بايتۇرسىنۇلى، احمەت (1873—1938 جج.)

بايتۇرسىنۇلى، احمەت (1873—1938) — اقىن، ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىم، تۇركىتانۋشى، پۋبليتسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى.

اۆتوبيوگرافياسى

احمەت بايتۇرسىنۇلى (15.1.1872, قازىرگى قوستاناي وبلىسى، جانگەلدى اۋدانى سارىتۇبەك اۋىلى – 8.12.1937, الماتى قالاسى) – قازاق حالقىنىڭ 20 عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن، پۋبليتسيست، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم، ۇلتتىق جازۋدىڭ رەفورماتورى، اعارتۋشى. اتاسى شوشاق نەمەرەسى احمەت ومىرگە كەلگەندە اۋىل اقساقالدارىنان باتا الىپ، ازان شاقىرىپ اتىن قويعان. اكەسىنىڭ ءىنىسى ەرعازى احمەتتى تورعايداعى 2 سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. ونى 1891 جىلى ءبىتىرىپ، ورىنبورداعى 4 جىلدىق مەكتەپكە وقۋعا تۇسەدى. 1895–1909 جىلى اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىندەگى ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتۋشى، قارقارالى قالالىق ۋچيليششەسىندە مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارادى. بايتۇرسىنوۆتىڭ ساياسي قىزمەت جولىنا ءتۇسۋى 1905 جىلعا تۇس كەلەدى. 1905 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە جازىلىپ، 14500 ادام قول قويعان قارقارالى پەتيتسياسى (ارىز-تىلەگى) اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بايتۇرسىنۇلى بولدى. قارقارالى پەتيتسياسىندا جەرگىلىكتى باسقارۋ، سوت، حالىققا ءبىلىم بەرۋ ىستەرىنە قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس وزگەرىستەر ەنگىزۋ، ار-وجدان بوستاندىعى، ءدىن ۇستانۋ ەركىندىگى، تسەنزۋراسىز گازەت شىعارۋ جانە باسپاحانا اشۋعا رۇقسات بەرۋ، كۇنى وتكەن دالا ەرەجەسىن قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە ساي زاڭمەن اۋىستىرۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى.

وندا قازاق دالاسىنا ورىس شارۋالارىن قونىس اۋدارۋدى ءۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتۋ تالاپ ەتىلگەن بولاتىن. سول كەزەڭنەن باستاپ جاندارمدىق باقىلاۋعا الىنعان بايتۇرسىنۇلى 1909 جىلى 1 شىلدەدە گۋبەرناتور تروينيتسكيدىڭ بۇيرىعىمەن تۇتقىندالىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جابىلدى. رەسەي ءىىم-ءنىڭ ەرەكشە كەڭەسى 1910 جىلى 19 اقپاندا بايتۇرسىنوۆتى قازاق وبلىستارىنان تىس جەرگە جەر اۋدارۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. وسى شەشىمگە سايكەس بايتۇرسىنۇلى ورىنبورعا 1910 جىلى 9 ناۋرىزدا كەلىپ، 1917 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا تۇردى. بايتۇرسىنۇلى ءومىرىنىڭ ورىنبور كەزەڭى ونىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنىڭ اسا قۇنارلى شاعى بولدى. ول وسى قالادا 1913–1918 جىلى ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن سەنىمدى دوستارى ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆپەن بىرىگىپ، سونداي-اق قالىڭ قازاق زيالىلارىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، تۇڭعىش جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىن شىعارىپ تۇردى. گازەت قازاق حالقىن ونەر، ءبىلىمدى يگەرۋگە شاقىردى. بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىنبورداعى ءومىرى مەن قىزمەتى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قاتاڭ جاندارمدىق باقىلاۋىندا بولدى. ول «قازاققا» جابىلعان نەگىزسىز جالا سالدارىنان اباقتىعا وتىرىپ شىقتى. بايتۇرسىنوۆ 1917 جىلى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر ارناسىندا ومىرگە كەلىپ، قازاق تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان قازاق سەزدەرى مەن قازاق كوميتەتتەرى سياقتى تاريحي قۇبىلىستىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇردى، ولارعا تىكەلەي ارالاسىپ، «قازاق گازەتى» ارقىلى ساياسي تەوريالىق باعىت-باعدار بەرىپ وتىردى. بايتۇرسىنۇلى الاش پارتياسى باعدارلاماسىن دايارلاعان شاعىن توپتىڭ قۇرامىندا بولدى. بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆ قازاق اراسىندا بۇرىننان كەلە جاتقان رۋ – جۇزارالىق الاۋىزدىققا بايلانىستى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا سانالى تۇردە ەنبەي قالدى، بىراق ولاردىڭ قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىك يدەياسىن جاساۋشى توپتىڭ ىشىندە بولعاندىعىن زامانداستارى جاقسى ءبىلىپ، مويىندادى. الاش وردا قۇرامىن بەكىتكەن 2-جالپىقازاق سەزى وقۋ-اعارتۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، ونىڭ توراعاسى ەتىپ بايتۇرسىنوۆتى بەكىتتى. 1919 جىلى ناۋرىزعا دەيىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تورعاي وبلىسى ءبولىمىنىڭ مۇشەسى بولدى. بايتۇرسىنۇلى 1919 جىلى ناۋرىزدا الاشوردا ۇكىمەتى اتىنان ماسكەۋگە كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزگە اتتاندى، وسى جىلعى شىلدەدە ركفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى مەن قازاق اسكەري-رەۆ. ك-ءتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى.

بايتۇرسىنوۆتىڭ ىقپالىمەن ساۋىردە الاشوردا باسشىلارى مەن مۇشەلەرىنە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەشىرىمى جاريالاندى. بايتۇرسىنۇلى بۇل تاريحي كەزەڭدە «پاتشالاردىڭ تورىندە وتىرعاننان، سوتسياليستەردىڭ بوساعاسىندا ولگەنىم ارتىق» دەگەن پىكىردە بولدى. 1920 جىلى ۆ. ي. لەنينگە ۇكىمەتىنىڭ قازاقستاندى باسقارۋ ىسىندەگى العاشقى قادامىن قاتال سىنعا العان حاتىن جولدادى. قازرەۆكوم مۇشەسى رەتىندە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن شەكاراسىنىڭ قالىپتاسۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە ارالاستى. بۇكىلرەسەيلىك واك-ءنىڭ 1919 ج. 27 تامىزدا قوستاناي ۋەزىن چەليابينسك وبلىسىنا قوسۋ تۋرالى شەشىمىنە قارسى ب-تىڭ جازعان ساياسي نارازىلىعى قوستاناي ۋەزىن قازاقستان قۇرامىنا قايتارۋعا نەگىز بولدى. ول 1920 ج. تامىزدا قۇرىلعان قازاق اكسر-ءى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، 1920–1921 جىلى قازاق اكسر-ءى حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىندە بولدى. 1922 جىلى ولكەلىك حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى اكادەميالىق ورتالىقتىڭ، 1922–1925 جىلى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى عىلىمي-ادەبي كوميسسياسىنىڭ، قازاق ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. بايتۇرسىنۇلى ءتۇرلى مەملەكەتتىك قىزمەتكە ات سالىسا ءجۇرىپ، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ءوزىنىڭ جانى سۇيگەن وقىتۋشىلىق-ۇستازدىق جۇمىسىنان دا قول ۇزبەگەن. 1921–1925 جىلى ورىنبورداعى، 1926–1928 جىلى تاشكەنتتەگى قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتتارىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، مادەنيەت تاريحى پاندەرىنەن ساباق بەردى. 1928 جىلى الماتىدا قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى رەكتوردىڭ شاقىرۋىمەن وسى وقۋ ورنىنا پروفەسسور قىزمەتىنە اۋىستى. 1929 جىلى 2 ماۋسىمدا 43 الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ول الماتىدا تۇتقىنعا الىنىپ، وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي تەرگەۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى بۋتىركا اباقتىسىنا جونەلتىلدى. كسرو حالىق كوميسسارلار كەڭەسى جانىنداعى وگپۋ «ۇشتىگىنىڭ» 1930 ج. 4 ساۋىردەگى شەشىمىنە سايكەس بايتۇرسىنۇلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. بۇل شەشىم بىرنەشە رەت وزگەرىستەرگە ۇشىرادى: 1931 جىلى قاڭتاردا 10 جىلعا كونتسلاگەرگە اۋىستىرىلسا، 1932 ج. قاراشادا 3 جىلعا ارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلسىن دەپ ۇيعارىلدى. 1933 جىلى مامىردا دەنساۋلىعى ناشارلاپ كەتۋىنە بايلانىستى قالعان مەرزىمدى باتىس سىبىردە ايداۋدا جۇرگەن وتباسىمەن (ايەلى مەن قىزى) بىرگە وتكىزۋگە رۇقسات بەرىلەدى. 1934 جىلى م. گوركيدىڭ جۇبايى ە. پ. پاشكوۆانىڭ كومەگىمەن بايتۇرسىنۇلى وتباسىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپ، الماتىعا ورالادى.

بۇل جەردە تۇراقتى جۇمىسقا قابىلدانباي، ءتۇرلى مەكەمەلەردە قىسقا مەرزىمدىك قىزمەتتەر اتقارادى. 1937 جىلى 8 قازاندا تاعى دا قاماۋعا الىنىپ، ەكى ايدان سوڭ، ياعني 8 جەلتوقساندا اتىلدى. تۇتاس بۋىننىڭ ءتول باسى بولعان بايتۇرسىنوۆتىڭ العاشقى كىتابى – «قىرىق مىسال» 1909 جىلى جارىق كوردى. ول بۇل ەڭبەگىندە رەسەي وتارشىلارىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىن، ەلدىڭ تۇرالاعان ءحالىن جۇمباقتاپ، تۇسپالداپ جەتكىزدى. بايتۇرسىنۇلى مىسال جانرىنىڭ قىزىقتى فورماسى، ۇعىمدى يدەياسى، ۋىتتى ءتىلى ارقىلى الەۋم. سانانىڭ ويانۋىنا ىقپال ەتتى. اقىننىڭ ازاماتتىق ارمان-ماقساتى، وي-تولعامدارى كەستەلەنگەن ولەڭدەرى «ماسا» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى (1911). «ماسانىڭ» نەگىزگى يدەيالىق قازىعى – جۇرتشىلىقتى وقۋعا، ونەر-بىلىمگە شاقىرۋ، مادەنيەتتى ۋاعىزداۋ، ەڭبەك ەتۋگە ۇندەۋ. اقىن حالىقتى قاراڭعىلىق، ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق سياقتى كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا شاقىردى. ابايدىڭ اعارتۋشىلىق، سىنشىلدىق ءداستۇرىن جاڭارتا وتىرىپ، بايتۇرسىنۇلى 20 ع. باسىنداعى قازاق ادەبيەتىن توڭكەرىسشىل-دەموكراتتىق دارەجەگە كوتەردى. سونداي-اق بايتۇرسىنۇلى قازاق تىلىنە ا. س. پۋشكين، م. يۋ. لەرمونتوۆ، ف. ۆولتەر، س. يا. نادسون ولەڭدەرىن اۋداردى. بۇل اۋدارمالار بايتۇرسىنوۆتىڭ تاقىرىپتى، يدەيالىق-كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى تۋىندىلار. ەل تاعدىرىنىڭ كەلەشەگىنە الاڭداۋلى اقىن كوپ قىرلى ىسىمەن، دانالىق ساياساتىمەن قازاق جاستارىنىڭ رۋحاني كوسەمى بولدى. بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن كولەمدى ماقالاسى – ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى العاشقى زەرتتەۋ ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى. ماقالادا ۇلى اقىن ابايدىڭ تاريحي ميسسياسى، رۋحاني بولمىسى، ولەڭدەرىنىڭ ۇلتتىق ءسوز ونەرىندەگى ماڭىزى، كوركەمدىك-ەستەتيك. سيپاتى باياندالدى. ول اباي ولەڭدەرىنىڭ دارالىعىن، «ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭدىگىن»، سىنشىلدىعىن ۇعىندىردى.

بايتۇرسىنوۆتىڭ ابايدىڭ اقىندىق شەبەرلىگى، پوەزياعا دەگەن كوزقاراسى تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمدارى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا جالعاسىن تاپتى. ونىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» دەگەن زەرتتەۋى (1926) قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش ىرگەلى عىلىمي-تەوريالىق ەڭبەك. بايتۇرسىنۇلى ادەبيەت تاريحىنا، تەورياسى مەن سىنىنا، مەتودولوگياسىنا تۇڭعىش رەت تياناقتى انىقتاما بەرىپ، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ جۇيەسىن جاسادى. حالىق ءتىلىنىڭ باي قورى كوزىنەن ماعىناسى تەرەڭ، ۇعىمدىق اياسى كەڭ سوزدەردى تەرمين ەتىپ الىپ، سونىڭ نەگىزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق جانرلىق فورمالارىن توپتاپ، جىكتەپ بەردى. بايتۇرسىنۇلى «ادەبيەت تانىتقىشىمەن» قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى. سونداي-اق ول – ادەبيەت تاريحىنىڭ مۇراسىن، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناعان زەرتتەۋشى عالىم. كوركەمدىگى ايرىقشا «ەر سايىن» جىرى (1923) مەن قازاق تاريحىنىڭ ءتورت ءجۇز جىلىن قامتيتىن «23 جوقتاۋ» جيناعىن (1926) كىتاپ ەتىپ شىعاردى. حالىق مۇراسىنا ۇلكەن جاناشىرلىقپەن قاراعان احمەت بايتۇرسىنۇلى «ادەبيەت تىلىنە نەگىز ەتىپ ەل اۋزىنداعى ءتىل الىنباسا، ونىڭ اداسىپ كەتەتىندىگىن» ايتتى. «قازاق» گازەتى حالىقتىڭ رۋحىن سەرگىتكەن ءىرى قۇبىلىسقا اينالدى. بايتۇرسىنۇلى – الەۋم. ماسەلەلەرگە، قوعامدىق وي-پىكىرگە ىقپال جاساعان پۋبليتسيست. ونىڭ ماقالالارى عىلىمي بايىپتاۋىمەن، وتكىر ويلارىمەن سول كەزەڭنىڭ شىندىعىنان حابار بەرەدى. بايتۇرسىنۇلى ءالىپبيى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا بەيىمدەلگەن اراب جازۋى نەگىزىندە جاسالدى. ول قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە (ورىنبور، 1924), قۇرىلتايىندا (باكۋ، 1926) اراب جازۋىنداعى ءالىپبيدىڭ قاجەتتىلىگىن، قۇندىلىعىن جان-جاقتى تۇجىرىممەن دالەلدەگەن عىلىمي بايانداما جاسادى. بۇل ءالىپبي ۇلتتىق جازۋدىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءىرى مادەني جەتىستىك بولىپ تابىلادى.

ول حالىققا عىلىم-ءبىلىمنىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىندىرۋمەن عانا شەكتەلمەي، ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋعا كۇش سالدى. ورىس، تاتار مەكتەپتەرىنەن وقىپ شىققان ۇلت ماماندارىنىڭ ءوز ءتىلىن قولدانۋداعى كەمشىلىكتەرىن كورىپ: «ءار جۇرتتىڭ تۇرىندە، تۇتىنعان جولىندا، مىنەزىندە قانداي باسقالىق بولسا، تىلىندە دە سونداي باسقالىق بولادى. ءبىزدىڭ جاسىنان نە ورىسشا، نە نوعايشا وقىعان باۋىرلارىمىز ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن ناعىز قازاقشا كەلتىرىپ جازا المايدى نە جازسا دا قيىندىقپەن جازادى، سەبەبى، جاسىنان قازاقشا جازىپ داعدىلانباعاندىق» دەپ جازدى. بايتۇرسىنوۆتىڭ «وقۋ قۇرالى» (1912) – قازاقشا جازىلعان تۇڭعىش الىپپەلەردىڭ ءبىرى. بۇل الىپپە وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەرى تۇرعىسىنان وڭدەلىپ، 1925 جىلعا دەيىن بىرنەشە رەت قايتا باسىلدى. «وقۋ قۇرالى» قازىرگى ادىستەمە تۇرعىسىنان ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزدى وقۋلىق رەتىندە باعالانادى. ونىڭ ءۇش بولىمنەن تۇراتىن «ءتىل – قۇرال» اتتى وقۋلىعىنىڭ فونەتيكاعا ارنالعان ءبولىمى 1915 جىلى، مورفولوگياعا ارنالعان ءبولىمى 1914 ج.، سينتاكسيس ءبولىمى 1916 جىلدان باستاپ جارىق كوردى. «ءتىل – قۇرال» – قازاق ءتىلىنىڭ تۇڭعىش وقۋلىعى. وقۋلىق قازىرگى قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىنىڭ نەگىزى بولىپ قالاندى. «ءتىل – قۇرال» قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاراۋ-تاراۋ سالالارىنىڭ قۇرىلىمىن جۇيەلەپ، عىلىمي نەگىزىن سالعان زەرتتەۋ. بايتۇرسىنوۆتىڭ اقىن، اۋدارماشى، عالىم-ءتىلشى، ادەبيەتتانۋشى رەتىندەگى ۇلان-عايىر ەڭبەگى ءوز داۋىرىندە زور باعاعا يە بولدى. 1923 جىلى بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جاسقا تولعانى ورىنبور، تاشكەنت قالالارىندا سالتاناتتى تۇردە اتالدى. س. سادۋاقاسوۆ، س. سەيفۋللين، م. اۋەزوۆ، م. دۋلاتوۆ، ە. وماروۆ سياقتى زامانداستارى باسپاسوزدە ماقالالار جاريالاپ، بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن وتە جوعارى باعالادى. ءومىرى مەن قىزمەتىنە، شىعارماشىلىعىنا عىلىمي پىكىر-تۇجىرىمدار ايتىلدى. 1988 جىلدان كەيىن قازاقستانداعى كوپتەگەن كوشە، مەكتەپتەرگە بايتۇرسىن ەسىمى بەرىلدى. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، قوستاناي ۋنيۆەرسيتەتى بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالدى. 1998 جىلى ونىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولعان مەرەيتويى سالتاناتپەن اتاپ ءوتىلىپ الماتى قالاسىنداندا رەسپۋبليكا عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى، بايتۇرسىنوۆتىڭ مۇراجاي-ءۇيى مەن ەسكەرتكىشى اشىلدى.

حرونولوگيا

تۋعان جەرى — بۇرىنعى تورعاي ۋەزىنىڭ توسىن بولىسى (قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانىنداعى اقكول اۋىلى). 1882—1884 جج. اۋىل مەكتەبىندە وقىدى. 1890 ج. تورعايداعى ەكى كلاستىق، ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن، 1895 ج. ورىنبورداعى مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەن. 1895—1909 ج. اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىندەگى مەكتەپتەر مەن ورىس-قازاق ۋچيليششەلەرىندە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. 1909 ج. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا نارازىلىق بىلدىرگەنى ءۇشىن سەمەي تۇرمەسىنە جابىلىپ، 1910 ج. جەر اۋدارىلدى. 1913 ج. ورىنبوردا «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرىپ، 1917 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ونىڭ رەداكتورى بولدى. پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلعاننان كەيىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كۇشەيەدى. 1918–19 جج. الاش وردا قاتارىندا بولادى. 1919 ج. ماۋسىمنىڭ 24 قازاق ولكەسىن باسقاراتىن اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلىگىنە تاعايىندالادى. 1922–25 جج. قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى عىلىمي-ادەبي كوميسسيانىڭ توراعاسى، حالىق اعارتۋ كوميسسارى، بۇكىلرەسەيلىك واك-نىڭ، قر واك-ءنىڭ مۇشەسى، تۇركىستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ورگانى «اق جول» گازەتىندە قىزمەتكەر. 1925–29 ج. قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا (تاشكەنت) جانە قازپي-دە وقىتۋشى بولدى. 1929 ج. ماۋسىمىندا قاماۋعا الىنىپ ءوزى ارحانگەلسك وبلىسىنا جەر اۋدارىلعان، ال جۇبايى مەن قىزى تومسكىگە جىبەرىلگەن. 1934 ج. قىزىل كرەست كوميسسياسىندا قىزمەت ەتكەن ە. پەشكوۆانىڭ (ماكسيم گوركيدىڭ زايىبى) قولداۋحاتىمەن احمەت بايتۇرسىنۇلى بوساتىلعان. سول كەزدە ول جانۇياسىمەن بىرگە الماتىعا قايتا ورالعان. 1937 ج. قازان ايىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى تاعى دا قاماۋعا الىنعان، ەكى ايدان سوڭ، جەلتوقساننىڭ 8 "حالىق جاۋى" ەسەبىندە اتىلعان. ساكەن سەيفۋللين باعا بەرىپ، احمەت بايتۇرسىنۇلى تۋرالى بىلاي دەپتى: …وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى. قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى ۋەز، گۋبەرنيا سوتتارىنا كۇش سالىپ، ءتىلماش بولىپ، كەيبىرى ارىن ساتىپ ۇلىقتىق ىزدەپ جۇرگەندە، احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلدى… حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بايگەگە تىكتى. مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەپتى: احاڭ اشقان قازاق مەكتەبى، احاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى، احاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇرانى – «قىرىق مىسال»، «ماسا»; «قازاق» گازەتىنىڭ قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى، ونەر-ءبىلىم، ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتى، ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن. بىراق زورلىقپەن، كۇشپەن دەگەنىن بولدىرىپ ۇيرەنگەن بولشەۆيكتەر بۇل اقيقاتتى تەرىسكە شىعارىپ، ونىڭ ەسىمىن دە، ەڭبەگىن دە تاريحتان وشىرۋگە تىرىسىپ باقتى. ونى بار عۇمىرىن ادال قىزمەت ەتۋگە ارناعان تۋعان حالقىنا جاۋ ەتىپ كورسەتىپ، «حالىق جاۋى» دەگەن جالالى جامىلعىنى جاۋىپ، اتقىزدى، اتىن اتاعانداردى قۋعىنعا سالدى. ءبارىبىر ولار ماقساتىنا جەتە المادى. جالا – بۇلت، شىندىق – كۇن ەكەن، زامانى قايتا تۋىپ، شىندىقتىڭ شۇعىلاسى ءوز نۇرىن توكتى. ۇلتىن سۇيگەن ۇلتجاندى احاڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوز حالقىمەن قايتا تابىستى.

شىعارمالارى

بايتۇرسىنۇلى شىعارماشىلىق جۇمىسىن ولەڭ جازۋدان باستاعان. وندا ول ەڭبەكشى حالىقتىڭ اۋىر ءحالىن، ارمان-تىلەگىن، مۇڭ-مۇقتاجىن كورسەتىپ، جۇرتشىلىقتى وقۋعا، ءبىلىم-عىلىمعا، رۋحاني بيىكتىككە، ادامگەرشىلىككە، مادەنيەتتى كوتەرۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ قاناۋشىلىق-وتارشىلدىق ساياساتىن، شەندى-شەكپەندىنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرعان شەنەۋنىكتەردىڭ وپاسىزدىعىن سىنادى. اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەرى «قىرىق مىسال» اتتى اۋدارما جيناعىندا 1909 ج. سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كوردى. بۇل كىتابى ارقىلى قالىڭ ۇيقىدا جاتقان قاراڭعى ەلگە جار سالىپ، ولاردىڭ وي-ساناسىن وياتۋعا بار جىگەر-قايراتىن، ءبىلىمىن جۇمسايدى. اقىن ءاربىر اۋدارماسىنىڭ سوڭىنا ءوزىنىڭ نەگىزگى ويىن، ايتايىن دەگەن ءتۇيىندى ماسەلەسىن حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، مىنەزىنە، پسيحولوگياسىنا سايكەس قوسىپ وتىرعان. بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەكىنشى كىتابى — «ماسا» (1911). بۇل كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەرىندە اقىن قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق سياقتى كەمشىلىكتەردى سىنادى. كوپتەگەن ولەڭدەرى سول كەزدەگى اعارتۋشىلىق باعىتپەن ۇندەس بولدى. ول شوقان، اباي، ىبىراي قالىپتاستىرعان داستۇرلەردى، گۋمانيستىك، دەموكراتيالىق باعىتتاعى ءورىستى ويلاردى وزىنشە جالعاستىرۋشى رەتىندە كورىندى. قورشاعان ورتاعا ويلانا، سىن كوزىمەن قارايدى، قوعام قالپىنا كوڭىلى تولمايدى. «قازاق سالتى»، «قازاق، قالپى»، «دوسىما حات»، «جيعان-تەرگەن»، «تىلەك باتام»، «جاۋعا تۇسكەن جان ءسوزى»، «باق» ت. ب. ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى وسىنى تانىتادى. كىتاپتىڭ ىشكى سازى مەن وي ورنەك، ءسوز ورامى قازاق پوەزياسىنا ءتان وزىندىك جاڭالىق، ەرەكشە وزگەرىس اكەلدى.

قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى رەتىندە

احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق الىپپەسى مەن قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىن جازۋدى 1910 جىلداردان باستاپ قولعا الادى. ونىمەن قوسا قازاق گرافيكاسىن جاساۋعا كىرىسەدى. قازاق گرافيكاسىنىڭ نەگىزىنە قازاقتىڭ مادەني دۇنيەسىندە كوپ عاسىرلىق ءداستۇرى بار، وزگە تۇركى حالىقتاردى دا پايدالانىپ وتىرعاندىقتان، تۋىستىق، جاقىندىق سيپاتى بار اراب تاڭبالارىن الادى. سول 1911–1912 جىلدارى جاسالىپ، ۋفا، ورىنبور قالالارىنىڭ باسپاحا- نالارىندا جارىق كورگەن. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپپەسى «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن 1912–1925 جىلدارى اراسىندا 7 رەت قايتا باسىلىپ، وقىتۋ ىسىندە ۇزاق ءارى كەڭ پايدالانىلدى. 1926 جىلى عالىم «ءالىپ-ءبيدىڭ» جاڭا ءتۇرىن جازدى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن، قۇرىلىمىن تانىپ-تانىتۋداعى قىزمەتى ەندى مەكتەپتە قازاق ءتىلىن ءپان رەتىندە ۇيرەتەتىن وقۋلىقتار جازۋمەن ۇلاسادى. وسى تۇستا ونىڭ اتاقتى «ءتىل – قۇرال» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن، ءۇش شاعىن كىتاپ بولىپ جاريالانعان وقۋلىقتار جازىلدى.

ادەبيەتتانۋ

حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناپ جارىققا شىعارۋدا بايتۇرسىنۇلى زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ادەبيەت سالاسىنداعى العاشقى زەرتتەۋى دەپ ونىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى ءۇش سانىندا شىققان «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن كولەمدى ماقالاسىن اتاۋعا بولادى. وندا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىندە ابايدىڭ اسا ءىرى تۇلعا ەكەنى، ءومىربايانى، شىعارمالارىنىڭ مازمۇن تەرەڭدىگى، اقىندىق شەبەرلىگى، پوەتيكاسى، ورىس ادەبيەتتەرىمەن بايلانىسى تۋرالى ويلى پىكىرلەر ايتىلعان، اقىن مۇراسىنىڭ ەستەتيكالىق قادىر-قاسيەتتەرى اشىلعان. قازاقتىڭ ەپوستىق جىرى «ەر سايىندا» العى ءسوز بەن تۇسىنىكتەمەلەر جازىپ، ونى 1923 ج. موسكۆادا شىعاردى. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە مولىنان ساقتالعان جوقتاۋ-جىرلارىن ارنايى جۇيەلەپ، سۇرىپتاپ، 1926 ج. «23 جوقتاۋ» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ ەتىپ جاريالادى. بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن ادەبيەت تاريحى جونىندەگى تۇڭعىش كولەمدى ەڭبەگى — «ادەبيەت تانىتقىش» (1926). مۇندا كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ تابيعاتى، سىرى، مازمۇنى، ەرەكشەلىكتەرى، جانرلارى، جاڭا تەرميندەر، ۇعىمدار جايلى جان-جاقتى زەرتتەۋلەر، تۇجىرىمدار ءسوز بولدى. بۇل ەڭبەگىندە بايتۇرسىنۇلى اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ءمان-ماڭىزىن اشۋدان گورى ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق اسەمدىك اۋەنىن تالداۋعا كوبىرەك كوڭىل بولگەن. سونداي-اق مۇندا جازبا ادەبيەتتەگى اعىمدار، ادىستەر تۋرالى وي-تۇيىندەر ايتىلعان. كىتاپتىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى «ءسوز ونەرىنىڭ عىلىمى» دەپ اتالادى دا، وندا كوركەم ءسوزدىڭ تولىپ جاتقان قىرى مەن سىرى، تاراۋلار مەن تارماقتار، ءتىل اۋەزدىلىگىنىڭ قىرۋار شارتتارى، «ءسوزدىڭ ولەڭ بولاتىن ءمانىسى»، ولەڭ ايشىقتارى، «شۋماق تۇرلەرى»، «تارماق تۇلعالارى»، «بۋناق بۋىندارى»، «ۇيقاستىعى» ت. ب. ءسوز ەتىلەدى. ەكىنشى ءبولىمى «قارا ءسوز بەن دارىندى ءسوز جۇيەسى» دەپ اتالادى دا، كوركەم قارا ءسوز تابيعاتى، ونىڭ تاراۋلارى — شەجىرە، زامان حات، ءومىربايان، «مىنەزدەمە»، تاريحي اڭگىمە، «الىپتەمە، الىپتەۋ ءتارتىبى — ءماندى الىپتەمە، ءساندى الىپتەمە، جول الىپتەمەسى، بايىمداما، بايىمداۋ ادىستەرى، تۇرلەرى — ءپان، سىن، شەشەن ءسوز، ونىڭ تۇرلەرى، ساياسات شەشەن ءسوزى، ءبىلىمدى شەشەن ءسوزى، ۋاعىز كوركەم ءسوز» دەپ جۇيەلەپ كەلىپ، اڭگىمە، رومانعا سيپاتتاما بەرەدى. ەڭبەكتىڭ «سىندار ءداۋىرى، وندا شىعارما تۇرلەرى» اتتى تاراۋى وتە مانىز-دى. وندا سىنشىل رەاليزم تۋرالى العاشقى پىكىرلەر نىشانىن كەزدەستىرۋگە بولادى. بايتۇرسىنۇلى ەۋروپا جۇرتىنداعى سىندار ادەبيەتىنىڭ باي تاجىريبەسىن مەڭگەرۋگە بەت الۋشىلىق، قازاق كوركەم ءسوز ىزدەنىستەرىندە سايكەستىك، ۇيلەسىمدىلىك تاپقانىن ايتادى. بايتۇرسىنۇلى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى رەتىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ پروتسەسىن جەكە دارا ءبولىپ قاراماي، بارلىق حالىقتار ادەبيەتىنە ورتاق سيپاتتارمەن ۇشتاستىرا تالداۋعا تىرىسادى. بايتۇرسىنۇلىنىڭ جىراۋلاردىڭ مۇراسىن جەتىك بىلەتىنىن وسى ەڭبەگىنەن ايقىن كورەمىز. ءسوز ونەرىنىڭ كونە داۋىردەگى ۇلگىلەرى، 15–17 ع-لارداعى جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءبىرازى اقىن نازارىنا ىلىككەن. اسان قايعى، نىسانباي جىراۋ، بۇداباي اقىن، ناۋرىزباي بي، قۇبىلا اقىن، جارىلعاپ اقىن، التىباس، اقمولدا، ابۋباكىر، شورتانباي، بايتوق، سۇگىر اقىن، مۇرات، دوسجان، ورىنباي، شەرنياز ت، ب. اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر بار.

اۋدارمالارى

بايتۇرسىنۇلى قالدىرعان باي مۇرانىڭ تاعى ءبىر سالاسى — كوركەم اۋدارما. ول ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، كوركەم قازىنانىڭ بۇل سالاسىن بايىتۋعا مول ۇلەس قوستى. ي. ا. كرىلوۆ مىسالدارىنىڭ ءبىر توبىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، «قىرىق مىسال» دەگەن اتپەن جەكە جيناق قىلىپ باستىردى. ي. ي. حەمنيتسەردىڭ «اتپەن ەسەك»، ا. پۋشكيننىڭ «بالىقشى مەن بالىق»، «التىن اتەش»، «ات»، «دانىشپان اليكتىڭ اجالى» شىعارمالارىن، ورىستىڭ بەلگىلى ليريك اقىنى س. يا. نادسوننىڭ ولەڭىن قازاق تىلىنە اۋداردى.

تۇركىتانۋ

بايتۇرسىنۇلى ءتىلشى-عالىم رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى، وزگەشەلىكتەرى، اراب ءالىپبيىنىڭ جايى، تەرميندەر، قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى تۋرالى ماقالالار جازدى. 1926 ج، باكۋدە بولعان تۇركىتانۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق 1-سەزىنە قاتىسىپ، «تۇركى تىلدەرىندەگى تەرمينولوگيا جايلى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. بايتۇرسىنۇلى قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە ساۋاتىن اشۋىنا كوپ كۇش جۇمسادى. وسى ماقساتتا «وقۋ قۇرالى» (1912), «ءتىل قۇرالى» (1914); ەرەسەكتەردىڭ ساۋاتىن اشۋعا ارناپ «ءالىپبي» (1924), «جاڭا ءالىپبي» (1926) اتتى وقۋلىقتار مەن تىڭ ەڭبەكتەر ۇسىندى. قازاق گرامماتيكاسىنا قاتىستى كاتەگوريالاردىڭ ارقايسىسىنا قازاقشا عىلىمي تەرمين جاساپ، مورفولوگيالىق تۇلعا-تاسىلدەردى جاڭاشا تالداۋ، جاڭاشا انىقتامالار بەردى. قازاق فونەتيكاسى مەن گرامماتيكاسىن تالداۋدا ءتىلدىڭ تيپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن وزىندىك دامۋ بارىسىن ەسكەرۋ ءپرينتسيپىن ۇستادى. بايتۇرسىنۇلى قازاق ءتىلى ءبىلىمىن 20 عاسىردىڭ باس كەزىندە قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ىرگە تاسىن قالادى. اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىنىڭ رەفورماتورى بولدى.

ماتەريال www.tarih-begalinka.kz سايتىنان الىندى.

“The Qazaq Times”