatına 9,19 euroğa jetse, zeynetaqı jäne otbasılarğa bölinetin aylıq järdemaqı 3,5%-ğa arttı. Soğan qaramastan, Berlinde jahandıq jılınuğa jäne migraciyalıq mäselelerge qarsı birneşe akciyalar wyımdastırıldı.

Wlıbritaniya kezekti märte Euroodaq qwramınan ketu turalı şeşimge nükte qoya almadı. Britan Parlamenti Qauımdar palatasınıñ deputattarı Bryussel' men bwrınğı prem'er-ministr Tereza Mey ükimeti arasında qol jetkizilgen Brexit şarttarı turalı kelisimniñ jobasın üş ret keri qaytardı. Artınşa Mey ükimeti otstavkağa ketip, «antireseylik bağıttağı sayasatker» Boris Djonson ükimet basına keldi. Euroodaq pen Wlıbritaniya arasındağı mäsele dauğa aynalğandıqtan, 13 jeltoqsanda merziminen bwrın parlamenttik saylau ötkizildi. Endi jaña prem'er Djonson 31 qañtarda qalay da odaq qwramınan ketemiz dep uäde berip otır. Degenmen, Soltüstik Irlandiyanıñ EO-ğa qarastı birıñğay kedendik aymağında qaluı Djonson wsınğan Brexit boyınşa jaña josparğa tolığımen qayşı keletindigin eskersek, Birikken Korol'dik keler jılı da sayasi mäseleni retteudiñ oñtaylı jolın tabu qiınğa soqpaq.

Soñğı jıldarı Franciyada halıq narazılığı jii orın alıp keledi. Biıl el prezidenti Emmanuel' Makron wsınğan zeynetaqı reformasına qarsı soñğı on jılda bolmağan jalpıwlttıq iri ereuil orın alıp, saldarınan birneşe twrğın japa şekti. Halıq arasında jürgizilgen saualnama nätijesinde respondentterdiñ 70%-ı prezident şeşimine qarsı ekendigin ayttı. Negizinen Franciyada ondağan zeynetaqı bağdarlamaları bar. Bwl bağdarlamalar memleketke orasan şığın äkeletinin aytqan Makron, birıñğay zeynetaqı reformasın wsınıp otır.  Al bwl wsınıstı halıqtıñ qalay qabıldaytını äzirge belgisiz.

Foto: VVS

Italiya koaliciyası biıl sayasi dağdarısqa wşıradı. Byudjet jobasınıñ naqtılanbauı kezek küttirmeytin mäselege aynalsa, bilik partiyaları arasındağı kikiljiñ-kelispeuşilik el ekonomikasın bir büyirinen qıstı. Osı mäseleler Italiya parlamentin qauqarsızdıqqa alıp kelip, soñında wzaq jılğa sozılğan sayasi dağdarıstar men ekonomikalıq qiınşılıqtarğa wşırattı. Saldarınan Euroaymaqtıñ üşinşi ülken ekonomikalıq aymağı auqımdı sayasi twraqsızdıqqa tap boldı.

Sayasi şeşimderi arqılı sın astında qalğan memlekettiñ biri – Türkiya. 9 qazanda Türkiya Süriyanıñ soltüstiginde «Beybitşilik qaynarı» atalatın arnayı operaciya bastağan. Türik aviaciyası men artilleriyası körşi el aumağındağı kürd jasaqtarın soqqığa aldı. Äskeri operaciyanıñ maqsatı – lañkesterge oñtüstik şekarada däliz qwruğa jol bermeu. Türkiyanıñ bwl qadamın älem elderi ärtürli bağalap, plyuralizm tuındağan. Osı äreketi üşin Uaşington Ankarağa sankciya engizse, Mäskeu Türkiyanı qoldaytının ayttı. El prezidenti Erdoğan Süriyanıñ soltüstiginde qauipsizdik aymağın qalıptastıru üşin Türkiyağa halıqaralıq qoldau körsetilmese, milliondağan bosqındar üşin Europağa şekara ayqara aşılatının aytıp, eskertu jasadı.  Alayda, Eurokomissiya bekitken jaña byudjetti bekitu kezinde Europa elderiniñ basşısıları Türkiyağa qoldau körsetu turalı jaq aşpadı.

Ukraina üşin biılğı jıl jañalıqqa tolı boldı. Petr Poroşenko bilikten ketip, ornına jas sayasatker, akter Vladimir Zelenskiy keldi. Eks-prezidenttiñ üstinen 13 qılmıstıq is qozğaldı. Ekeuara debat kezinde öz mıqtılığın körsetken Zelenskiy saylaualdı uädeleriniñ biri – ükimetti jañartudı qolğa alıp, Konstituciyağa birqatar özgerister engizdi. Europa elderimen, AQŞ-pen ıntımaqtastıq baylanıs ornatıp, NATO-ğa müşe boluğa talpınıs jasadı. Tağı bir atap öter jayt, Zelenskiy Putinmen kelissöz jasauğa müddeli emestigin aşıq aytıp, şeteldik BAQ nazarın audardı.

«Reseydiñ agressorlıq sayasatı» bwl jolı da qaytalandı. Japoniyamen aradağı aral dauına qatıstı qayşılıqtar tuındap, Resey bwl mäseleni talqılaudan birneşe märte boyın aulaq wstauğa tırısıp baqtı. Keyinnen Tokio Mäskeuge qarsılıq notasın jibergenmen, Resey öz poziciyasınan tayğan joq. Wzaq jıldarğa sozılğan dauğa qaşan nükte qoyıları äli de belgisiz.

Wlıbritaniyadağı ereuilderdiñ biri. Foto: VVS

Älem köz tikken Aziya elderiniñ sayasat sahnası da bir tınşımadı. 19 naurızda jergilikti uaqıt boyınşa sağat 19:00-de Qazaqstandı 30 jılğa juıq basqarğan Nwrswltan Nazarbaev otstavkağa ketetindigin jariya etti. Tosınnan mwnday şeşimniñ qabıldanuına sarapşılar är türli pikirler men reakciyalar bildirdi. 9 mausımda saylau ötip, Qasım-Jomart Toqaev Qazaqstan prezidenti bolıp saylandı. Degenmen, Qazaqstan sayasatında bilik tranzitiniñ jüzege asuı qiın ekendigi jäne twñğış prezident Nazarbaevtıñ «özi ketse de, sözi ketken joq» degen pikirler aytılıp ta, jazılıp ta jür.

Özbekstan biıl «The Economist» basılımı jıl sayın tağayındaytın «Jıl memleketi» nominaciyasında top jarıp, «tıñ reformalar arqılı ülken serpilis jasağan memleket» dep bağalandı. Bwl rette 2016 jılı prezidenttik lauazımına kirisken Şavkat Mirzieevtiñ eñbegi eleuli deydi basılım. Al körşi Qırğızstanda «eks-prezidentti wstau» operaciya bastalıp, birneşe märte sotqa barudan bas tartqan Almazbek Atambaev qwqıq qorğau organdarına öz erkimen berildi. Qazirgi uaqıtta Atambaevqa jemqorlıqqa jol berdi, qızmetin asıra paydalandı sındı punktter boyınşa bes ayıp tağılğan.

TÜYİN: Ereuilder men qayşılıqtar jılı

Doñız jılı älem üşin ereuilderge tolı küyzelisti jıl retinde este qalmaq. Qazanda Ispaniya, Livan, Çili, Ekvadorda iri narazılıq akciyaları birinen soñ biri wyımdastırıldı. Jazda Çehiya, Aljir, Sudan halqı bilikke qarsı piketke şıqtı. Qañtarda London, Parij, Berlin, Amsterdam, Sidney jäne älemniñ özge de 54 qalasında ekoaktivisterdiñ narazılıqtarı ötti. Al köktemde bastalıp birneşe ayğa jalğasqan Gonkongtağı mintingter älem tarihındağı eñ iri ereuilderdiñ biri retinde tarihta qalıp otır.

Latın Amerikası elderi de biıl ereuilden köz aşqan joq. Çili ükimeti qoğamdıq kölik pen metroğa jol aqısı köteriletindigin jariyalağan soñ mıñdağan twrğın Sant'yago köşelerine şığıp, bilikke qarsı wrandattı. Al Venesuela altınşı jıl qatarınan ekonomikalıq qwldıraudı bastan keşirip otır. Şeteldik sarapşılardıñ eseptuinde 1 million payızdan astam nnflyaciyalıq qwldırauğa wşırağan Venesuela ötken jılı 1920 jıldardağı Veymar Respublikasınıñ jäne 2000 jılğı Zimbabve tarihındağı degradaciyamen say keldi.

Düniejüziniñ tükpir-tükpirindegi halıq tolqularınıñ barlığı derlik teñsizdik, sıbaylas jemqorlıqqa qarsı küres jäne sayasi erkindikke wmtılıs maqsatında orın alıp otırğanı ras. Tarih paraqtarın keri aqtarsaq, 2019 jılı älem jwrtı ötken 1968 jıldı qayta bastan ötkergendey. Däl sol jılı da är memlekette türli jağdaylarğa baylanıstı iri ereuilder ötti: Franciyada studentter burjuaziyalıq oy-pikirler, eski zañdar (isteblişmentke) jäne bilikke qarsı narazılıq tanıttı. Kapitalistik jäne demokratiyalıq qwndılıqtardı alğa tartqan Çehiyada «Praga köktemi» orın aldı. Tağısın tağı.

Qorıta aytqanda, biılğı jılı älem boyınşa şamadan tıs wltşıldıq sayasi trendke aynalğanday. Mäselen, Ündistan biligi mwsılmandarğa azamattıq beruden tübegeyli bas tartsa, Qıtay etnikalıq wlttardı lager'lerge qamadı. Al Amerika jahandıq wlttıq instituttarğa qarsı şıqtı. Jaña Zelandiyada, Franciyada meşitte mwsılmandarğa maqsattı türde şabuıl jasaldı. Saldarınan wltarazdıq, dini qaqtığıstar bwrınğıdan da örşi tüsti. Jahandıq mäselelerdiñ qatarında migraciya mäselesi: bosqındar sanınıñ artuı jäne halıqtıñ özge memleketterge üdere köşui de bar. Osınıñ bäri 2019 jıldıñ eleuli oqiğaları esebinde tarih uaqıtı qısqarğan däuirdiñ mañızdı özgeristeri bolıp qaldı.

 

"The Qazaq Times"