نوعاي-قازاق ءتۇبىمىز ءبىر

وسى ءسوز بولماس تا ەدى. سايتىمىزدا جاريالانعان «نوعاي قىزىنىڭ جان تەبىرەنتەر ءانى» اتتى ۆيدەونىڭ استىنداعى پكىرلەر ەكىگە جارىلماعاندا.

جاھان جىككە ءبولىنىپ اركىم ءوز جاقىنىن تارتىپ جاتقان مىنا زاماندا، اينالاڭداعى الپاۋىتتار ەلىڭە، جەرىڭە كوز سۇعىن قاداي باستاعان كەزەڭدە، بىزگە ەڭ جاقىن وسى ءتۇبى ءبىر تۇركتەر ەدى.

كەشەگى بار الەمدى اشسا الاقانىندا، جۇمىسا جۇدىرعىندا ۇستاعان كوشپەندىلەر – تۇركتەر-تۇعىن. زامان ءبىر اۋناپ، سول تۇرك بالاسىنان باق تايدى ما، الدە الەمدى بيلەپ ءجۇرىپ، جان-جاققا بىتىراپ كەتتىك پە، ايتەۋىر بۇگىندە سول بابا داڭقىنىڭ داقپىرتى عانا بار. سوناۋ ءىبىر-سىبىردەن التاي، انادولىمەن قاپ تاۋىنان قىتايدىڭ ۇزىن قورعانىنا دەيىن دالانىڭ ەركەسى بولىپ، سايران سالعان سول تۇرك بالاسى قازىردى تىلىنەن، دىنىنەن، دىلىنەن ايىرىلىپ، ءبىر-بىرىنەن الىستاپ بارا جاتقانى اقيقات. جاڭاعى جاھاندانۋ دەگەن جالماۋىزدىڭ اۋزىنان امان قالۋ ءۇشىن سول بار تۇرك بالاسى باياعىداي ءبىر بولسا دەگەن ارمان ەدى. سونىڭ ءبىرى اناۋ سولتۇستىكتەگى ياكۋت-ساحالار، التايلار، بولسا سونىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقىنى كۇنى كەشە عانا بولىنگەن تۋعانىمىزدىڭ ءبىرى نوعايلار ەدى. نوعايلارمەن بۇگىنگى ءومىرىمىز بولەك بولعانىمىمەن كەشەگىمىز ءبىر.

سول نوعايلار تۋرالى عۇلاما عالىم، جازۋشى ءارى تاريحشى مۇحتار ماعاۋين: “دەربەس، قازاق اتىمەن اتالاتىن ادەبيەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى – XV عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستالادى. بۇعان سەبەپكەر بولعان جاي – 1456 جىلى شۋ بويىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ ارەناعا شىعۋى.

«ءداشتى-قىپشاقتىڭ بۇل كەزدەگى ءامىرشىسى ءابىلحايىر حان ەدى. ءابىلحايىر جوشى اۋلەتىنەن تاراعان سۇلتاندارعا كوپ تەپەرىش كورسەتتى، سوندىقتان ولاردىڭ ەكەۋى – جانىبەك حان مەن كەرەي حان موعولستانعا اۋىپ كەتتى. يسا-بۇعا حان ولاردى مەيماندوستىقپەن قابىلداپ، يەلىكتەرىنە موعولستاننىڭ باتىس بولىگىندەگى شۋ، قوزى-باسى دەگەن جەرلەردى ءبولىپ بەردى» دەپ جازادى دۋلات رۋىنان شىققان اتاقتى تاريحشى مۇحامەد حايدار قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى حاقىندا.

قازاقتىڭ ەكىنشى ءبىر تاريحشىسى شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى بۇل دەرەكتەردى تولىقتىرا كەلىپ، قازاقتاردىڭ ءابىلحايىر ۇلىسىنان بولىنۋىنە سىلتاۋ بولعان جايدى باياندايدى.

ءابىلحايىر حاننىڭ سۇيىكتى قازىسى — ءادىل تورەلىكتەرى ءۇشىن اقجول اتانعان دايىرقوجا دەگەن بي ەكەن. وسى دايىرقوجا مەن حاننىڭ تاعى ءبىر سۇيىكتى ادامى قارا قىپشاق قوبىلاندى باتىر قاس بولىپتى. بۇلار ىشتەي جاۋلاسىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى دالادا وڭاشا كەزدەسىپ قالادى دا، قوبىلاندى باتىر دايىرقوجانى ولتىرەدى. الايدا دايىرقوجانىڭ جاقتاسى ءاز-جانىبەك مۇنى ءبىلىپ قويىپ، حالىقتىڭ ەسكى سالتى بويىنشا قانعا-قان الماققا قوبىلاندىنىڭ باسىن سۇراپتى. قوبىلاندىنى بەرسە قالىڭ قىپشاق بۇلىنشىلىك شىعاراتىن بولعان سوڭ، ءابىلحايىر جانىبەكككە ءۇش كىسىنىڭ قۇنىن الىپ ءبىتىس دەپتى. جانىبەك بۇعان كونبەي بولىنە كوشكەن ەكەن. (شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حانلار شەجىرەسى»، ورىنبور. 1911,31-32 بەتتەر) دەيدى «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىندا.

دەمەك قازاقتىڭ سوڭعى ايرىلىسقانى نوعاي بولدى. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ باستالۋىندا تۇراتىن اسان اتامىز تۋرالى تاعى سول «قوبىز سارىنىنا» جۇگىنەر بولساق، «تاۋاريح حامسانىڭ» اۆتورىنىڭ «اسان قايعىنى كىم دەپ بىلەسىز؟» دەگەن ساۋالىنا قۇداباي اقىن مىناداي جاۋاپ قايتارىپتى:

اساننىڭ اسىل ءتۇبى نوعاي دەيمىن،

ۇلكەندەردىڭ ايتۋى سولاي دەيمىن.

بۇل سوزگە انىق-قانىق ەمەس ەدىم،

ەستىگەنىم، تاقسىر-اۋ بۇلاي دەيمىن.

تەگىندە نوعاي، قازاق ءتۇبىمىز ءبىر،

التاي، ەرتىس، ورالدى قىلعان ءدۇبىر.

ورمانبەت وردادان شىققان كۇندە

اسان اتا قايعىرىپ ايتىپتى جىر» دەسە،

«اينالا بۇلاق باسى تەڭ

ازاۋلىنىڭ ستامبۇلدان نەسى كەم،

ازاۋلىنىڭ ايمادەت ەر دوسپامبەت اعانىڭ

حان ۇلىنا نەسى جوق...» دەپ جىرلايتىن دوسپامبەت جىراۋدى – «دوسپامبەتتىڭ اسىل تەگى نوعايدان ەدى. جىراۋدىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى – دوننىڭ قۇيلىسىنداعى ازوۆ شاھارى» دەيدى. («قوبىز سارىنى» م. ماعاۋين, الماتى، اتامۇرا 2006.)

كەرەي مەن جانىبەك قوزىباسقا كەلىپ حاندىق قۇرعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا ءبىز نوعايلارمەن ءبىر ەل ەدىك. ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى سول ايماڭداي جىراۋ جىرشىلارعا نوعايلاردىڭ دا ورتاقتىعى بار ەكەنىن ۇمىتپايىق اعايىن. بۇگىندە جۇزگە، رۋعا، جەرگە بولىنگەنىمىز ازداي نەشە ءتۇرى دىنگە ءبولىنىپ جاتقان قازاققا بەس عاسىردىڭ الدىنداعى نوعايدى تۋىسىڭ، جاقىنىڭ دەپ ايتۋدا قيىن شىعار.

"The Qazaq Times"