QAZAQ QWQIĞINIÑ ANTOLOGIYASI: Qazaq qwqığın bağalau tarihı turalı

Köziqaraqtı oqırmanı, QT redakciyası qazaq qwqığınıñ bilgiri Salıq Zimanovtıñ jetekşiligimen jarıq körgen «Qazaqtıñ ata zañdarı» attı köptomdığınıñ ekinşi kitabınıñ bastı maqalasın nazarıñızğa wsınadı. Maqala atauı «Qazaq qwqığın bağalau tarihı turalı» aytıp twrğanday zertteu tarihnaması turalı. Bwğan deyin alğaşqı tom boyınşa «Qazaqtıñ ata zañdarı jäne onıñ bastauları» maqalasın jariyalağanbız.

Qazaq qwqığınıñ zertteleuiniñ üş kezeñi, ondağı jinau jäne ğılımi bağalau mäseleleri, zertteuşilerdiñ ob'ektivti taldauı, wlttıq qwqıqtıñ ömirşeñdik sebepteri turalı tolığıraq qanığa alasız.

Körnekti qazaq zañgeri, ğalım, memleket jäne qoğam qayratkeri, QR Wlttıq ğılım akademiyasınıñ akademigi, qazirgi qazaq qwqıqtanu ğılımınıñ negizin qalauşılardıñ biri jäne qazaqtıñ dästürli qwqıqtıq jüyesin zertteude orasan zor üles Salıq Zimanov dayındağan «Qazaq ata zañdarınıñ» 10 tomdığınan tañdamalı maqalalardı qazaq jäne ağılşın (sayttıñ ağılşın tilindegi nwsqasınan köruge boladı – QT) tilderinde wsınudı jön kördi.

Salıq Zimanovtıñ jetekşiligimen jarıq körgen «Qazaqtıñ ata zañdarı» attı 10 tomdıq jinaq – osızamanğı Qazaqstannıñ qwqıqtıq tarihındağı asa mañızdı ğılımi eñbek. Bwl jinaq qazaq halqınıñ dästürli qwqıqtıq mädenietin, biler sotınıñ rölin jäne tarihi qwqıqtıq normalardıñ evolyuciyasın jan-jaqtı taldap, zañdıq qwjattar men tarihi derekter arqılı negizdeydi.

Bwl jinaq qazaq dalasındağı qwqıqtıq jüyeniñ tek köşpeli örkenietke ğana emes, älemdik qwqıqtıq mädenietke qosqan ülesin de körsetedi. Qazaqstannıñ qazirgi qwqıqtıq jüyesiniñ tüp-tamırı qazaqtıñ dästürli zañdarında jatqanın däleldep, wlttıq qwqıqtıq jüyeniñ sabaqtastığın körsetedi.

***

Qazaq qwqığın bağalau tarihı turalı

Zimanov S.Z.

Astana qalasında Qazaqstan Respublikasınıñ Joğarğı Sotı ğimaratınıñ aldında XVII ğasırdıñ ekinşi jartısı men HVIII ğasırdıñ birinşi jartısında ömir sürgen üş bige: Töle, Qazıbek, Äyteke bilerge qatar otırğan türinde körnekti eskertkiş ornatılğan. Olar köşpeli şığıs halıqtarının ädetinşe töbe basında ornalasqan. Olardıñ biri sol kolın jürek twsında wstap halqına täjim etkendey türde otır, ekinşisi şeşendigimen körinip, jartılay jwmılğan oñ qolın aldına tosuda, al üşinşisiniñ qolında qağazdarı bar. Bwl körinis ärbir qazaqqa jaqın, äri tüsinikti. Bwl Respublikamız täuelsizdik alğannan beri «resmi moyındalmağan» qazaq memleketiniñ simvolına aynaluda. Bwl bilerge arnalğan eskertkiş köpşilik halıq tağzım etetin orınğa da aynalıp otır. Eşbir memlekette sot ädildigi ökilderiniñ beynesi memlekettik simvolğa deyin köterilmegen. Bwl halıq sanasında tarihi twrğıda qalıptaskan «dala demokratiyasınıñ» qwqıqtıq jüyesine berilgen joğarı bağa.

Qazaq qwqığınıñ tarihın tübegeyli zertteu soñğı on jıl işinde, yağni Qazaqstan täuelsizdigin alğannan beri (1990 jıldan bastap) ğana kolğa alına bastadı. Oğan osı tomğa engizilip otırğan zertteuşiler men mädeniet kayratkerleriniñ eñbekteri ayğaq.

Qazaq halqınıñ öz-özin tanuda, tarihın tanuda «ideologiyalıq bwğau» bolğan, ğasırlarğa sozılğan däuirdiñ joyıluı nätijesinde qazaq ruhı köterilip, köptegen zertteuşilerdiñ eñbekterine arqau boluda.

İ

Qazaq qwqığı jer şarınıñ Batıs Sibir jäne Ortalıq Aziyalıq böligindegi keñ dalada qalıptasıp ornıqqan koşpeli türkitildi örkeniettiñ mädeni qwndılıqtı qwbılıstarınıñ biri. Bwl aymak tarihi ädebietterde kıpşaqtardıñ otanı – Wlı Dala dep, nemese osı jerlerdi mekendegen ätnikalıq birlestikterdiñ atımen Qazaqiya dep ataldı. Bwl Wlı Dalanıñ damuında özindik erekşelikteri boldı. Olar mınaday edi: a) bwl mıñjıldıktar boyı köptegen taypalar men ätnostar köşip-qonıp jürgen keñ de «erkin aymaq» boldı; b) bwl jerlerdi mekendegen halıktar negizinen damığan köşpeli mal şaruaşılığımen aynalıstı; v) Osı «erkin aymaqta» qazaq-türki ätnosınıñ birtwtas tildik mädenieti jäne köşpeli qazaqtardıñ özindik meylinşe damığan demokratiyalıq qwqıqtıq mädenieti qalıptasıp, bekidi.

Qazaq qwkığı, qwndılıktarı – bostandıq, ädildikke negizdelgen qasietteri «Dalalıq Demokratiya» şeñberinde damıdı. Sot biligi bedeliniñ ösui, joğarı satığa köterilui, bilerdiñ halıq iltipatına bölenui qazaq qwqığınıñ özindik kırıp angartadı. «Şığıstıq» tirandıq zandardıñ qazaq saharasında orın almauı, olardıñ ıqpalınıñ älsizdigi bwl da qazaq qwqığınıñ erekşeligi. Qazaq qwqığında ölim jazası, türmeler (zındandar) bas bostandığınan ayıru, denege zaqım keltiru, qılmıstıq qudalau bolğan joq. Barlıq daular azamattıq-qwqıqtıq sipatqa ie boldı jäne olar üşin müliktik jauapkerşilik qoldanıldı.

Qazaq qwqığı normaların wrpaqtan wrpaqqa jetkizuşi, äri reformatorı, sot biligin el birligine arnağan, köne dästürdi berik wstağan biler dep atalatın erekşe tap edi. Bwl qazaq bileri Şığıstağı basqaruşı-bilerden özgeşe bolıp qalıptastı. Olar äri aqın, äri şeşen, filosof, äri oyşıl, ädet-ğwrıp küqığınıñ bilgiri jäne onıñ reformatorı, äskeri qolbasşı jäne basqaruşı edi, al közqarası negizinen öz kızmetinde jergilikti ru müldelerinen bwrın Qazaqiya halqınıñ müddesin joğarı wstağan, sonımen birge olar qoğamdıq pikirdiñ bakılauında boldı. Qazaq biiniñ moral'dıq-qwqıqtıq märtebesi halıqtıñ «Atanıñ balası bolma, adamnıñ balası bol» degen talabınan körinis taptı. Däl osı pikirdi XVIII ğasırdıñ basında ömir sürgen ataqtı Äyteke bi: «Ömirim özgeniki, ölim ğana özimdiki» dep ädemi ayşıqtağan bolatın.

Qazaq qwqığı boyınşa sot ädildigin iske asıru ädildik, halıqtıq jäne adamgerşilik ideologiyasına negizdeldi jäne onıñ tüp maqsatı daulasuşı jaqtardı tatulastıru bolıp tabıldı. Qazaq qwqığında bauırlasu jäne nekelik odaq qwru institutı keñinen qoldanıldı. Daudı qarastırudağı qarapayımdılıq, sot ädildigimen däleldeu bostandığınıñ qamtamasız etilui, taraptardıñ jäne proceske qatısuşılardıñ ärqaysısınıñ ökilderiniñ iske qatısu mümkindiginiñ şektelmeui, taraptardı tatulastıruğa tırısu jäne sottıq şeşimderdiñ, tipti kinäli tarapqa qatañ jaza tağayındalğan kezde de qoğamnıñ aldındağı ädilettigi men logika zañdarına say boluın qamtamasız etu biler sotınıñ nısanı men mazmwnın qwradı.

Qazak qwqığınıñ negizgi qaynar közi Wlı Dalanıñ normativtik erejeler jüyesi qanşama ğasırlar boyı tikeley jäne janama türde är türli memleketter tarapınan qısım körip, olardın ideologiyasınıñ äserin sezinse de, öziniñ tañqalarlıq ömirşeñdigin saqtap keldi. Ärine, qazaq qoğamı osınday küşterdiñ äserinen eleuli türde özgeriske wşırap otırğan, biraq onıñ qwqıqtıq mädenieti men til mädenietin eşkim, eşbir küş özgerte almadı. Olar mwnday qiın-qıstau jağdaylarda, tek özin-özi saqtap qana qoymay işki küşke ie bolıp nığaya tüsti. Wlan baytaq qazaq dalasında bolğan özgerister men töñkeristerge qaramastan, küni büginge deyin saqtalıp, öziniñ bastapqı «mäyegin» joğaltpağan qazaq qwqığınıñ ömirşeñdigin, onıñ negizi, qwrılımınıñ özegi tabiği erkindik, ädildik, önegelik ideyalarımen ündestikte boluımen tüsindiruge boladı.

Köşpeli memlekettiñ mädeni jäne demokratiyalıq dästürlerine negizdelgen Qazaq qwqığı özin tudırğan däuirlerden ötip qana qoymay, onı neşeme belesterge artına tastap ülgerdi. HİH ğasırğa deyin, keybir jağdaylarda HX ğasırdıñ basına deyin öziniñ retteuşilik mänin joğaltpay saqtap keldi. Qazaq qwqığınıñ bwlay wzaq ömir süruin eki negizgi jağdaymen tüsindiruge boladı: birinşiden, köşpeli örkeniettiñ şaruaşılıq-twrmıstıq, dünietanımdıq negizderi qazaqtıñ keñ dalasında jaña däuirge deyin saqtaldı. Ekinşiden, qazaq qwqığı halıqtıñ tınıs-tirşiliginiñ özegimen qisındas bolatın, halıqtıñ özine jaqın-tändes, jalpı adam balasınıñ mäñgilik ruhani bitim-bolmısına, talabına say bolatın.

II

Qazaq qwqığın, onıñ tarihın, normativtik qwrılımın, köşpeli ömirdiñ demokratiyalıq mädeni qwndılıqtarın zertteu keş bastaldı. Europa üşin qazaq köşpeli älemi XVIII ğasırdıñ soñı men HİH ğasırdıñ basında ğana belgili bola bastadı. Bwl jağdaydı birneşe sebeptermen tüsindiruge boladı: 1) wlan-ğayır Ortalıq Aziyanıñ «erkin» dalasın mekendegen qazaq qoğamı Aziya men Europanıñ biraz böligin ertede dür silkindirgen iri sayasi jäne soğıs nauqandarınan tıs qalıp otırdı. Osığan oray äygili sayasatkerler men özara memleket qatınastarınıñ, ziyalı qauımnıñ nazarına ilinbedi; 2) qazaq qoğamı ğasırlar boyı negizinen mal şaruşılığımen aynalısqan köşpeli, jazu-sızudan göri auız ädebietine, erkindik pen beybit ömirge beyimdelgen halıqtardan qwraldı. Örkenietke sırtın berip eleusiz qalğan qazaq qoğamında şaruaşılıqtı jürgizudiñ köşpelilik twraqtılığı köp uaqıttar boyı saqtalındı; 3) köşpeli qazaq qoğamı Söz ben Zañnın üstemdigin qoldağan özindik işki ideologiya negizinde kalıptastı. Bwnday Keñ dala sipattarı erkindik pen bostandıqtı pir twtqan zañ erejeleriniñ, ädettik-qwqıqtıq jüyeniñ erkin ornığuına negiz boldı.

Otarlauşılıq-ekonomikalık müddeni közdegen şet memleketterdiñ sırtqı sayasatı XVIII ğasırdan bastap Qazaqstanğa degen qızığuşılığı men qısımın küşeyte tüsti. Sonımen birge qazaq qwqığın tanuğa, dendep zertteuge keñinen jol aşıldı. Bwl bağıtta körşi Resey patşalığı zor belsendilik körsetti. «Artta qalğan» Qazaqiyanıñ işki düniesi Europalıq deñgeyde bilim alğan ziyalı qauımdardıñ, şığıs halıqtarınıñ tarihına äuesqoylardıñ nazarına iline bastadı. Olardıñ işinde täjiribeli zertteuşilerge qazaqtıñ qwqıqtıq mädenietiniñ, onıñ özindik bitim-bolmısı men qwndılığı erekşe äser etti. Olar qwndı pikirler bildirdi. Orıstıñ şığıstanuşı-zertteuşisi A.Levşin qazaqtıñ qwqıqtıq ömirinde «Altın ğasır» däuir bolğandığı turalı alğaş pikir bildirdi (1832 j.). Qazaqiyada birneşe jıl bolğan Pol'şa saya-hatşısı A.YAnuşkeviç (HİH ğasırdın ortası) şeşendigimen jäne dünietanım qabiletimen köpşilikti tañdandırğan dala Demosfenderi men Cicerondarın örkenietti älem kezinde, aldağı uaqıtta moyındauğa mäjbür boladı dep körsetken.

Qazaq qwqığın zertteude üş kezeñdi bölip körsetuge boladı. Onıñ birinşi kezeñi Qazaq Dalasın patşalıq Reseydiñ otarlauımen baylanıstı.

Hronologiyalıq türde ol HVIII-HH ğ. basın qamtidı. Ekinşi kezeñ – Keñes ökimetimen twstas (1917-1989 jj.). Üşinşi kezeñ täuelsiz qazaq memleketi – Qazaqstan Respublikası (1990 jıldan bastap) qwrılğan kezden bastaladı. Alğaşqı eki kezende kazaq qwqığınıñ mäselelerin qarastıru patşalıq Reseydiñ otarlau sayasatına, keyin Keñestik memlekettiñ imperiyalık sayasatınıñ bağıtına say jürgizildi. Ädet-ğwrıp erejelerine negizdelgen qazaq qwqığın jüyeli, ob'ektivti türde zertteu tek soñğı jıldarı – üşinşi kezeñde boy köterdi.

Patşalıq Resey Qazaqstandı otarlau sayasatın jürgizu barısında, orıs şeneunikteriniñ özderi moyındağanday, ejelgi qazaq ata zañdarınıñ, sonday-aq sayasi ömirdegi jäne qoğamdıq sana-sezimdegi biler sotı röliniñ mıqtılığı olardı tañqaldıradı. Patşalıq Reseydiñ otarlau sayasatı neğwrlım belsendi jürgizilse, qazaq dalasınıñ ejelgi qwqıq qwrılımınıñ oğan qarsılığı soğwrlım küşti boldı. Keşikpey-aq qazaq qoğamına ıqpalın küşeytu üşin, onıñ qwqıqtıq jüyesin twsaulamay, onı öziniñ otarlauşılıq piğılına ınğaylamay otarlau sayasatın jüzege asıru mümkin emestigine patşalıq ökimettiñ közi jete bastadı. HİH ğasırdıñ 20-şı jıldarınan bastap patşa ökimeti öziniñ otarlau sayasatın küşpen engize almaytındığın tüsinip, endigi jerde qazaqtıñ qwqıqtıq mädenietin, qwqıqtıq bolmısın tüsinu, zertteu maqsatımen qazaq dalasındagı qwqıqtıq normalardı jinau, olardı bir jüyege keltiru jwmısın jürgizu turalı bwyrıq beredi. Mısalı, I.A.Kozlov Peterburg universitetiniñ zañ fakul'tetin bitirgen soñ (1877 j.) öziniñ swranuı boyınşa Ombı qalasına Qazaq Dalasınıñ «Sibir basqarmasına» jiberiledi. 80-şi jıldarı onıñ bastaması boyınşa qaramağına Ortalıq Qazaqstannıñ biraz böligi kiretin Batıs Sibir general-gubernatorı maqwldağan «Qwqıqtıq ädet-ğwrıptar turalı mälimetterdi jinau» jwmısı bastaladı. Ol öziniñ 1882 jılı jariyalağan alğaşqı maqalalarınıñ birinde «biler sotın» joyudan saqtap qaludın qajettiligi turalı jazğan edi. Ol: «V soznanii naroda zvanie biya prinadlejit tem nemnogim, kotorıe otmeçalis' bezukoriznennoy çestnost'yu, s prirodnım umom, soedinyayut glubokoe poznanie v korennıh obıçayah naroda. Biy est' jivaya letopis' naroda, yurist ili zakonoved ego» [1] – dep jazğan. Ol özi redaktorlıq etken «Osoboe pribavlenie k Akmolinskim oblastnım vedomstvam» (1888-1894 jj.) gazeti arqılı «Dala zandarı» turalı maqalalar jiberuin swrap, qazaq-ädet-ğwrıp qwqığınıñ jergilikti bilgirlerine ötiniş jiberedi [2]. Qazaq qwqığı turalı däl osınday pikirdi orıstıñ tağı bir jas zertteuşi-şeneunigi N.N.Maksimov ta wstanğan. Ol da A.I. Kozlov siyaqtı Peterburg universitetiniñ zañ fakul'tetin bitirgen. 1883-1898 jj. aralığında ol Dala Ölkesinde (Ombı qalasında) jwmıs istedi, qazaqtardıñ arasında el aralap, bilerdiñ kızmetimen, qazaq ädet-ğwrıp qwqığımen, onıñ bolmısımen tanısıp, onı zertteumen aynalıstı. Ol jariyalağan maqalalar men jazba derekteriniñ köpşiliginde bilerdiñ röline jäne «dala qwqığına» joğarı bağa berilgen, sonday-aq olardıñ ejelgi mañızınıñ büginde tömendeuiniñ sebepterin özinşe tüsindiruge tırısqan. Soğan qaramastan HİH ğasırdıñ soñında da bidiñ şeşimi «mültiksiz orındaluı tiis» ekendigin bayqauğa bolatındığın jazdı [3]. Özge de ozıq oylı orıs çinovnikteri siyaqtı ol da qazaq «ädet-ğwrıp qwqığınıñ jinağın» qwrastıru qajettiligine patşa äkimşiliginiñ közin jetkizuge tırısıp baqtı. Öziniñ bwl ideyasın däleldeude ol qazaq qwqığınıñ az zerttelgendigin, onıñ normaları men instituttarı türli sırtqı äserlerdiñ saldarınan özgerip bara jatqandığın tilge tiek etti, bwrınğı bilerdiñ azayıp bara jatqandığın tüsindirdi. Ol mwsılman qwqığı – şariattıñ qazaqtardıñ qwqıqtıq ömirine qoldanıluına qarsı boldı [4]. Osı jäne özge de pikirlerdi negizdi dep tapqan patşa ükimeti, HİH ğasırdıñ 40-60-şı jone 80-şi jıldarında qazaq qoğamındağı basqaru jüyesin jäne ondağı bilerdiñ rölin zertteu jöninde birneşe ret arnayı komissiya qwrğan bolatın. Patşalıq komissiyalardıñ birqatar kızmetiniñ nätijesinde qazaqtardıñ ädettik-qwqıqtıq erejeleri turalı kölemdi materialdar jinaladı. Bwl materialdardıñ ğılımi-tanımdıq bağası öte zor boldı. Jinalğan materialdardıñ biraz böligi kezinde qazaq ädet-ğwrıp qwqığı normalarınıñ jinağı türinde jariyalandı. Qazaq ädet-ğwrıp qwqığı turalı köptegen mağlwmattar KSRO-nıñ jäne Resey Federaciyasınıñ, Mäskeu, Peterbor, Ombı, Orınbor, Taşkent, Tomsk, Almatı qalalarınıñ mwrağattıq qorlarında saqtalğan. Osı kezde qazaq ädet-ğwrıp qwqığı turalı: «Sbornik obıçnogo prava sibirskih inorodcev» (Samokvasov D.YA. Var-şava, 1876); «Narodnıe obıçai, imevşie, a otçasti i nıne imeyuşie v Maloy kirgizskoy Orde silu zakona» (Ballyuzek L.F. Orenburg, 1871); «Obıçnoe pravo kirgizov» (Kozlov I.A. Omsk, 1886.); «Materialı dlya izuçeniya yuridiçeskih obıçaev kirgizov» (Makoveckiy K.E., 1886); «Obıçnoe pravo kirgiz» (Leont'ev A. M., 1890) jäne tağı basqa da zertteuler, jinaqtar birinen soñ biri şığa bastadı.

Qazaqstandağı otarşılıq-äkimşilik jüyeniñ mekemelerinde jwmıs istegen bilimdi orıs şeneunikteriniñ, äsirese jas buın arasında «artta qalğan», «meşeu» qazaq qoğamımen etene jaqın tanısu, onıñ qwqıqtıq mädenietine degen özindik qızığuşılıqtarın tudıradı.

Qazaq qwqığı normaların jinaudan olardı zertteuge köşuge betbwrıs ekinşi kezende 1917 jılğı Reseydegi töñkeristen keyin jasaldı. Wyımdıq twrğıdan Qazaq SSR-niñ Ğılım Akademiyası men onıñ qwramında Qwqıq böliminiñ (1946 j.), Filosofiya jäne qwqıq institutınıñ (1958 j.), onıñ negizinde – Wlttıq Ğılım Akademiyasınıñ qwrılımındağı Memleket jäne qwqıq institutınıñ qwrıluı (1992 j.) Qazaqstan Respublikasındağı tarihi-qwqıqtıq zertteulerge eleuli tıñ serpin berdi.

Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin Qazaq qwqığı, onıñ köne instituttarın zertteuge degen ğılımi qwlşınıs belgi berdi. Alğaşqıda bwl «Qazaqstan tarihınıñ» oçerkterin, keyinirek köp tomdıq basılımdarın dayındau üstinde jürgizildi jäne onda Qazaqstannıñ Orta ğasırlardagı qazaq tarihın jazuda sol kezdegi qwqıqtıq jüyege at basın bwrmay ötu mümkin emes bolatın. Sonımen birge arnayı zertteuler de jürgizile bastadı. Osı jıldarı T.M. Külteleevtiñ, S.L. Fukstiñ arnayı qwqıqtıq zertteuleri, «Materialı po obıçnomu pravu kazahov» t.1 (1948 j.), «Materialı po politiçeskomu stroyu kazahov» t.1. (1960 g.), «Problemı kazahskogo obıçnogo prava» (1989 g.) attı eñbekter jarıq kördi. Äsirese Qazaqstannıñ täuelsiz memleket därejesin alğannan keyin qwndı, kürdeli eñbekter, zertteuler jariyalandı. Elimizdiñ sayasi jäne qwqıqtıq tarihına arnalğan birtalay kandidattıq jäne doktorlık dissertaciyalar qorğaldı. Olardıñ işinde doktorlıq zertteuler: Z.J. Kenjalievtiñ «Köşpeli qazaq qoğamındağı dästürli qwqıqtıq mädeniet» (1996 j.), N.Öserovtiñ «Qazaq qwqığı jäne mwsılman qwqığınıñ normaları» (1998 j.), M.A.Qwl-Mwhammedtiñ «Alaş» partiyası qayratkerleriniñ sayasi-qwqıqtıq közqarastarı» (1999 j.), S.Özbekwlınıñ «XVII ğasırdan HH ğasırdıñ basına deyingi Qazaqstandağı qoğamdıq-sayasi jäne qwqıqtıq oy-pikirler» (1999 j.). Al kandidattıq dissertaciyalardıñ işinen: K.A. Abişevtiñ «Russkaya peredovaya intelligenciya Zapadnoy Sibiri v istorii politiçeskoy i pravovoy mısli Kazahstana» (1990j.), N.A. Ahmetovanın «Institut «kun» v obıçnom prave kazahov», Ş.A. Andabekovtıñ «Bilerliñ tötenşe s'ezderi» (1995j.), G.Z. Idırısovtıñ «M.Seralinniñ sayasi jäne qwqıqtıq közqarastarı» (1985 j.) jäne t.b. atap ötuge boladı.

Keñes ökimeti däuirinde jasalğan zertteuler qanşalıqtı mañızdı bolsa da, «taptıq közqaraspen» şektelip, qoğamnıñ qanauşılar men qanaluşılar degen bölinuine negizdelgen tar ideologiyalıq maqsattardı közdedi. Sondıqtan da, bilerdiñ, şeşenderdiñ, qazaq ata zañdarınıñ bilgirleriniñ köpşiligi halıqtıñ auqattı böliginen şıqqandıqtan, olarğa degen közqaras ta teris boldı. Qazaq qoğamı jäne ondağı qwqıqtıq qwrılımdar Keñestik däuirde «ülken sayasatqa» qarsı jüyeler retinde bağalandı.

Keñes ökimeti twsındağı jappay quğın-sürginge wşıratu nauqanı kezinde halıqtıñ közi aşıq oqığan ziyalı qauımnıñ qolında saqtalğan köneniñ közi sanalatın qwndı qoljazbalardı da örtep, qwrtıp jiberdi. Keyingi kezdegi elimizde jürgizilip jatqan quğın-sürgin qwrbandarın aqtau «ejelgi qazaq qwqığın» qayta tületuge mümkindik tudırdı.

III

Qazaq qoğamında Söz qwdiretin joğarı bağalağan. Daulasqan daugerlerdi, jaulasqan işki jaulardı bir auız sözben toqtatqan. Şeşendik öner adamdardıñ qarım-qatınastarınıñ barlıq deñgeylerinde otbasılıq, rulıq, memlekettik – negizgi atributtardıñ biri bolıp esepteldi. Sözdik qordıñ baylığı, onı paydalana bilu erekşe bağalandı. Qazaqi sot biligi biler sotı şeşendik söz küş-qwdiretine negizdelgen. Bi qazaq qwqığı normalarınıñ bilgiri, əpi şeşen bolğan. Şeşendik önerdiñ bastapqı qaynar közi, onıñ saqtauşısı, äri reformatorı sottıq bilikti jüzege asırğan biler bolatın. Qazaqstan Respublikasınıñ Prezidenti N.Ä.Nazarbaev XVII-XVIII ğ.ğ. ömir sürgen qazaqtıñ ataqtı üş bii – Töle, Qazıbek, Äyteke biler turalı: «Üş danagöydiñ önegeli ömiri, el qamın jegen adal eñbegi, top bastağan kösemdigi, ot auızdı, oraq tildi şeşendigi, mültiksiz ädildigi jönindegi aytar äñgime az emes» dep jazdı. Kezinde bwl pikirdi Wlttıq Ğılım Akademiyasınıñ birinşi Prezidenti, belgili akademik-ğalım Q.I.Sätbaev ta aytıp edi. Biler turalı bizge jetken: «Handa qırıq kisiniñ aqılı bolsa, bide qırıq kisiniñ arı, bilimi bar» – degen halıq danalığı joğarıda aytılğan oydıñ şındıqqa janasatındığın bildiredi. Halıqaralıq därejede tanımal jazuşı Ä.Nürpeyisov: «S godami ya, vse çaşe oglyadıvaya mıslenno skrıtıe plastı vekov kazahskoy istorii, vse bolee i bolee porajayus'... Tri mudreca, ç'i imena segodnya ne shodyat s ust blagodarnıh potomkov – Tole, Kazıbek, Ayteke, ne tol'ko bıli nadelenı Bogom velikim oratorskim iskusstvom. Oni toçno tak je, kak Ciceron v drevnem Rime, ispolnyali şirokiy krug gosudarstvennıh obyazannostey v tom çisle sudey-biev, utverjdaya tem samım svoimi deyaniyami principı demokratii Velikoy Stepi» - dep jazdı. Qazaqstandıq sınşı-jazuşı G.Bel'ger qazaqtıñ üş bii turalı ayta kelip, olardı «üş payğambar» dep ataydı.

Osı tomğa engizilgen, soñğı on jıl işinde jariyalanğan otandıq jäne şeteldik avtorlardıñ köptegen zertteuleri Qazaqiyanıñ ruhani tarihımen Ata Zañ-erejeleriniñ erekşelikterin, baylıqtarın meylinşe aşıp körsetedi. Osı arada tömendegi belgili ğalımdar men jazuşılardıñ, qoğam qayratkerleriniñ pikirleri qwndı oylarğa tolı. Körnekti zertteuşi B.Adambaevtıñ pikiri boyınşa: «Qazaq şeşendik öneri Hİİ-Hİİİ ğasırlarda Mayqı bi men Ayaz bilerden bastaladı». Atı älemge äygili jazuşı, ğalım, äri qazaq tarihınıñ bilgiri M.O.Äuezov: «Ärbir han öz qasında aqılşı bolatın bidi tañdağanda, eñ aldımen söz tapqış ötkir degen şeşennen, sudırlağan aqınnan alatın», – dep jazdı. Wlttıq ädebiet tarihın zertteuşi R.Berdibaev: «Wlı biler barlıq kezde ülkendi-kişili is-äreketiniñ bärinde el müddesin öz bastarınıñ müddesinen joğarı koyğan» – dep jazdı.

Qazaq ata zañdarınıñ mänin tek qana Qazaqiyanıñ ätnomädeni şekarasındağı özindik normativtik rölimen tüsindiruge, şekteuge bolmaydı. Onda biz ayası keñ qazaq qwqığın belgili qısañdıqtıñ bwğauında qaldırarımız haq. Ol bir mezgilde birneşe funkciya (qızmet) atkardı: retteuşilik, basqaruşılıq, biriktiruşilik, qorgauşılıq jäne adamgerşilik. Ol keñ mağınada alğanda zañ da, bilik te, qoğamdıq bolmıs pen önegeliktiñ qaynar közi de, ruhani qwndılıq ta boldı. Osınday özine tän twraqtı sipattarınıñ arqasında «Qazaq qwqığı» özindik qoğamdağı küşin ğasırlar boyı saqtap qaldı. Mwsılman qwqığınıñ, monğol qwqığınıñ, tegeuirini mıqtı orıs zañınıñ ıqpalında ketpey öziniñ bet-beynesin saqtap qaldı. Körşiles elderdiñ qwqıq jüyeleriniñ Qazaq qwqığına äseri bolsa da onı joyatın küşke wlasa almadı. Qazaq qwqığınıñ tübegeyli qwrılımı keşegi jaña zaman däuirine deyin qoğamdağı ıqpalın joymadı. HİH ğasırdıñ ortasında Şoqan Uälihanov aytqanday: «Biler sotı, 50 jıl boyğı orıs sayasatınıñ äserine qaramastan, bizge deyingi jüzdegen, bälkim, mındağan jıldar bwrın qanday bolsa, sol qalpında qaldı».

Qıpşaqtardıñ Wlı Dalasınıñ erte qwldırauı – qazaq dalasındağı qwqıqtıq mädeniettiñ qwldırauına soqtırğan joq. Bwl qarama-qayşılıqtı proceste onıñ wlan-ğayır «erkin» daladağı ömiri öz äserin tigizgen boluı mümkin. Biraq ortağasırlıq qazaq dalasınıñ şaruaşılıq, mädeni twrğıdan basqa eldermen salıstırğanda artta qaluı da qoğamğa öz äserin tigizbey qalmadı. Wlan-baytaq ortalıq Aziyalıq aymaq älemdik tarihtıñ sahnasınan ığısıp, wzaq uaqıt boyı wmıt qalğan bolatın. Bwnı da eskergen jön.

Qazaqtıñ dästürli qwqıqtıq mädenietin zertteu bastapqıda Stalin qaytıs bolğannan keyingi kezeñde, keyin Keñes ökimeti tarağannan soñ Respublikamızdıñ özekti mäselelerinin birine aynaldı. Oğan til mamandarı, ädebietşiler, tarihşılar men zañgerler de qatıstı. Birtindep ortağasırlıq qazaq tarihında «sottıq-qwqıqtıq örkendeu» kezeñiniñ twtas beynesi qwrıldı.

Qazaq qwqığı men bidiñ biligin är türli twrğıdan zertteu olardı köşpeli türki civilizaciyasınıñ qwndı mwralarınıñ biri retinde sipattaydı, olardıñ qwqıqtıq mädeniet ayasındağı ornı men erekşelikterin aşıp körsetedi.

1. Materialı po obıçnomu pravu kazahov. Alma-Ata, 1948. S. 224.
2. Osoboe pribavlenie k Akmolinskim oblastnım vedomstvam. Omsk, 1888. № 14.
3. Maksimov N.N. Narodnıy sud u kirgizov // Jurnal YUridiçeskogo obşestva pri Impera-torskom Sankt-Peterburgskom universitete. 1897. Kp. 7. S. 65.
4. Maksimov N.N. O neobhodimosti pristupat' k sostavleniyu sbornika Kirgizskogo obıç-nogo prava: Otçet o deyatel'nosti Zapadno-Sibirskogo Russkogo geografiçeskogo obşestva za 1897 god. Omsk, 1899. S. 9-12.

The Qazaq Times