قازاق قۇقىعىنىڭ انتولوگياسى: قازاق قۇقىعىن باعالاۋ تاريحى تۋرالى

كوزىقاراقتى وقىرمانى، QT رەداكتسياسى قازاق قۇقىعىنىڭ بىلگىرى سالىق زيمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جارىق كورگەن «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى» اتتى كوپتومدىعىنىڭ ەكىنشى كىتابىنىڭ باستى ماقالاسىن نازارىڭىزعا ۇسىنادى. ماقالا اتاۋى «قازاق قۇقىعىن باعالاۋ تاريحى تۋرالى» ايتىپ تۇرعانداي زەرتتەۋ تاريحناماسى تۋرالى. بۇعان دەيىن العاشقى توم بويىنشا «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى جانە ونىڭ باستاۋلارى» ماقالاسىن جاريالاعانبىز.

قازاق قۇقىعىنىڭ زەرتتەلەۋىنىڭ ءۇش كەزەڭى، ونداعى جيناۋ جانە عىلىمي باعالاۋ ماسەلەلەرى، زەرتتەۋشىلەردىڭ وبەكتيۆتى تالداۋى، ۇلتتىق قۇقىقتىڭ ومىرشەڭدىك سەبەپتەرى تۋرالى تولىعىراق قانىعا الاسىز.

كورنەكتى قازاق زاڭگەرى، عالىم، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازىرگى قازاق قۇقىقتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى جانە قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇقىقتىق جۇيەسىن زەرتتەۋدە وراسان زور ۇلەس سالىق زيمانوۆ دايىنداعان «قازاق اتا زاڭدارىنىڭ» 10 تومدىعىنان تاڭدامالى ماقالالاردى قازاق جانە اعىلشىن (سايتتىڭ اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىنان كورۋگە بولادى – QT) تىلدەرىندە ۇسىنۋدى ءجون كوردى.

سالىق زيمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جارىق كورگەن «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى» اتتى 10 تومدىق جيناق – وسىزامانعى قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى عىلىمي ەڭبەك. بۇل جيناق قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەتىن، بيلەر سوتىنىڭ ءرولىن جانە تاريحي قۇقىقتىق نورمالاردىڭ ەۆوليۋتسياسىن جان-جاقتى تالداپ، زاڭدىق قۇجاتتار مەن تاريحي دەرەكتەر ارقىلى نەگىزدەيدى.

بۇل جيناق قازاق دالاسىنداعى قۇقىقتىق جۇيەنىڭ تەك كوشپەلى وركەنيەتكە عانا ەمەس، الەمدىك قۇقىقتىق مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن دە كورسەتەدى. قازاقستاننىڭ قازىرگى قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ ءتۇپ-تامىرى قازاقتىڭ ءداستۇرلى زاڭدارىندا جاتقانىن دالەلدەپ، ۇلتتىق قۇقىقتىق جۇيەنىڭ ساباقتاستىعىن كورسەتەدى.

***

قازاق قۇقىعىن باعالاۋ تاريحى تۋرالى

زيمانوۆ س.ز.

استانا قالاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتى عيماراتىنىڭ الدىندا XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن ءۇش بيگە: تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەرگە قاتار وتىرعان تۇرىندە كورنەكتى ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ولار كوشپەلى شىعىس حالىقتارىنىن ادەتىنشە توبە باسىندا ورنالاسقان. ولاردىڭ ءبىرى سول كولىن جۇرەك تۇسىندا ۇستاپ حالقىنا ءتاجىم ەتكەندەي تۇردە وتىر، ەكىنشىسى شەشەندىگىمەن كورىنىپ، جارتىلاي جۇمىلعان وڭ قولىن الدىنا توسۋدا، ال ءۇشىنشىسىنىڭ قولىندا قاعازدارى بار. بۇل كورىنىس ءاربىر قازاققا جاقىن، ءارى تۇسىنىكتى. بۇل رەسپۋبليكامىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى «رەسمي مويىندالماعان» قازاق مەملەكەتىنىڭ سيمۆولىنا اينالۋدا. بۇل بيلەرگە ارنالعان ەسكەرتكىش كوپشىلىك حالىق تاعزىم ەتەتىن ورىنعا دا اينالىپ وتىر. ەشبىر مەملەكەتتە سوت ادىلدىگى وكىلدەرىنىڭ بەينەسى مەملەكەتتىك سيمۆولعا دەيىن كوتەرىلمەگەن. بۇل حالىق ساناسىندا تاريحي تۇرعىدا قالىپتاسكان «دالا دەموكراتياسىنىڭ» قۇقىقتىق جۇيەسىنە بەرىلگەن جوعارى باعا.

قازاق قۇقىعىنىڭ تاريحىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ سوڭعى ون جىل ىشىندە، ياعني قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى (1990 جىلدان باستاپ) عانا كولعا الىنا باستادى. وعان وسى تومعا ەنگىزىلىپ وتىرعان زەرتتەۋشىلەر مەن مادەنيەت كايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى ايعاق.

قازاق حالقىنىڭ ءوز-ءوزىن تانۋدا، تاريحىن تانۋدا «يدەولوگيالىق بۇعاۋ» بولعان، عاسىرلارعا سوزىلعان ءداۋىردىڭ جويىلۋى ناتيجەسىندە قازاق رۋحى كوتەرىلىپ، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە ارقاۋ بولۋدا.

ءى

قازاق قۇقىعى جەر شارىنىڭ باتىس ءسىبىر جانە ورتالىق ازيالىق بولىگىندەگى كەڭ دالادا قالىپتاسىپ ورنىققان كوشپەلى تۇركىتىلدى وركەنيەتتىڭ مادەني قۇندىلىقتى قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى. بۇل ايماك تاريحي ادەبيەتتەردە كىپشاقتاردىڭ وتانى – ۇلى دالا دەپ، نەمەسە وسى جەرلەردى مەكەندەگەن اتنيكالىق بىرلەستىكتەردىڭ اتىمەن قازاقيا دەپ اتالدى. بۇل ۇلى دالانىڭ دامۋىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولدى. ولار مىناداي ەدى: ا) بۇل مىڭجىلدىكتار بويى كوپتەگەن تايپالار مەن ءاتنوستار كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كەڭ دە «ەركىن ايماق» بولدى; ب) بۇل جەرلەردى مەكەندەگەن حالىكتار نەگىزىنەن دامىعان كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى; ۆ) وسى «ەركىن ايماقتا» قازاق-تۇركى ءاتنوسىنىڭ ءبىرتۇتاس تىلدىك مادەنيەتى جانە كوشپەلى قازاقتاردىڭ وزىندىك مەيلىنشە دامىعان دەموكراتيالىق قۇقىقتىق مادەنيەتى قالىپتاسىپ، بەكىدى.

قازاق قۇكىعى، قۇندىلىكتارى – بوستاندىق، ادىلدىككە نەگىزدەلگەن قاسيەتتەرى «دالالىق دەموكراتيا» شەڭبەرىندە دامىدى. سوت بيلىگى بەدەلىنىڭ ءوسۋى، جوعارى ساتىعا كوتەرىلۋى، بيلەردىڭ حالىق ءىلتيپاتىنا بولەنۋى قازاق قۇقىعىنىڭ وزىندىك كىرىپ انگارتادى. «شىعىستىق» تيراندىق زانداردىڭ قازاق ساحاراسىندا ورىن الماۋى، ولاردىڭ ىقپالىنىڭ السىزدىگى بۇل دا قازاق قۇقىعىنىڭ ەرەكشەلىگى. قازاق قۇقىعىندا ءولىم جازاسى، تۇرمەلەر (زىنداندار) باس بوستاندىعىنان ايىرۋ، دەنەگە زاقىم كەلتىرۋ، قىلمىستىق قۋدالاۋ بولعان جوق. بارلىق داۋلار ازاماتتىق-قۇقىقتىق سيپاتقا يە بولدى جانە ولار ءۇشىن مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىك قولدانىلدى.

قازاق قۇقىعى نورمالارىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋشى، ءارى رەفورماتورى، سوت بيلىگىن ەل بىرلىگىنە ارناعان، كونە ءداستۇردى بەرىك ۇستاعان بيلەر دەپ اتالاتىن ەرەكشە تاپ ەدى. بۇل قازاق بيلەرى شىعىستاعى باسقارۋشى-بيلەردەن وزگەشە بولىپ قالىپتاستى. ولار ءارى اقىن، ءارى شەشەن، فيلوسوف، ءارى ويشىل، ادەت-عۇرىپ كۇقىعىنىڭ بىلگىرى جانە ونىڭ رەفورماتورى، اسكەري قولباسشى جانە باسقارۋشى ەدى، ال كوزقاراسى نەگىزىنەن ءوز كىزمەتىندە جەرگىلىكتى رۋ مۇلدەلەرىنەن بۇرىن قازاقيا حالقىنىڭ مۇددەسىن جوعارى ۇستاعان، سونىمەن بىرگە ولار قوعامدىق پىكىردىڭ باكىلاۋىندا بولدى. قازاق ءبيىنىڭ مورالدىق-قۇقىقتىق مارتەبەسى حالىقتىڭ «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول» دەگەن تالابىنان كورىنىس تاپتى. ءدال وسى پىكىردى XVIII عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن اتاقتى ايتەكە بي: «ءومىرىم وزگەنىكى، ءولىم عانا وزىمدىكى» دەپ ادەمى ايشىقتاعان بولاتىن.

قازاق قۇقىعى بويىنشا سوت ادىلدىگىن ىسكە اسىرۋ ادىلدىك، حالىقتىق جانە ادامگەرشىلىك يدەولوگياسىنا نەگىزدەلدى جانە ونىڭ ءتۇپ ماقساتى داۋلاسۋشى جاقتاردى تاتۋلاستىرۋ بولىپ تابىلدى. قازاق قۇقىعىندا باۋىرلاسۋ جانە نەكەلىك وداق قۇرۋ ينستيتۋتى كەڭىنەن قولدانىلدى. داۋدى قاراستىرۋداعى قاراپايىمدىلىق، سوت ادىلدىگىمەن دالەلدەۋ بوستاندىعىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى، تاراپتاردىڭ جانە پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ىسكە قاتىسۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەلمەۋى، تاراپتاردى تاتۋلاستىرۋعا تىرىسۋ جانە سوتتىق شەشىمدەردىڭ، ءتىپتى كىنالى تاراپقا قاتاڭ جازا تاعايىندالعان كەزدە دە قوعامنىڭ الدىنداعى ادىلەتتىگى مەن لوگيكا زاڭدارىنا ساي بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ بيلەر سوتىنىڭ نىسانى مەن مازمۇنىن قۇرادى.

قازاك قۇقىعىنىڭ نەگىزگى قاينار كوزى ۇلى دالانىڭ نورماتيۆتىك ەرەجەلەر جۇيەسى قانشاما عاسىرلار بويى تىكەلەي جانە جاناما تۇردە ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەر تاراپىنان قىسىم كورىپ، ولاردىن يدەولوگياسىنىڭ اسەرىن سەزىنسە دە، ءوزىنىڭ تاڭقالارلىق ومىرشەڭدىگىن ساقتاپ كەلدى. ارينە، قازاق قوعامى وسىنداي كۇشتەردىڭ اسەرىنەن ەلەۋلى تۇردە وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان، بىراق ونىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى مەن ءتىل مادەنيەتىن ەشكىم، ەشبىر كۇش وزگەرتە المادى. ولار مۇنداي قيىن-قىستاۋ جاعدايلاردا، تەك ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قانا قويماي ىشكى كۇشكە يە بولىپ نىعايا ءتۇستى. ۇلان بايتاق قازاق دالاسىندا بولعان وزگەرىستەر مەن توڭكەرىستەرگە قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ، ءوزىنىڭ باستاپقى «مايەگىن» جوعالتپاعان قازاق قۇقىعىنىڭ ومىرشەڭدىگىن، ونىڭ نەگىزى، قۇرىلىمىنىڭ وزەگى تابيعي ەركىندىك، ادىلدىك، ونەگەلىك يدەيالارىمەن ۇندەستىكتە بولۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

كوشپەلى مەملەكەتتىڭ مادەني جانە دەموكراتيالىق داستۇرلەرىنە نەگىزدەلگەن قازاق قۇقىعى ءوزىن تۋدىرعان داۋىرلەردەن ءوتىپ قانا قويماي، ونى نەشەمە بەلەستەرگە ارتىنا تاستاپ ۇلگەردى. ءحىح عاسىرعا دەيىن، كەيبىر جاعدايلاردا حX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ءوزىنىڭ رەتتەۋشىلىك ءمانىن جوعالتپاي ساقتاپ كەلدى. قازاق قۇقىعىنىڭ بۇلاي ۇزاق ءومىر ءسۇرۋىن ەكى نەگىزگى جاعدايمەن تۇسىندىرۋگە بولادى: بىرىنشىدەن، كوشپەلى وركەنيەتتىڭ شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق، دۇنيەتانىمدىق نەگىزدەرى قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا جاڭا داۋىرگە دەيىن ساقتالدى. ەكىنشىدەن، قازاق قۇقىعى حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ وزەگىمەن قيسىنداس بولاتىن، حالىقتىڭ وزىنە جاقىن-تاندەس، جالپى ادام بالاسىنىڭ ماڭگىلىك رۋحاني ءبىتىم-بولمىسىنا، تالابىنا ساي بولاتىن.

II

قازاق قۇقىعىن، ونىڭ تاريحىن، نورماتيۆتىك قۇرىلىمىن، كوشپەلى ءومىردىڭ دەموكراتيالىق مادەني قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ كەش باستالدى. ەۋروپا ءۇشىن قازاق كوشپەلى الەمى XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحىح عاسىردىڭ باسىندا عانا بەلگىلى بولا باستادى. بۇل جاعدايدى بىرنەشە سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋگە بولادى: 1) ۇلان-عايىر ورتالىق ازيانىڭ «ەركىن» دالاسىن مەكەندەگەن قازاق قوعامى ازيا مەن ەۋروپانىڭ ءبىراز بولىگىن ەرتەدە ءدۇر سىلكىندىرگەن ءىرى ساياسي جانە سوعىس ناۋقاندارىنان تىس قالىپ وتىردى. وسىعان وراي ايگىلى ساياساتكەرلەر مەن ءوزارا مەملەكەت قاتىناستارىنىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ نازارىنا ىلىنبەدى; 2) قازاق قوعامى عاسىرلار بويى نەگىزىنەن مال شارۋشىلىعىمەن اينالىسقان كوشپەلى، جازۋ-سىزۋدان گورى اۋىز ادەبيەتىنە، ەركىندىك پەن بەيبىت ومىرگە بەيىمدەلگەن حالىقتاردان قۇرالدى. وركەنيەتكە سىرتىن بەرىپ ەلەۋسىز قالعان قازاق قوعامىندا شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدىڭ كوشپەلىلىك تۇراقتىلىعى كوپ ۋاقىتتار بويى ساقتالىندى; 3) كوشپەلى قازاق قوعامى ءسوز بەن زاڭنىن ۇستەمدىگىن قولداعان وزىندىك ىشكى يدەولوگيا نەگىزىندە كالىپتاستى. بۇنداي كەڭ دالا سيپاتتارى ەركىندىك پەن بوستاندىقتى ءپىر تۇتقان زاڭ ەرەجەلەرىنىڭ، ادەتتىك-قۇقىقتىق جۇيەنىڭ ەركىن ورنىعۋىنا نەگىز بولدى.

وتارلاۋشىلىق-ەكونوميكالىك مۇددەنى كوزدەگەن شەت مەملەكەتتەردىڭ سىرتقى ساياساتى XVIII عاسىردان باستاپ قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەن قىسىمىن كۇشەيتە ءتۇستى. سونىمەن بىرگە قازاق قۇقىعىن تانۋعا، دەندەپ زەرتتەۋگە كەڭىنەن جول اشىلدى. بۇل باعىتتا كورشى رەسەي پاتشالىعى زور بەلسەندىلىك كورسەتتى. «ارتتا قالعان» قازاقيانىڭ ىشكى دۇنيەسى ەۋروپالىق دەڭگەيدە ءبىلىم العان زيالى قاۋىمداردىڭ، شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحىنا اۋەسقويلاردىڭ نازارىنا ىلىنە باستادى. ولاردىڭ ىشىندە تاجىريبەلى زەرتتەۋشىلەرگە قازاقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ، ونىڭ وزىندىك ءبىتىم-بولمىسى مەن قۇندىلىعى ەرەكشە اسەر ەتتى. ولار قۇندى پىكىرلەر ءبىلدىردى. ورىستىڭ شىعىستانۋشى-زەرتتەۋشىسى ا.لەۆشين قازاقتىڭ قۇقىقتىق ومىرىندە «التىن عاسىر» ءداۋىر بولعاندىعى تۋرالى العاش پىكىر ءبىلدىردى (1832 ج.). قازاقيادا بىرنەشە جىل بولعان پولشا سايا-حاتشىسى ا.يانۋشكەۆيچ ء(حىح عاسىردىن ورتاسى) شەشەندىگىمەن جانە دۇنيەتانىم قابىلەتىمەن كوپشىلىكتى تاڭداندىرعان دالا دەموسفەندەرى مەن تسيتسەروندارىن وركەنيەتتى الەم كەزىندە، الداعى ۋاقىتتا مويىنداۋعا ءماجبۇر بولادى دەپ كورسەتكەن.

قازاق قۇقىعىن زەرتتەۋدە ءۇش كەزەڭدى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. ونىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى قازاق دالاسىن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋىمەن بايلانىستى.

حرونولوگيالىق تۇردە ول حVIII-حح ع. باسىن قامتيدى. ەكىنشى كەزەڭ – كەڭەس وكىمەتىمەن تۇستاس (1917-1989 جج.). ءۇشىنشى كەزەڭ تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى (1990 جىلدان باستاپ) قۇرىلعان كەزدەن باستالادى. العاشقى ەكى كەزەندە كازاق قۇقىعىنىڭ ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا، كەيىن كەڭەستىك مەملەكەتتىڭ يمپەريالىك ساياساتىنىڭ باعىتىنا ساي جۇرگىزىلدى. ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرىنە نەگىزدەلگەن قازاق قۇقىعىن جۇيەلى، وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەۋ تەك سوڭعى جىلدارى – ءۇشىنشى كەزەڭدە بوي كوتەردى.

پاتشالىق رەسەي قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ بارىسىندا، ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ وزدەرى مويىنداعانداي، ەجەلگى قازاق اتا زاڭدارىنىڭ، سونداي-اق ساياسي ومىردەگى جانە قوعامدىق سانا-سەزىمدەگى بيلەر سوتى ءرولىنىڭ مىقتىلىعى ولاردى تاڭقالدىرادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتى نەعۇرلىم بەلسەندى جۇرگىزىلسە، قازاق دالاسىنىڭ ەجەلگى قۇقىق قۇرىلىمىنىڭ وعان قارسىلىعى سوعۇرلىم كۇشتى بولدى. كەشىكپەي-اق قازاق قوعامىنا ىقپالىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، ونىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن تۇساۋلاماي، ونى ءوزىنىڭ وتارلاۋشىلىق پيعىلىنا ىنعايلاماي وتارلاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە پاتشالىق وكىمەتتىڭ كوزى جەتە باستادى. ءحىح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنان باستاپ پاتشا وكىمەتى ءوزىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن كۇشپەن ەنگىزە المايتىندىعىن ءتۇسىنىپ، ەندىگى جەردە قازاقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن، قۇقىقتىق بولمىسىن ءتۇسىنۋ، زەرتتەۋ ماقساتىمەن قازاق دالاسىنداگى قۇقىقتىق نورمالاردى جيناۋ، ولاردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ تۋرالى بۇيرىق بەرەدى. مىسالى، ي.ا.كوزلوۆ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن سوڭ (1877 ج.) ءوزىنىڭ سۇرانۋى بويىنشا ومبى قالاسىنا قازاق دالاسىنىڭ «ءسىبىر باسقارماسىنا» جىبەرىلەدى. 80-ءشى جىلدارى ونىڭ باستاماسى بويىنشا قاراماعىنا ورتالىق قازاقستاننىڭ ءبىراز بولىگى كىرەتىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ماقۇلداعان «قۇقىقتىق ادەت-عۇرىپتار تۋرالى مالىمەتتەردى جيناۋ» جۇمىسى باستالادى. ول ءوزىنىڭ 1882 جىلى جاريالاعان العاشقى ماقالالارىنىڭ بىرىندە «بيلەر سوتىن» جويۋدان ساقتاپ قالۋدىن قاجەتتىلىگى تۋرالى جازعان ەدى. ول: «ۆ سوزناني نارودا زۆانيە بيا پرينادلەجيت تەم نەمنوگيم، كوتورىە وتمەچاليس بەزۋكوريزنەننوي چەستنوستيۋ، س پريرودنىم ۋموم، سوەدينيايۋت گلۋبوكوە پوزنانيە ۆ كورەننىح وبىچاياح نارودا. بي ەست جيۆايا لەتوپيس نارودا، يۋريست يلي زاكونوۆەد ەگو» [1] – دەپ جازعان. ول ءوزى رەداكتورلىق ەتكەن «وسوبوە پريباۆلەنيە ك اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدومستۆام» (1888-1894 جج.) گازەتى ارقىلى «دالا زاندارى» تۋرالى ماقالالار جىبەرۋىن سۇراپ، قازاق-ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنىڭ جەرگىلىكتى بىلگىرلەرىنە ءوتىنىش جىبەرەدى [2]. قازاق قۇقىعى تۋرالى ءدال وسىنداي پىكىردى ورىستىڭ تاعى ءبىر جاس زەرتتەۋشى-شەنەۋنىگى ن.ن.ماكسيموۆ تا ۇستانعان. ول دا ا.ي. كوزلوۆ سياقتى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1883-1898 جج. ارالىعىندا ول دالا ولكەسىندە (ومبى قالاسىندا) جۇمىس ىستەدى، قازاقتاردىڭ اراسىندا ەل ارالاپ، بيلەردىڭ كىزمەتىمەن، قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعىمەن، ونىڭ بولمىسىمەن تانىسىپ، ونى زەرتتەۋمەن اينالىستى. ول جاريالاعان ماقالالار مەن جازبا دەرەكتەرىنىڭ كوپشىلىگىندە بيلەردىڭ رولىنە جانە «دالا قۇقىعىنا» جوعارى باعا بەرىلگەن، سونداي-اق ولاردىڭ ەجەلگى ماڭىزىنىڭ بۇگىندە تومەندەۋىنىڭ سەبەپتەرىن وزىنشە تۇسىندىرۋگە تىرىسقان. سوعان قاراماستان ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا دا ءبيدىڭ شەشىمى «مۇلتىكسىز ورىندالۋى ءتيىس» ەكەندىگىن بايقاۋعا بولاتىندىعىن جازدى [3]. وزگە دە وزىق ويلى ورىس چينوۆنيكتەرى سياقتى ول دا قازاق «ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنىڭ جيناعىن» قۇراستىرۋ قاجەتتىلىگىنە پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ كوزىن جەتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. ءوزىنىڭ بۇل يدەياسىن دالەلدەۋدە ول قازاق قۇقىعىنىڭ از زەرتتەلگەندىگىن، ونىڭ نورمالارى مەن ينستيتۋتتارى ءتۇرلى سىرتقى اسەرلەردىڭ سالدارىنان وزگەرىپ بارا جاتقاندىعىن تىلگە تيەك ەتتى، بۇرىنعى بيلەردىڭ ازايىپ بارا جاتقاندىعىن ءتۇسىندىردى. ول مۇسىلمان قۇقىعى – شارياتتىڭ قازاقتاردىڭ قۇقىقتىق ومىرىنە قولدانىلۋىنا قارسى بولدى [4]. وسى جانە وزگە دە پىكىرلەردى نەگىزدى دەپ تاپقان پاتشا ۇكىمەتى، ءحىح عاسىردىڭ 40-60-شى جونە 80-ءشى جىلدارىندا قازاق قوعامىنداعى باسقارۋ جۇيەسىن جانە ونداعى بيلەردىڭ ءرولىن زەرتتەۋ جونىندە بىرنەشە رەت ارنايى كوميسسيا قۇرعان بولاتىن. پاتشالىق كوميسسيالاردىڭ بىرقاتار كىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ ادەتتىك-قۇقىقتىق ەرەجەلەرى تۋرالى كولەمدى ماتەريالدار جينالادى. بۇل ماتەريالداردىڭ عىلىمي-تانىمدىق باعاسى وتە زور بولدى. جينالعان ماتەريالداردىڭ ءبىراز بولىگى كەزىندە قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعى نورمالارىنىڭ جيناعى تۇرىندە جاريالاندى. قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعى تۋرالى كوپتەگەن ماعلۇماتتار كسرو-نىڭ جانە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ، ماسكەۋ، پەتەربور، ومبى، ورىنبور، تاشكەنت، تومسك، الماتى قالالارىنىڭ مۇراعاتتىق قورلارىندا ساقتالعان. وسى كەزدە قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعى تۋرالى: «سبورنيك وبىچنوگو پراۆا سيبيرسكيح ينورودتسەۆ» (ساموكۆاسوۆ د.يا. ۆار-شاۆا، 1876); «نارودنىە وبىچاي، يمەۆشيە، ا وتچاستي ي نىنە يمەيۋششيە ۆ مالوي كيرگيزسكوي وردە سيلۋ زاكونا» (بالليۋزەك ل.ف. ورەنبۋرگ، 1871); «وبىچنوە پراۆو كيرگيزوۆ» (كوزلوۆ ي.ا. ومسك، 1886.); «ماتەريالى دليا يزۋچەنيا يۋريديچەسكيح وبىچاەۆ كيرگيزوۆ» (ماكوۆەتسكي ك.ە.، 1886); «وبىچنوە پراۆو كيرگيز» (لەونتەۆ ا. م.، 1890) جانە تاعى باسقا دا زەرتتەۋلەر، جيناقتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعا باستادى.

قازاقستانداعى وتارشىلىق-اكىمشىلىك جۇيەنىڭ مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەگەن ءبىلىمدى ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ، اسىرەسە جاس بۋىن اراسىندا «ارتتا قالعان»، «مەشەۋ» قازاق قوعامىمەن ەتەنە جاقىن تانىسۋ، ونىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنە دەگەن وزىندىك قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرادى.

قازاق قۇقىعى نورمالارىن جيناۋدان ولاردى زەرتتەۋگە كوشۋگە بەتبۇرىس ەكىنشى كەزەندە 1917 جىلعى رەسەيدەگى توڭكەرىستەن كەيىن جاسالدى. ۇيىمدىق تۇرعىدان قازاق سسر-ءنىڭ عىلىم اكادەمياسى مەن ونىڭ قۇرامىندا قۇقىق ءبولىمىنىڭ (1946 ج.), فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ (1958 ج.), ونىڭ نەگىزىندە – ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرىلىمىنداعى مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلۋى (1992 ج.) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تاريحي-قۇقىقتىق زەرتتەۋلەرگە ەلەۋلى تىڭ سەرپىن بەردى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قازاق قۇقىعى، ونىڭ كونە ينستيتۋتتارىن زەرتتەۋگە دەگەن عىلىمي قۇلشىنىس بەلگى بەردى. العاشقىدا بۇل «قازاقستان تاريحىنىڭ» وچەركتەرىن، كەيىنىرەك كوپ تومدىق باسىلىمدارىن دايىنداۋ ۇستىندە جۇرگىزىلدى جانە وندا قازاقستاننىڭ ورتا عاسىرلارداگى قازاق تاريحىن جازۋدا سول كەزدەگى قۇقىقتىق جۇيەگە ات باسىن بۇرماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. سونىمەن بىرگە ارنايى زەرتتەۋلەر دە جۇرگىزىلە باستادى. وسى جىلدارى ت.م. كۇلتەلەەۆتىڭ، س.ل. فۋكستىڭ ارنايى قۇقىقتىق زەرتتەۋلەرى، «ماتەريالى پو وبىچنومۋ پراۆۋ كازاحوۆ» ت.1 (1948 ج.), «ماتەريالى پو پوليتيچەسكومۋ سترويۋ كازاحوۆ» ت.1. (1960 گ.), «پروبلەمى كازاحسكوگو وبىچنوگو پراۆا» (1989 گ.) اتتى ەڭبەكتەر جارىق كوردى. اسىرەسە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت دارەجەسىن العاننان كەيىن قۇندى، كۇردەلى ەڭبەكتەر، زەرتتەۋلەر جاريالاندى. ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق تاريحىنا ارنالعان ءبىرتالاي كانديداتتىق جانە دوكتورلىك ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. ولاردىڭ ىشىندە دوكتورلىق زەرتتەۋلەر: ز.ج. كەنجاليەۆتىڭ «كوشپەلى قازاق قوعامىنداعى ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەت» (1996 ج.), ن.وسەروۆتىڭ «قازاق قۇقىعى جانە مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ نورمالارى» (1998 ج.), م.ا.قۇل-مۇحاممەدتىڭ «الاش» پارتياسى قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارى» (1999 ج.), س.وزبەكۇلىنىڭ «XVII عاسىردان حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي جانە قۇقىقتىق وي-پىكىرلەر» (1999 ج.). ال كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالاردىڭ ىشىنەن: ك.ا. ابيشەۆتىڭ «رۋسسكايا پەرەدوۆايا ينتەلليگەنتسيا زاپادنوي سيبيري ۆ يستوري پوليتيچەسكوي ي پراۆوۆوي مىسلي كازاحستانا» (1990ج.), ن.ا. احمەتوۆانىن «ينستيتۋت «كۋن» ۆ وبىچنوم پراۆە كازاحوۆ»، ش.ا. اندابەكوۆتىڭ «بيلەرلىڭ توتەنشە سەزدەرى» (1995ج.), گ.ز. ىدىرىسوۆتىڭ «م.سەراليننىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق كوزقاراستارى» (1985 ج.) جانە ت.ب. اتاپ وتۋگە بولادى.

كەڭەس وكىمەتى داۋىرىندە جاسالعان زەرتتەۋلەر قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا دا، «تاپتىق كوزقاراسپەن» شەكتەلىپ، قوعامنىڭ قاناۋشىلار مەن قانالۋشىلار دەگەن بولىنۋىنە نەگىزدەلگەن تار يدەولوگيالىق ماقساتتاردى كوزدەدى. سوندىقتان دا، بيلەردىڭ، شەشەندەردىڭ، قازاق اتا زاڭدارىنىڭ بىلگىرلەرىنىڭ كوپشىلىگى حالىقتىڭ اۋقاتتى بولىگىنەن شىققاندىقتان، ولارعا دەگەن كوزقاراس تا تەرىس بولدى. قازاق قوعامى جانە ونداعى قۇقىقتىق قۇرىلىمدار كەڭەستىك داۋىردە «ۇلكەن ساياساتقا» قارسى جۇيەلەر رەتىندە باعالاندى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ ناۋقانى كەزىندە حالىقتىڭ كوزى اشىق وقىعان زيالى قاۋىمنىڭ قولىندا ساقتالعان كونەنىڭ كوزى سانالاتىن قۇندى قولجازبالاردى دا ورتەپ، قۇرتىپ جىبەردى. كەيىنگى كەزدەگى ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ «ەجەلگى قازاق قۇقىعىن» قايتا تۇلەتۋگە مۇمكىندىك تۋدىردى.

III

قازاق قوعامىندا ءسوز قۇدىرەتىن جوعارى باعالاعان. داۋلاسقان داۋگەرلەردى، جاۋلاسقان ىشكى جاۋلاردى ءبىر اۋىز سوزبەن توقتاتقان. شەشەندىك ونەر ادامداردىڭ قارىم-قاتىناستارىنىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە وتباسىلىق، رۋلىق، مەملەكەتتىك – نەگىزگى اتريبۋتتاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلدى. سوزدىك قوردىڭ بايلىعى، ونى پايدالانا ءبىلۋ ەرەكشە باعالاندى. قازاقي سوت بيلىگى بيلەر سوتى شەشەندىك ءسوز كۇش-قۇدىرەتىنە نەگىزدەلگەن. بي قازاق قۇقىعى نورمالارىنىڭ بىلگىرى، əpi شەشەن بولعان. شەشەندىك ونەردىڭ باستاپقى قاينار كوزى، ونىڭ ساقتاۋشىسى، ءارى رەفورماتورى سوتتىق بيلىكتى جۇزەگە اسىرعان بيلەر بولاتىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ XVII-XVIII ع.ع. ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ اتاقتى ءۇش ءبيى – تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر تۋرالى: «ءۇش داناگويدىڭ ونەگەلى ءومىرى، ەل قامىن جەگەن ادال ەڭبەگى، توپ باستاعان كوسەمدىگى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندىگى، مۇلتىكسىز ادىلدىگى جونىندەگى ايتار اڭگىمە از ەمەس» دەپ جازدى. كەزىندە بۇل پىكىردى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى، بەلگىلى اكادەميك-عالىم ق.ي.ساتباەۆ تا ايتىپ ەدى. بيلەر تۋرالى بىزگە جەتكەن: «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولسا، بيدە قىرىق كىسىنىڭ ارى، ءبىلىمى بار» – دەگەن حالىق دانالىعى جوعارىدا ايتىلعان ويدىڭ شىندىققا جاناساتىندىعىن بىلدىرەدى. حالىقارالىق دارەجەدە تانىمال جازۋشى ءا.نۇرپەيىسوۆ: «س گودامي يا، ۆسە چاششە وگليادىۆايا مىسلەننو سكرىتىە پلاستى ۆەكوۆ كازاحسكوي يستوري، ۆسە بولەە ي بولەە پوراجايۋس... تري مۋدرەتسا، چي يمەنا سەگودنيا نە سحوديات س ۋست بلاگودارنىح پوتومكوۆ – تولە، كازىبەك، ايتەكە، نە تولكو بىلي نادەلەنى بوگوم ۆەليكيم وراتورسكيم يسكۋسستۆوم. وني توچنو تاك جە، كاك تسيتسەرون ۆ درەۆنەم ريمە، يسپولنيالي شيروكي كرۋگ گوسۋدارستۆەننىح وبيازاننوستەي ۆ توم چيسلە سۋدەي-بيەۆ، ۋتۆەرجدايا تەم سامىم سۆويمي دەيانيامي پرينتسيپى دەموكراتي ۆەليكوي ستەپي» - دەپ جازدى. قازاقستاندىق سىنشى-جازۋشى گ.بەلگەر قازاقتىڭ ءۇش ءبيى تۋرالى ايتا كەلىپ، ولاردى «ءۇش پايعامبار» دەپ اتايدى.

وسى تومعا ەنگىزىلگەن، سوڭعى ون جىل ىشىندە جاريالانعان وتاندىق جانە شەتەلدىك اۆتورلاردىڭ كوپتەگەن زەرتتەۋلەرى قازاقيانىڭ رۋحاني تاريحىمەن اتا زاڭ-ەرەجەلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، بايلىقتارىن مەيلىنشە اشىپ كورسەتەدى. وسى ارادا تومەندەگى بەلگىلى عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرلەرى قۇندى ويلارعا تولى. كورنەكتى زەرتتەۋشى ب.ادامباەۆتىڭ پىكىرى بويىنشا: «قازاق شەشەندىك ونەرى ءحىى-ءحىىى عاسىرلاردا مايقى بي مەن اياز بيلەردەن باستالادى». اتى الەمگە ايگىلى جازۋشى، عالىم، ءارى قازاق تاريحىنىڭ بىلگىرى م.و.اۋەزوۆ: «ءاربىر حان ءوز قاسىندا اقىلشى بولاتىن ءبيدى تاڭداعاندا، ەڭ الدىمەن ءسوز تاپقىش وتكىر دەگەن شەشەننەن، سۋدىرلاعان اقىننان الاتىن»، – دەپ جازدى. ۇلتتىق ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى ر.بەردىباەۆ: «ۇلى بيلەر بارلىق كەزدە ۇلكەندى-كىشىلى ءىس-ارەكەتىنىڭ بارىندە ەل مۇددەسىن ءوز باستارىنىڭ مۇددەسىنەن جوعارى كويعان» – دەپ جازدى.

قازاق اتا زاڭدارىنىڭ ءمانىن تەك قانا قازاقيانىڭ اتنومادەني شەكاراسىنداعى وزىندىك نورماتيۆتىك رولىمەن تۇسىندىرۋگە، شەكتەۋگە بولمايدى. وندا ءبىز اياسى كەڭ قازاق قۇقىعىن بەلگىلى قىساڭدىقتىڭ بۇعاۋىندا قالدىرارىمىز حاق. ول ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە فۋنكتسيا (قىزمەت) اتكاردى: رەتتەۋشىلىك، باسقارۋشىلىق، بىرىكتىرۋشىلىك، قورگاۋشىلىق جانە ادامگەرشىلىك. ول كەڭ ماعىنادا العاندا زاڭ دا، بيلىك تە، قوعامدىق بولمىس پەن ونەگەلىكتىڭ قاينار كوزى دە، رۋحاني قۇندىلىق تا بولدى. وسىنداي وزىنە ءتان تۇراقتى سيپاتتارىنىڭ ارقاسىندا «قازاق قۇقىعى» وزىندىك قوعامداعى كۇشىن عاسىرلار بويى ساقتاپ قالدى. مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ، مونعول قۇقىعىنىڭ، تەگەۋىرىنى مىقتى ورىس زاڭىنىڭ ىقپالىندا كەتپەي ءوزىنىڭ بەت-بەينەسىن ساقتاپ قالدى. كورشىلەس ەلدەردىڭ قۇقىق جۇيەلەرىنىڭ قازاق قۇقىعىنا اسەرى بولسا دا ونى جوياتىن كۇشكە ۇلاسا المادى. قازاق قۇقىعىنىڭ تۇبەگەيلى قۇرىلىمى كەشەگى جاڭا زامان داۋىرىنە دەيىن قوعامداعى ىقپالىن جويمادى. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا شوقان ءۋاليحانوۆ ايتقانداي: «بيلەر سوتى، 50 جىل بويعى ورىس ساياساتىنىڭ اسەرىنە قاراماستان، بىزگە دەيىنگى جۇزدەگەن، بالكىم، مىنداعان جىلدار بۇرىن قانداي بولسا، سول قالپىندا قالدى».

قىپشاقتاردىڭ ۇلى دالاسىنىڭ ەرتە قۇلدىراۋى – قازاق دالاسىنداعى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ قۇلدىراۋىنا سوقتىرعان جوق. بۇل قاراما-قايشىلىقتى پروتسەستە ونىڭ ۇلان-عايىر «ەركىن» دالاداعى ءومىرى ءوز اسەرىن تيگىزگەن بولۋى مۇمكىن. بىراق ورتاعاسىرلىق قازاق دالاسىنىڭ شارۋاشىلىق، مادەني تۇرعىدان باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ارتتا قالۋى دا قوعامعا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قالمادى. ۇلان-بايتاق ورتالىق ازيالىق ايماق الەمدىك تاريحتىڭ ساحناسىنان ىعىسىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى ۇمىت قالعان بولاتىن. بۇنى دا ەسكەرگەن ءجون.

قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەتىن زەرتتەۋ باستاپقىدا ستالين قايتىس بولعاننان كەيىنگى كەزەڭدە، كەيىن كەڭەس وكىمەتى تاراعاننان سوڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىن بىرىنە اينالدى. وعان ءتىل ماماندارى، ادەبيەتشىلەر، تاريحشىلار مەن زاڭگەرلەر دە قاتىستى. بىرتىندەپ ورتاعاسىرلىق قازاق تاريحىندا «سوتتىق-قۇقىقتىق وركەندەۋ» كەزەڭىنىڭ تۇتاس بەينەسى قۇرىلدى.

قازاق قۇقىعى مەن ءبيدىڭ بيلىگىن ءار ءتۇرلى تۇرعىدان زەرتتەۋ ولاردى كوشپەلى تۇركى تسيۆيليزاتسياسىنىڭ قۇندى مۇرالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە سيپاتتايدى، ولاردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەت اياسىنداعى ورنى مەن ەرەكشەلىكتەرىن اشىپ كورسەتەدى.

1. ماتەريالى پو وبىچنومۋ پراۆۋ كازاحوۆ. الما-اتا، 1948. س. 224.
2. وسوبوە پريباۆلەنيە ك اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدومستۆام. ومسك، 1888. № 14.
3. ماكسيموۆ ن.ن. نارودنىي سۋد ۋ كيرگيزوۆ // جۋرنال يۋريديچەسكوگو وبششەستۆا پري يمپەرا-تورسكوم سانكت-پەتەربۋرگسكوم ۋنيۆەرسيتەتە. 1897. كپ. 7. س. 65.
4. ماكسيموۆ ن.ن. و نەوبحوديموستي پريستۋپات ك سوستاۆلەنيۋ سبورنيكا كيرگيزسكوگو وبىچ-نوگو پراۆا: وتچەت و دەياتەلنوستي زاپادنو-سيبيرسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا زا 1897 گود. ومسك، 1899. س. 9-12.

The Qazaq Times