ماعاۋيننىڭ «ءۇش انىعى» نەمەسە ىرىسبەك سالعان پورترەت

جاقىندا عانا قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى، قوعام قايراتكەرى، شىن مانىسىندەگى ۇلت رۋحىنىڭ شىراقشىسى مۇحتار ماعاۋين 80 جاسقا تولدى. سوعان وراي "جاس الاش" باسىلىمىندا جازۋشى ىرىسبەك دابەيۇلىنىڭ ماعاۋيننىڭ قايراتكەرلىك، ازاماتتىق جانە ساياسي پورترەتىن اشۋعا تىرىسقان "ماعاۋيننىڭ ء"ۇش انىعى" اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ۇلتتىڭ ۇشان تەڭىز قازىناسىن تۇگەندەگەن ۇلت اكەسى، قايراتكەر قالامگەردىڭ تولىق پورترەتىن سالۋ اسا قيىن بولاتىنى داۋسىز. سولاي دا جازۋشىنىڭ ۇلت تاعدىرى سىنعا تۇسكەن بەتبۇرىس كەزەڭدەرىندە جاريالاعان،  تۇنەكتەگى جۇرتىنا جول سىلتەگەن باعدارشام سىندى "ۇلتسىزدانۋ ۇرانى", "جارماق" جانە "قازاقسىز قازاقستان" قاتارلى  جازبالارىن تيەك ەتە وتىرىپ، ماعاۋين "انىعىن" ءتىپتى دە انىقتاپ كورسەتكەندەي. قايراتكەردىڭ قازاق حالقىنا دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگى، ۇلتىنا دەگەن جاۋاپكەر ازاماتتىق بولمىسىن اشا تۇسكەن ماقالانى سايتىمىزدىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. 

ماعاۋيننىڭ «ءۇش انىعى»

شىن-وتىرىگىن قايدام، «ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق». موڭعولياعا بارعان ءبىر ساپارىندا جازۋشى، قوعام قايراتكەرى مۇحتار ماعاۋين كۇلتەگىن باباسىنىڭ باسىنا تۇنەپ، ءمىناجات قىلاتىنى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەنى ەستىگەنىم بار. ءتۇن ورتاسىندا تۇنەپ جاتقان قوسىنان شىعىپ، بالبال تاستى قۇشاقتاپ، ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بولعان سۇلبانى بىرگە جۇرگەن اقىن ءىنىسى نايزاعاي جارق ەتكەندە كورىپ قالىپتى. وسى اڭگىمەنى ەستىگەندە-اق قالامگەردىڭ «ءوزى تەكتەس دانالار الدىندا كوز جاسىن بۇرشاقتاي توككەن بەينەسى» ءبىزدىڭ دە كوكەيگە قوناقتاپ ۇلگەرگەن. ءتاڭىردىڭ تابارىگى سەكىلدى عاجاپ ءسات. ءمىناجات. جازۋشى «كۇن وتىرماي، ءتۇن ۇيىقتاماعان» باباسىنىڭ باسىندا تۇرىپ نە تىلەدى ەكەن دەشى؟ القيسسا، اڭگىمەنى قايراتكەردىڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتالاتىن پۋبليتسيستيكالىق زارلى تولعاۋىنان باستايىق. جازۋشىنىڭ جانايقايىن ۇعارعا از دا بولسا ءۇمىتىمىز بار.

جاس مەملەكەتتىڭ جاسى ءبىر مۇشەلگە تولدى. ماعاۋين «ۇلتسىزدانۋ ۇرانىن» سوناۋ 2004 جىلى جازدى. جەر بەتىندە كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ورىندا، استى-ءۇستى تولعان بايلىق، اۋپىرىمدەپ وڭ-سولىن تانىپ قالعان ەلدىڭ قايدا بارا جاتقانىن باعامدايتىن ۋاقىت. ونەركاسىپ، عىلىم-ءبىلىم، ونەر، مادەنيەت، الەۋمەتتىك ءومىرىمىز قاي دەڭگەيگە جەتكەنىن سارالاپ، سالماقتايتىن شاق. ياعني ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقان كەزەڭ-تۇعىن. وكىنىشكە قاراي، بيلىك ارقىلى بايۋدى عانا ماقسات تۇتقان ازعانتاي توپ، وليگارحيا، اسقىنعان بيۋروكراتيا ساناسى سەرگەك ماعاۋين سەكىلدى قايراتكەر ۇلداردىڭ سەنىمىن سەتىنەتتى، ارمانىن ادىرام قالدىردى. قالامگەر قالامىن الىپ، قاعازعا شەر توكتى. «قازاقتىڭ ۇلان-بايتاق قونىسى – نەشە مىڭ جىل بويى اتا-بابالارىمىز جاننان كەشىپ، قيساپسىز قان توگىپ قورعاعان، ۇرپاعىنا ميراس قالدىرعان قاسيەتتى جەرىمىز، مىنە، شىن ەركىندىككە جەتتىك دەپ وتىرعان بەيبىت كۇندە، سىرتتان جاۋ شاپپاي، الاپات مايداندا قولدان كەتپەي، ەل امان، جۇرت تىنىشتا كوز الدىمىزدا تالاپايعا ءتۇستى. جالماۋىز بولسا دا، جەبىر بولسا دا، قازاق السا ءجون، بۇرىننان ورنىققان كەلىمسەك پە، الەيىم-تالەيىمدە بارىمىزدى توناپ بايلىققا جەتكەن جاڭا وتارشىل ما، ءتىپتى قولجاۋلىق تۇلعالار ارقىلى كەرەگىن تۇگەل ويىپ العان شەتەلدىك الپاۋىت پا – كىم بولسا دا، بۇگىنگى ءبىز عانا ەمەس، مىڭجىلدىق بولاشاق اۋلەتىمىز يگىلىگىن كورۋگە ءتيىس ەجەلگى قۇتتى جۇرتىمىز وسىنداي اقىرزامان تاجالدارىنىڭ كومەيىنە كەتىپ بارا جاتىر».

ەل بيلىگى مەن بايلىعىن شەكسىز يەمدەنگەن بۇل توپ (بيۋروكراتيا، وليگارحيا) ۇلت مادەنيەتىن، ءتىلى مەن ءدىلىن تارك ەتتى. وتاۋ يەسى بولار ون ۇشكە كەلگەنشە ءتىلى «شىقپاي»، مەلشيگەن مەشەل قوعام جازۋشىنىڭ جان جاراسىن اسقىندىردى. كەيدە وسى ون التى جىل بۇرىن جازىلعان ەڭبەكتى («ۇلتسىزدانۋ ۇرانىن») وقىپ وتىرىپ، «بىزگە ءبارىبىر بولىپ كەتتى نەمەسە اقىرى بارىنە كوندىك» دەگەن وي كەلەدى. ايتپەسە قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزگەن مەملەكەتتىك تۇتاس قۇرىلىم، تۇتاس جۇيە قانە؟ «ەڭ سوڭعى دەرەكتەمە بويىنشا، بيىل، جىل باسى 2004 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا قازاقستانداعى قازاقتىڭ جيىن سانى 8 ميلليون 550 مىڭ 846 جانعا جەتىپتى، ەلدەگى حالىقتىڭ 57,2 پايىزى. ەگەر ءبىزدىڭ قازاق رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ 80-90 پايىزىنا جەتىپ، ونىڭ ىشىندە تۋعان تىلىنە جات، تەك قانا ءورىستىلدى (وعان قوسىمشا اعىلشىن، نەمىس، يسپان، تۇرىك، ەسكيموس، چۋكچا ت.ت.) باۋىرلارىمىز ميلليون ەمەس، ءجۇز مىڭ; بەس مىڭ ەمەس، جاڭاعى دوڭگەلەكتەن وزىپ تۇرعان 846 عانا كىسى بولسىنشى، ءبارىبىر قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرمەس ەدى. ۇكىمەتىڭىز دە، پارلامەنتىڭىز دە ءدال قازىرگىدەي قازاق ءتىلىن اياقاستى ەتىپ، ورىسشا سايراپ وتىرار ەدى. ويتكەنى بار بيلىك، بار بيلىك بولماسا دا، پرەزيدەنتىڭىز بەن سوعان تەتەلەس تاعى ەكى-ءۇش ادامنان باسقا، دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان بارلىق قوجايىندارىڭىز قازاقشا بىلمەيدى – نەبارى 846 كىسى، بىراق جول – سولاردىكى، نەشە پايىز، نەشە ميلليون حالقىڭىزعا پىسقىرمايدى دا. مۇنى كوپ كورسەڭىز، مەن قازىرگى پرەزيدەنت – قازاق ورتاسىنان شىققان، قازاقشا سويلەي الاتىن ەڭ سوڭعى پرەزيدەنتىمىز بولماعاي دەپ قاۋىپتەنەم». اتالمىش ەڭبەكتە وسىنداي جولدار بار. قۇداي كوپ كورمەسىن، ون التى جىلدان كەيىن جالپى حالىقتىڭ سانى ءوستى، قازاقتىڭ دا ۇلەس سالماعى ارتتى. بىراق نە وزگەردى؟ ارينە، ەشتەڭە. جاڭاعى مۇحاڭ ايتقان «دوڭگەلەكتەن وزىپ تۇرعان ازدىڭ ازانشىسى» – كوپتىڭ كونبىس تاعدىرى، «كونە» جولى. بۇل كۇندەرى، راسىندا، پرەزيدەنتتىڭ قازاقشانى مۇدىرمەي، اسا شەشەن سويلەيتىنى ەمىس-ەمىس ەسكە تۇسەدى.

بۇل جولعا نەگە تۇستىك، نەگە كوندىك؟ مۇنىڭ دا جاۋابىن جازۋشى زار تولعاۋىندا اشىق ايتتى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ۇلت رۋحانياتىن (ادەبيەت، مادەنيەت، ءتىلىن، ءدىلىن) جوقتايتىن جوقشىلارى بەرگەن سەرت، ايتقان انتتان تايىپ، اقىرىپ كىرگەن اق وردادان تالاي رەت «جىنىن العان باقسىداي» جۋاسىپ شىعىپتى. ول جۋاستىقتىڭ ارتىندا باس پايداسىنىڭ باقاي ەسەبى بۇعىپ جاتىپتى. بىرەۋگە اتاق، بىرەۋگە اقشا، بىرەۋگە تاعى بىردەڭە كەرەك ەكەن. ەل-جۇرتتىڭ قامىن ويلاپ، ازابىن ارقالاعان ساناۋلى قالامگەر ءۇنى شىقپاس – جالعىز، شاڭى شىقپاس – جاياۋعا اينالىپتى. ساعان كەرەك ەمەس ءتىل مەن ءدىل ەندى كىمگە كەرەك بولسىن. «ەگەر ادالىن ايتساق، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭى – ەكونوميكالىق داعدارىس، تۇرمىس تارشىلىعى جىلدارىندا ۇلتتىق يدەيانى ناسيحاتتاۋدا، زاماننىڭ شىنايى سۋرەتىن جاساۋدا، ۋاقىتتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن كوتەرۋدە جازۋشىلار قاۋىمى مارعاۋلىق تانىتتى دا، بارلىق جۇكتى جۋرناليست اعايىندار اتقاردى».

جاعداي وسىلاي بولسا، الگى «دوڭگەلەكتەن وزىپ تۇرعان ازدىڭ» داريعا-داۋرەنى جۇرمەي قايتسىن. ءجۇردى. ءالى ءجۇرىپ كەلەدى. ارينە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇعىرىنا قونا الماۋىنىڭ باسقا دا تولىپ جاتقان فاكتورلارى بار شىعار، بىراق «قوي» دەيتىن قوجا بولا الماعان، مىنەزسىز قالام ۇستاعاندارعا ءبىزدىڭ دە وكپەمىز بار. جازىپ-سىزاتىن ازىراق قاۋقارى بار بىزگە دە وكپە-رەنىش ارتاتىن ۇرپاق كەلەدى. ويتكەنى ءبىز دە ساناۋلى، باتىل جۋرناليستەردىڭ رەپورتاجىن، تىكەلەي ەفيرىن (ەلدەگى كەيبىر جاعدايلارعا بايلانىستى) سمارتفوننان سىعالاپ قاراپ وتىراتىن جازارمانبىز. «ءبىر زاماندا «ستالينگە تەڭ تاپپاي قينالعان» قاۋىمنىڭ بار ىقىلاسى ەندى نازارباەۆقا اۋدى. كورەگەن دەدىك، بىلگىر دەدىك، دانا دەدىك. الاشا حانعا تەڭەدىك، ابىلاي حانعا جەتكىزدىك. ءوزىمىز عانا ايتقامىز جوق، بۇكىل قازاق جۇرتىن حورعا جەتەلەدىك». ەندىگى ىقىلاس-نيەتتىڭ نە بولارىن دا قۋ ءىشىڭ سەزەدى كەيدە. بار جەتكەن جەتىستىك، ارقالاعان ارمان-مۇرات وسى بولسا، ونبەس داۋ – ءتىل، ءدىل دەپ وزەۋرەۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ودانشا ون التى جىل وتسە دە، بۇگىنگىدەن ەش ايىرماسى جوق كەشەگى قوعامنىڭ (انىعىندا، بۇگىنگى) كەسكىن-كەلبەتىن كەستەلەگەن پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتىڭ تاعى دا بىرەر تۇسىن ەسكە الا وتىرايىق.

«قايدا بارسام الدىمنان ءۇش شال شىعادى» دەپ كۇيىنەدى قالامگەر. ءبىرتۇتاس حالىقتى ۇشكە ءبولىپ، ءۇش ءبيدى قازاق بىرلىگىنىڭ سيمۆولى قىلىپ، سۋرەت سالىپ، ءمۇسىن قاشاعان سوراقى يدەولوگيانى سىنايدى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دارمەنسىز، پۇشايمان ءحالىن ايتىپ اشىنادى. سول كەزدەگى قازاق مۇددەسىن ء(تىلىن، ءدىلىن) مانسۇقتاعان وپپوزيتسيانى ونشا ۇناتپاسا دا، التىنبەك باستاعان جىگىتتەردىڭ «اق جولىنا» سەنىم ارتادى. «اق جول» پارتياسىنىڭ بۇگىنگى باعىت-باعدارى ماعان جاقىنىراق ەكەنىن جاسىرا المايمىن. بۇل جەردە ۇلتىن سۇيەتىن، پاراساتتى، جىگەرلى جاس ساياساتكەر باۋىرىم وتىر». اقساقال التىنبەكتى ايتادى. كوپ وتپەي مۇحاڭ عانا ەمەس، مۇقىم قازاق سەنگەن التىنبەك اتىلدى. جازۋشى دا شەتەل استى. ءتۇڭىلدى، تورىقتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر مۇشەلدىك شەرلى شەجىرەسى تاسقا باسىلىپ، تاريحتا قالدى. بۇل – ءبىر انىق.

«جارماق» – زار تولعاۋعا («ۇلتسىزدانۋ ۇرانىنا») جۇك بولعان شەرلى شەجىرەنىڭ كوركەم فورماسى، رومان ءتۇرى. شىعارما «ۇلتسىزدانۋ ۇرانىنداعى» كوتەرىلگەن ۇلتتىق ماسەلەلەردى تولىق قامتىعان كارتينا بولماسا دا، جارتىكەش قازاقتىڭ جارماق-تاعدىرىن ورىسىنە سىيدىرىپ، وزەگىنە قوندىرعان. بۇل شىعارماشىلىق جەتىستىك – جازۋشىنىڭ مىنەزى، ءوزى تۇستاس، زامانداس قالامگەرلەردەن بۇرىن باسقان (تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن) ەكىنشى قادامى. جاڭا زاماننىڭ كەيىپ-كەسپىرىن جاڭا ءتاسىل، جاڭا وبرازبەن سومداپ شىققان ادەبي شىعارما. تۋىندىدا كەيىپكەرلەر ديالوگى، مونولوگتارى ارقىلى زامان شىندىعى، قوعام سۇمدىعى قوزعالادى. پۋبليتسيستيكالىق زار تولعاۋدان كەيىن بۇل شىعارمانىڭ جازىلۋى زاڭدى ەدى.

«مەنىڭ بالالارىم مەن نەمەرەلەرىم – كەۋدەسىندە نامىسى بار ۇلدارىم مەن قىزدارىم قىزىل قانعا بويالىپ جاتىر». كىمدى كىم اتىپ، كىم كىمنىڭ قانىن توكتى؟ كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، «بالالارىم مەن نەمەرەلەرىم» دەپ كۇڭىرەنگەن كىم؟ ارينە، ماعاۋين. جاڭاوزەن تراگەدياسى. تابان ەت، ماڭداي تەرىن داۋلاپ، جەتى اي بويى الاڭدا تۇرعان بەيۋاز حالىقتىڭ وققا ۇشىپ، وپات بولعانى قايراتكەردىڭ قابىرعاسىن قالاي قايىستىرماسىن. قالامىن الىپ، «قان توگىلدى!..» دەدى. حالىقتى قارالاپ، ايىپتاي سويلەگەن ءوزىنىڭ تۇستاس، زامانداس جازارماندارعا، ونەرگە تالاسى بار وزگە دە جۇرتقا اشىنىپ ايتتى. الاسۇردى. قاندى قىرعىننان جەتى جىل بۇرىن، ياعني «ۇلتسىزدانۋ ۇرانىندا» قايراتكەر: «الەمنىڭ قاي ەلىندە، قاي جەردە ءدال وسى بىزدەگىدەي، ەڭبەك ادامىنىڭ قاقىسىن سونشاما جەگەن، جەكە باسىن سونشاما قورلاعان جاعداي بار ەكەن؟ ءبىز كەلىپ، بايىرعى جۇرتقا تيەسىلى بار بايلىقتى تەگىن يەلەنگەن شەتەلدىك كاسىپكەرلەر ءۇشىن قازاق – ارزان جۇمىس كۇشى عانا ەمەس، دارمەنسىز، قۇنسىز، سورلى حالىق. جانە قازاقتى ءدال وسىنداي قورلىق، قۇلدىق جاعدايعا جەتكىزگەن – اۋەلى ءوزىمىزدىڭ ەگەمەن وكىمەتىمىز، سودان سوڭ، ءبىز، قازاق – ءوزىمىز» دەپ ايتۋداي-اق ايتتى. ءماۋ دەگەن وكىمەت، ءمان بەرگەن ەشكىم جوق. سول تەڭسىزدىكتىڭ اقىرى قانتوگىسكە ۇلاستى. تالاي جاس قىرشىنىنان قيىلدى، تالاي شاڭىراق ورتاسىنا ءتۇستى. جىلاعان جۇرتتى جۇباتىپ، «باۋىرىم، بالام» دەپ باسىنان سيپاعانى – ماعاۋيننىڭ (ارينە، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى) ادامدىق، ازاماتتىق، ساياسي پورترەتىن انىق كورسەتەتىن مىنەزى.

وسى قاندى وقيعادان بىرەر جىل كەيىن قيىر قونىپ، شەت جايلاعان قانداستار قامى جايىنداعى «قازاقسىز قازاقستان» جاريالاندى. ول ماسەلە بۇرىن دا زارلى تولعاۋدا جەرىنە جەتە ايتىلعان. جاقىندا عانا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس، 2020 جىلعى ورالماندارعا بەرىلەتىن كۆوتانىڭ بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا 653 ادامعا قىسقارعانى بەلگىلى بولدى. وسىنداي شەشىمدەر قايراتكەردىڭ ەرتەرەك جازعان دۇنيەلەرىن ەسىڭە سالىپ، قايتا قاراپ شىعۋعا جەتەلەپ تۇرادى.

P.S. سۇلەيمەن پايعامبارعا ءبىر كۇنى قۇمىرسقا كەلىپ: «ساعان جاراتقان يەم جەلدى نە ءۇشىن باعىندىرىپ بەرگەنىن بىلەسىڭ بە؟» – دەپ سۇراپتى. سۇلەيمەن پايعامبار قاپەلىمدە جاۋاپ تابا الماي، ءمۇدىرىپ قالىپتى. «ول سەنىڭ پاتشالىعىڭنىڭ ءتۇبى جەلگە ۇشاتىنىن مەڭزەگەنى»، – دەپتى. سول سياقتى جاراتۋشى پەندەسىنە دارىن، قابىلەت بەرىپ، قولىنا قالام ۇستاتقاندا نەنى مەڭزەدى ەكەن؟ ماعان ماعاۋيننىڭ ءبىر ءومىرى وسى ساۋالدىڭ جاۋابى قۇساپ تۇرادى.

80 جاسقا تولىپ جاتقان كلاسسيك جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعى، عالىمدىعى جايىندا گازەت-جۋرنالدار جارىسا جازىپ جاتىر. ءبىز كلاسسيكتىڭ قايراتكەر، ازاماتتىق ءھام ساياسي پورترەتىن كورسەتۋگە قولدان كەلگەنشە تىرىسىپ، از-كەم ءسوز ساپتادىق.

ىرىسبەك دابەي