وسك سايلاۋدى تاۋەلسىز باقىلاۋشىلاردىڭ قىزمەتىن شەكتەدى – «قاۋلىدان قىرىق تىيىم»

قازاقستاننىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى 4 جەلتوقسان كۇنى سايلاۋ كەزىندە ەرىكتى باقىلاۋشىلار جانە شەتەلدىك-وتاندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قىزمەت ءتارتىبىن شەكتەيتىن جاڭا قاۋلى قابىلدادى. «ەركىن جانە ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ جولىمەن ازاماتتاردىڭ مەملەكەت ىستەرىن باسقارۋعا قاتىسۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋدى» زاڭدى قۇجات نەگىزىندە ميسسيا ەتىپ العان كوميسسيا ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ (باق، تاۋەلسىز باقىلاۋ ينستيتۋتتارى) سايلاۋدى باقىلاۋ قۇزىرەتىن تارىلتۋى – قوعام نارازىلىعىن  تۋدىرىپ جاتىر. وسك «2021 جىلعى 10 قاڭتارعا بەلگىلەنگەن قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ جانە ءماسليحاتتارىنىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋ بويىنشا سايلاۋ پروتسەسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن ىسكە اسىرۋ ماسەلەلەرى تۋرالى» قاۋلىنى ۇلتتىق جانە حالىقارالىق زاڭنامالارعا تولىق سايكەس دەپ سانايدى.

ەرىكتى باقىلاۋشىلار ەندىگى تەك جارعىسىندا سايلاۋدى باقىلاۋ مىندەتى ەنگىزىلگەن ۇيىمداردان عانا قاتىسا الادى. سونداي-اق، قۇجات بويىنشا باقىلاۋشىلاردىڭ سايلاۋ ۋچاسكەسىندە فوتو جانە بەينەجازبا ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگى ەداۋىر شەكتەلگەن. ءبىر قىزىعى، سايلاۋ ۋچاسكەسى قوعامدىق ورىن رەتىندە قاراستىرلماعان.

«ازاماتتاردىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرىن ءبىلدىرۋ جانە وكىلدى ورگانداردى قۇرۋعا قاتىسۋ ءۇشىن قۇرىلاتىن ساياسي پارتيانى قوسپاعاندا، سايلاۋدى بايقاۋ جونىندەگى قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى، سايلاۋدى بايقاۋ ءۇشىن ادامداردى جىبەرۋدى قوسا العاندا، زاڭدى تۇلعانىڭ جارعىسىندا كوزدەلۋگە ءتيىس.

بۇل رەتتە سايلاۋدى بايقاۋ ءۇشىن ادامداردى جىبەرەتىن سۋبەكتىنىڭ قىزمەتى ونى قۇرۋ ماقساتتارىنا سايكەس كەلۋگە ءتيىس، ويتكەنى ازاماتتىق كودەكستە (41, 106, 107-باپتار) ولاردىڭ قۇرىلتاي قۇجاتتارىندا نىساناسى مەن ماقساتىن كورسەتۋدىڭ مىندەتتىلىگى تۋرالى نورمالار كوزدەلگەن»، – دەلىنگەن وسك قاۋلىسىندا.

بۇل جولى سايلاۋعا باقىلاۋشى رەتىندە بۇرىنعىداي كەز كەلگەن نيەتتى قوعامدىق ۇيىمدار ەمەس، جارعىسىندا سايلاۋدى بايقاۋ ماقساتى بار ارنايى ۇيىمدار قاتىسادى. بۇل تالاپقا ساي كەلسە دە بايقاۋشى-وكىلدى سايلاۋ ۋچاسكەسىندە تىركەۋ ءۇشىن ەندى جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتان باسقا بايقاۋشىنىڭ كۋالىگى، جارعى كوشىرمەسى، سونداي-اق قوعامدىق بىرلەستىك باسشىسىنىڭ وكىلەتتىگىن كۋالاندىراتىن قۇجات تالاپ ەتىلەدى.

رەسمي تىركەلگەن باقىلاۋشىلارعا دا شەكتەۋ شارالارى قاراستىرىلعان. وسك ۇستانىمى بويىنشا، تۇلعالاردىڭ كەلىسىمىنسىز بەينەجازبا جۇرگىزۋ دۇرىس ەمەس. سايلاۋشىلاردىڭ ءتىزىمى مەن بيۋللەتەندى تاسپاعا تارتۋعا رۇقسات جوق. سايلاۋ ۋچاسكەسىنىڭ باسشىسى باقىلاۋشىلاردىڭ باقىلايتىن اۋماعىن ءوز بەتىنشە بەلگىلەيدى. تىكەلەي ەفيردە ءتۇسىرىلىم جۇرگىزۋگە قاتاڭ تىيىم سالىنادى. ⠀

وسىلايشا، وسك تاۋەلسىز باقىلاۋمەن اينالىساتىن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باسىم بولىگىن باقىلاۋ ىسىنەن الىستاتىپ، بيۋروكراتيانىڭ بەلىن جۋانداتتى. قوعام بەلسەندىلەرى «تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعىناتىن توراعانىڭ توقاەۆ باعدار ەتكەن «ەستيتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتايتىن شەشىم شىعارۋىنا» قارسى.

«بۇل رەتتە قانداي دا ءبىر ادامنىڭ بەينەسىن ونىڭ كەلىسىمىنسىز پايدالانۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق. باسقا ادام بەينەلەنگەن بەينەلەۋ تۋىندىلارىن (سۋرەت، فوتوسۋرەت، كينوفيلم جانە باسقالار) جاريالاۋعا، قايتا شىعارۋعا جانە تاراتۋعا بەينەلەنگەننىڭ كەلىسىمىمەن عانا جول بەرىلەدى»، – دەگەن كوميسسيا ازاماتتىق كودەكسكە سىلتەمە جاساعان.

قاۋلىنىڭ تاعى ءبىر تارماعىندا سايلاۋ ۋچاسكەسىنەن تىكەلەي ەفير جۇرگىزۋگە تىيىم سالىناتىنى ايتىلادى. «بۇل رەتتە «بايلانىس تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 2-بابىنىڭ 61) تارماقشاسىنا سايكەس جازبا (فوتو-, دىبىس- جانە بەينە-) ترانسلياتسياعا (تىكەلەي ەفيرگە شىعۋعا) ۇقساس سانات بولىپ تابىلمايدى. وسىعان بايلانىستى ۋچاسكەلىك سايلاۋ كوميسسياسى مەن بايقاۋشىلار زاڭنامانىڭ سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنەن ونلاين-بەينەترانسلياتسيا جۇرگىزۋگە جول بەرمەيتىنىن ەسكەرۋى قاجەت»، – دەلىنگەن.

«بايقاۋشىنىڭ فۋنكتسياسى – داۋىس بەرۋ كۇنى ناقتى سايلاۋ ۋچاسكەسىندە سايلاۋدى بايقاۋ. سايلاۋ بارىسىن جاريالاۋ جانە تاراتۋ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ فۋنكتسياسى بولىپ تابىلادى، – دەيتىن وسك باقىلاۋشىنىڭ قولىنداعى ماتەريالدىڭ جارامدىلىعىن دا ناقتىلاپ كورسەتكەن. – بايقاۋشىنىڭ ءوزى جۇرگىزگەن فوتو-, دىبىس- جانە بەينەجازبالار ازاماتتىق، قىلمىستىق ىستەر جانە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ىستەر بويىنشا دالەلدەمەلەر رەتىندە پايدالانىلۋى مۇمكىن. بۇل، ەگەر ولار زاڭنامادا كوزدەلگەن تالاپتاردى ساقتاي وتىرىپ الىنعان بولسا، مۇمكىن».

وسك قاۋلىسى سايلاۋدى باقىلاۋمەن اينالىساتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا (ۇەۇ – QT)  «بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلىپ جاتقان» تۇستا قابىلداندى. كەيىنگى ەكى اپتادا تاۋەلسىز ۇيىمدار مەملەكەتتىك سالىق ورگاندارىنان «دوق كورسەتۋ ماعىناسىندا ەسكەرتۋ» العان. ازاماتتىق قوعامنىڭ سۋبەكتىلەرى سانالاتىن باستى جانە بىرنەشە ۇەۇ مۇنىڭ سوڭى «ايىپپۇل سالۋعا جانە ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا توقتاتۋعا الىپ كەلەتىنىنە» الاڭدايدى. شەشىم الداعى اپتا شىعۋى كەرەك. Amnesty International, Front Line Defenders, Human Rights Watch (HRW) جانە International Partnership for Human Rights (IPHR) سياقتى حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى الەم ەلدەرىن وسىعان وراي قازاقستان بيلىگىنە قىسىم جاساۋعا ۇندەگەن. سونىمەن قوسا، اقش-تىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى ەلدەگى قۇقىق قورعاۋشى جانە ازاماتتىق ۇيىمداردىڭ قىسىمعا ۇشىراۋىنا بايلانىستى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.

قوعامدىق ۇيىمداردىڭ كەيبىرى «وسك-نى سايلاۋدى بەيتاراپ جۇرگىزەتىن وپەراتور ەمەس، ازاماتتىق باقىلاۋشىلاردىڭ جۇمىسىن بوگەۋگە ارنالعان قاۋلى شىعاراتىن ۇيىمعا اينالعانىن كورەمىز» دەپ باعالاپ ۇلگەردى.

سولاردىڭ ءبىرى «ەركىندىك قاناتى» قوعامدىق قورى Facebook جەلىسىندەگى رەسمي پاراقشاسىندا كوميسسياعا «وسك زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ، ياعني قوعامدىق ۇيىمدار مەن جەكەلەگەن تاۋەلسىز باقىلاۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن شەكتەيتىن، قولدانىستاعى سايلاۋ زاڭىنا قايشى كەلەتىن قاۋلى شىعارۋعا قۇقىقتىق وكىلەتتىگى بار ما؟ ...نەلىكتەن ۇكىمەت تاۋەلسىز باقىلاۋدان سونشا قورقادى؟» دەگەن سۇراق قويادى.

بىلتىر پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە شىمكەنت قالاسىنداعى №162 سايلاۋ ۋچاسكەسىندە داۋىس جاشىگىنە سالىنعان بۋما-بۋما بيۋللەتەن. 2019 جىلعى 9 ماۋسىم. فوتو: ديلارا يسا / ازاتتىق راديوسى (RFE/RL)

ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ ءوزى تاعايىنداعان تۋىسى ءارى قۇداسى، وسك توراعاسى بەرىك يماشەۆ پەن ونىڭ حاتشىسى سابيلا مۇستافينانىڭ قولى قويىلعان № 44/371 قاۋلى قوعام نارازىلىعىن ۇدەتۋى مۇمكىن.

جۋىردا پرەزيدەنت توقاەۆ 2 جەلتوقسان كۇنگى مالىمدەمەسىندە ءماجىلىس جانە ءماسليحاتتار سايلاۋىن «اشىق ءارى ءادىل وتكىزۋگە نيەتتى» ەكەنىن جەتكىزگەن. ول بۇعان دەيىن دە، بىلتىرعى نازارباەۆتىڭ كۇتپەگەن وتستاۆكاسىنان كەيىن 9 ءساۋىر كۇنگى قازاقستان حالقىنا ۇندەۋىندە سايلاۋدى «تازا، اشىق ءارى ادال وتكىزۋگە كەپىلدىك بەرەتىنىن» ايتىپ اعىنان جارىلعان. دەگەنمەن توقاەۆتىڭ «كامىل سەنىمدىمىن»، «كەپىلدىك بەرەمىن» دەگەن سالماقتى ءسوزى تولىقتاي ىسكە اسپادى. مۇنى باس پروكۋراتۋرانىڭ سايلاۋ كەزىندە ونداعان زاڭبۇزۋشىلىق تىركەلگەنى تۋرالى رەسمي اقپاراتى ايعاقتاي الادى.

بىلتىر جازدا التىنشى رەت وتكىزىلگەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا ازاماتتىق باقىلاۋ ينستيتۋتى ەڭسەسىن تىكتەپ سايلاۋعا بەلسەندى ارالاسقان. سايكەسىنشە ساياسي ناۋقان كەزىندە زاڭ بۇزۋشىلىقتار از اشكەرەلەنگەن جوق. كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى كۇنى الەۋمەتتىك جەلىلەردە بىرقاتار سايلاۋ ۋچاسكەلەرىندە بولعان زاڭبۇزۋشىلىقتارعا دالەل بولاتىن ۆيدەولار تاراعان. باقىلاۋشىلار ءار جەردەن جينالعان زاڭبۇزۋشىلىق فاكتىلەرىن جيناقتاپ، سوتقا بەرگەنىمەن، ەش ناتيجە بولمادى. ولار مۇنى اكىمشىلىك رەسۋرسقا يە اتقارۋشى بيلىكتىڭ سوت جۇيەسىنە ىقپال ەتۋىنەن كورەدى.

ەقىۇ-نىڭ سايلاۋدى باقىلاۋ بويىنشا حالىقارالىق ميسسياسى «سايلاۋدا كوپتەگەن زاڭ بۇزۋشىلىقتار بولعانىن» مالىمدەدى. تمد اياسىنان تىس ەلدەردەن كەلگەن حالىقارالىق باقىلاۋشىلار قازاقستاندا وسىعان دەيىن وتكەن سايلاۋدىڭ بارلىعىن ءادىل وتپەدى دەپ باعالاعان. ولار سايلاۋ كەزىندە داۋىس ۇرلاۋ مەن فالسيفيكاتسيا، وپپوزيتسيا تاراپىنا قىسىم جاساۋ، اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋ سياقتى فاكتىلەر بولعانىن ءجيى ايتادى.

قازاقستاندا رەسمي تىركەلگەن التى پارتيا بار. ونىڭ ءبىرى ءوزىن «ناعىز» وپپوزيتسيا سانايتىن جسدپ قۋعىنداعى ساياساتكەر-بانكير مۇحتار ءابليازوۆتىڭ ۇگىتىنەن كەيىن سايلاۋعا قاتىسۋدان اينىپ قالعان. وزگە بەس پارتيا الداعى جىلى 10 قاڭتارعا بەلگىلەنگەن ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋىنا قاتىسۋعا پارتيالىق ءتىزىمىن وتكىزىپ قويدى. ولار – بيلىكتىڭ «نۇر وتان» پارتياسى، «ادال» (الدىڭعى «بىرلىك»), «قازاقستاننىڭ حالىق پارتياسى» (بۇرىنعى «قازاقستاننىڭ كوممۋنيستىك حالىق پارتياسى»), «اق جول» جانە «اۋىل» پارتيالارى. قازاقستاندا سايلاۋدان كوڭىلى قالعان نەمەسە ونىڭ ءادىل وتەرىنە سەنبەيتىن ازاماتتار از ەمەس.

"The Qazaq Times"