OSK saylaudı täuelsiz baqılauşılardıñ qızmetin şektedi – «Qaulıdan qırıq tıyım»

Qazaqstannıñ Ortalıq saylau komissiyası 4 jeltoqsan küni saylau kezinde erikti baqılauşılar jäne şeteldik-otandıq aqparat qwraldarınıñ qızmet tärtibin şekteytin jaña qaulı qabıldadı. «Erkin jäne ädil saylau ötkizu jolımen azamattardıñ memleket isterin basqaruğa qatısu qwqığın qamtamasız etudi» zañdı qwjat negizinde missiya etip alğan komissiya azamattıq qoğam instituttarınıñ (BAQ, täuelsiz baqılau instituttarı) saylaudı baqılau qwziretin tarıltuı – qoğam narazılığın  tudırıp jatır. OSK «2021 jılğı 10 qañtarğa belgilengen QR Parlamenti Mäjilisiniñ jäne mäslihattarınıñ deputattarın saylau boyınşa saylau procesine qatısuşılardıñ jekelegen sanattarınıñ ökilettikterin iske asıru mäseleleri turalı» qaulını wlttıq jäne halıqaralıq zañnamalarğa tolıq säykes dep sanaydı.

Erikti baqılauşılar endigi tek jarğısında saylaudı baqılau mindeti engizilgen wyımdardan ğana qatısa aladı. Sonday-aq, qwjat boyınşa baqılauşılardıñ saylau uçaskesinde foto jäne beynejazba tüsiru mümkindigi edäuir şektelgen. Bir qızığı, saylau uçaskesi qoğamdıq orın retinde qarastırlmağan.

«Azamattardıñ sayasi erik-jigerin bildiru jäne ökildi organdardı qwruğa qatısu üşin qwrılatın sayasi partiyanı qospağanda, saylaudı bayqau jönindegi qızmetti jüzege asıru mümkindigi, saylaudı bayqau üşin adamdardı jiberudi qosa alğanda, zañdı twlğanıñ jarğısında közdeluge tiis.

Bwl rette saylaudı bayqau üşin adamdardı jiberetin sub'ektiniñ qızmeti onı qwru maqsattarına säykes keluge tiis, öytkeni Azamattıq kodekste (41, 106, 107-baptar) olardıñ qwrıltay qwjattarında nısanası men maqsatın körsetudiñ mindettiligi turalı normalar közdelgen», – delingen OSK qaulısında.

Bwl jolı saylauğa baqılauşı retinde bwrınğıday kez kelgen nietti qoğamdıq wyımdar emes, jarğısında saylaudı bayqau maqsatı bar arnayı wyımdar qatısadı. Bwl talapqa say kelse de bayqauşı-ökildi saylau uçaskesinde tirkeu üşin endi jeke basın kuälandıratın qwjattan basqa bayqauşınıñ kuäligi, jarğı köşirmesi, sonday-aq qoğamdıq birlestik basşısınıñ ökilettigin kuälandıratın qwjat talap etiledi.

Resmi tirkelgen baqılauşılarğa da şekteu şaraları qarastırılğan. OSK wstanımı boyınşa, twlğalardıñ kelisiminsiz beynejazba jürgizu dwrıs emes. Saylauşılardıñ tizimi men byulleten'di taspağa tartuğa rwqsat joq. Saylau uçaskesiniñ basşısı baqılauşılardıñ baqılaytın aumağın öz betinşe belgileydi. Tikeley efirde tüsirilim jürgizuge qatañ tıyım salınadı. ⠀

Osılayşa, OSK täuelsiz baqılaumen aynalısatın qoğamdıq wyımdardıñ basım böligin baqılau isinen alıstatıp, byurokratiyanıñ belin juandattı. Qoğam belsendileri «tikeley prezidentke bağınatın törağanıñ Toqaev bağdar etken «Estitin memleket» twjırımdamasınıñ tabaldırığınan attaytın şeşim şığaruına» qarsı.

«Bwl rette qanday da bir adamnıñ beynesin onıñ kelisiminsiz paydalanuğa eşkimniñ qwqığı joq. Basqa adam beynelengen beyneleu tuındıların (suret, fotosuret, kinofil'm jäne basqalar) jariyalauğa, qayta şığaruğa jäne taratuğa beynelengenniñ kelisimimen ğana jol beriledi», – degen komissiya Azamattıq kodekske silteme jasağan.

Qaulınıñ tağı bir tarmağında saylau uçaskesinen tikeley efir jürgizuge tıyım salınatını aytıladı. «Bwl rette «Baylanıs turalı» Qazaqstan Respublikası Zañınıñ 2-babınıñ 61) tarmaqşasına säykes jazba (foto-, dıbıs- jäne beyne-) translyaciyağa (tikeley efirge şığuğa) wqsas sanat bolıp tabılmaydı. Osığan baylanıstı uçaskelik saylau komissiyası men bayqauşılar zañnamanıñ saylau uçaskelerinen onlayn-beynetranslyaciya jürgizuge jol bermeytinin eskerui qajet», – delingen.

«Bayqauşınıñ funkciyası – dauıs beru küni naqtı saylau uçaskesinde saylaudı bayqau. Saylau barısın jariyalau jäne taratu bwqaralıq aqparat qwraldarınıñ funkciyası bolıp tabıladı, – deytin OSK baqılauşınıñ qolındağı materialdıñ jaramdılığın da naqtılap körsetken. – Bayqauşınıñ özi jürgizgen foto-, dıbıs- jäne beynejazbalar azamattıq, qılmıstıq ister jäne äkimşilik qwqıq bwzuşılıq turalı ister boyınşa däleldemeler retinde paydalanıluı mümkin. Bwl, eger olar zañnamada közdelgen talaptardı saqtay otırıp alınğan bolsa, mümkin».

OSK qaulısı saylaudı baqılaumen aynalısatın ükimettik emes wyımdarğa (ÜEW – QT)  «bilik tarapınan qısım körsetilip jatqan» twsta qabıldandı. Keyingi eki aptada täuelsiz wyımdar memlekettik salıq organdarınan «doq körsetu mağınasında eskertu» alğan. Azamattıq qoğamnıñ sub'ektileri sanalatın bastı jäne birneşe ÜEW mwnıñ soñı «ayıppwl saluğa jäne wyımdardıñ qızmetin uaqıtşa toqtatuğa alıp keletinine» alañdaydı. Şeşim aldağı apta şığuı kerek. Amnesty International, Front Line Defenders, Human Rights Watch (HRW) jäne International Partnership for Human Rights (IPHR) siyaqtı halıqaralıq qwqıq qorğau wyımdarı älem elderin osığan oray Qazaqstan biligine qısım jasauğa ündegen. Sonımen qosa, AQŞ-tıñ Qazaqstandağı elşiligi eldegi qwqıq qorğauşı jäne azamattıq wyımdardıñ qısımğa wşırauına baylanıstı alañdauşılıq bildirdi.

Qoğamdıq wyımdardıñ keybiri «OSK-nı saylaudı beytarap jürgizetin operator emes, azamattıq baqılauşılardıñ jwmısın bögeuge arnalğan qaulı şığaratın wyımğa aynalğanın köremiz» dep bağalap ülgerdi.

Solardıñ biri «Erkindik qanatı» qoğamdıq qorı Facebook jelisindegi resmi paraqşasında komissiyağa «OSK zañdı jäne jeke twlğalardıñ, yağni qoğamdıq wyımdar men jekelegen täuelsiz baqılauşılardıñ qwqıqtarı men bostandıqtarın şekteytin, qoldanıstağı saylau zañına qayşı keletin qaulı şığaruğa qwqıqtıq ökilettigi bar ma? ...Nelikten Ükimet täuelsiz baqılaudan sonşa qorqadı?» degen swraq qoyadı.

Bıltır prezident saylauı kezinde Şımkent qalasındağı №162 saylau uçaskesinde dauıs jäşigine salınğan buma-buma byulleten'. 2019 jılğı 9 mausım. Foto: Dilara Isa / Azattıq radiosı (RFE/RL)

Eks-prezident Nazarbaev özi tağayındağan tuısı äri qwdası, OSK törağası Berik Imaşev pen onıñ hatşısı Sabila Mwstafinanıñ qolı qoyılğan № 44/371 qaulı qoğam narazılığın üdetui mümkin.

Juırda prezident Toqaev 2 jeltoqsan küngi mälimdemesinde mäjilis jäne mäslihattar saylauın «aşıq äri ädil ötkizuge nietti» ekenin jetkizgen. Ol bwğan deyin de, bıltırğı Nazarbaevtıñ kütpegen otstavkasınan keyin 9 säuir küngi Qazaqstan halqına ündeuinde saylaudı «taza, aşıq äri adal ötkizuge kepildik beretinin» aytıp ağınan jarılğan. Degenmen Toqaevtıñ «kämil senimdimin», «kepildik beremin» degen salmaqtı sözi tolıqtay iske aspadı. Mwnı Bas prokuraturanıñ saylau kezinde ondağan zañbwzuşılıq tirkelgeni turalı resmi aqparatı ayğaqtay aladı.

Bıltır jazda altınşı ret ötkizilgen prezident saylauında azamattıq baqılau institutı eñsesin tiktep saylauğa belsendi aralasqan. Säykesinşe sayasi nauqan kezinde zañ bwzuşılıqtar az äşkerelengen joq. Kezekten tıs prezident saylauı küni äleumettik jelilerde birqatar saylau uçaskelerinde bolğan zañbwzuşılıqtarğa dälel bolatın videolar tarağan. Baqılauşılar är jerden jinalğan zañbwzuşılıq faktilerin jinaqtap, sotqa bergenimen, eş nätije bolmadı. Olar mwnı äkimşilik resursqa ie atqaruşı biliktiñ sot jüyesine ıqpal etuinen köredi.

EQIW-nıñ Saylaudı baqılau boyınşa halıqaralıq missiyası «saylauda köptegen zañ bwzuşılıqtar bolğanın» mälimdedi. TMD ayasınan tıs elderden kelgen halıqaralıq baqılauşılar Qazaqstanda osığan deyin ötken saylaudıñ barlığın ädil ötpedi dep bağalağan. Olar saylau kezinde dauıs wrlau men fal'sifikaciya, oppoziciya tarapına qısım jasau, aqparat qwraldarınıñ jwmısına kedergi keltiru siyaqtı faktiler bolğanın jii aytadı.

Qazaqstanda resmi tirkelgen altı partiya bar. Onıñ biri özin «nağız» oppoziciya sanaytın JSDP quğındağı sayasatker-bankir Mwhtar Äblyazovtiñ ügitinen keyin saylauğa qatısudan aynıp qalğan. Özge bes partiya aldağı jılı 10 qañtarğa belgilengen mäjilis jäne mäslihat deputattarınıñ saylauına qatısuğa partiyalıq tizimin ötkizip qoydı. Olar – biliktiñ «Nwr Otan» partiyası, «Adal» (aldıñğı «Birlik»), «Qazaqstannıñ halıq partiyası» (bwrınğı «Qazaqstannıñ kommunistik halıq partiyası»), «Aq jol» jäne «Auıl» partiyaları. Qazaqstanda saylaudan köñili qalğan nemese onıñ ädil öterine senbeytin azamattar az emes.

"The Qazaq Times"