Baytwrsınwlı, Ahmet (1873—1938 jj.)

Baytwrsınwlı, Ahmet (1873—1938) — aqın, ädebiet zertteuşi ğalım, türkitanuşı, publicist, pedagog, audarmaşı, qoğam qayratkeri.

Avtobiografiyası

Ahmet Baytwrsınwlı (15.1.1872, qazirgi Qostanay oblısı, Jangeldi audanı Sarıtübek auılı – 8.12.1937, Almatı qalası) – qazaq halqınıñ 20 ğasırdıñ basındağı wlt-azattıq qozğalısı jetekşileriniñ biri, memleket qayratkeri, aqın, publicist, qazaq til bilimi men ädebiettanu ğılımdarınıñ negizin saluşı ğalım, wlttıq jazudıñ reformatorı, ağartuşı. Atası Şoşaq nemeresi Ahmet ömirge kelgende auıl aqsaqaldarınan bata alıp, azan şaqırıp atın qoyğan. Äkesiniñ inisi Erğazı Ahmetti Torğaydağı 2 sınıptıq orıs-qazaq mektebine beredi. Onı 1891 jılı bitirip, Orınbordağı 4 jıldıq mektepke oquğa tüsedi. 1895–1909 jılı Aqtöbe, Qostanay, Qarqaralı uezderindegi orıs-qazaq mektepterinde oqıtuşı, Qarqaralı qalalıq uçilişesinde meñgeruşi qızmetin atqaradı. Baytwrsınovtıñ sayasi qızmet jolına tüsui 1905 jılğa tws keledi. 1905 jılı Qoyandı järmeñkesinde jazılıp, 14500 adam qol qoyğan Qarqaralı peticiyası (arız-tilegi) avtorlarınıñ biri Baytwrsınwlı boldı. Qarqaralı peticiyasında jergilikti basqaru, sot, halıqqa bilim beru isterine qazaq eliniñ müddesine säykes özgerister engizu, ar-ojdan bostandığı, din wstanu erkindigi, cenzurasız gazet şığaru jäne baspahana aşuğa rwqsat beru, küni ötken Dala erejesin qazaq eliniñ müddesine say zañmen auıstıru mäseleleri köterildi.

Onda qazaq dalasına orıs şaruaların qonıs audarudı üzildi-kesildi toqtatu talap etilgen bolatın. Sol kezeñnen bastap jandarmdıq baqılauğa alınğan Baytwrsınwlı 1909 jılı 1 şildede gubernator Troynickiydiñ bwyrığımen twtqındalıp, Semey türmesine jabıldı. Resey İİM-niñ Erekşe Keñesi 1910 jılı 19 aqpanda Baytwrsınovtı qazaq oblıstarınan tıs jerge jer audaru jöninde şeşim qabıldadı. Osı şeşimge säykes Baytwrsınwlı Orınborğa 1910 jılı 9 naurızda kelip, 1917 jıldıñ soñına deyin sonda twrdı. Baytwrsınwlı ömiriniñ Orınbor kezeñi onıñ qoğamdıq-sayasi qızmetiniñ asa qwnarlı şağı boldı. Ol osı qalada 1913–1918 jılı öziniñ eñ jaqın senimdi dostarı Ä. Bökeyhanov, M. Dulatovpen birigip, sonday-aq qalıñ qazaq ziyalılarınıñ qoldauına süyenip, twñğış jalpıwlttıq «Qazaq» gazetin şığarıp twrdı. Gazet qazaq halqın öner, bilimdi igeruge şaqırdı. Baytwrsınovtıñ Orınbordağı ömiri men qızmeti Resey ükimetiniñ qatañ jandarmdıq baqılauında boldı. Ol «Qazaqqa» jabılğan negizsiz jala saldarınan abaqtığa otırıp şıqtı. Baytwrsınov 1917 jılı revolyuciyalıq özgerister arnasında ömirge kelip, qazaq tarihında tereñ iz qaldırğan Qazaq s'ezderi men Qazaq komitetteri siyaqtı tarihi qwbılıstıñ qalıñ ortasında jürdi, olarğa tikeley aralasıp, «Qazaq gazeti» arqılı sayasi teoriyalıq bağıt-bağdar berip otırdı. Baytwrsınwlı Alaş partiyası bağdarlamasın dayarlağan şağın toptıñ qwramında boldı. Baytwrsınov pen Dulatov qazaq arasında bwrınnan kele jatqan ru – jüzaralıq alauızdıqqa baylanıstı Alaş Orda ükimetiniñ qwramına sanalı türde enbey qaldı, biraq olardıñ qazaq wlttıq memlekettik ideyasın jasauşı toptıñ işinde bolğandığın zamandastarı jaqsı bilip, moyındadı. Alaş Orda qwramın bekitken 2-jalpıqazaq s'ezi Oqu-ağartu komissiyasın qwrıp, onıñ törağası etip Baytwrsınovtı bekitti. 1919 jılı naurızğa deyin Alaşorda ükimetiniñ Torğay oblısı böliminiñ müşesi boldı. Baytwrsınwlı 1919 jılı naurızda Alaşorda ükimeti atınan Mäskeuge Keñes ükimetimen kelissözge attandı, osı jılğı şildede RKFSR Halıq Komissarlar Keñesi men Qazaq äskeri-rev. k-ti törağasınıñ orınbasarı bolıp tağayındaldı.

Baytwrsınovtıñ ıqpalımen säuirde Alaşorda basşıları men müşelerine Keñes ükimetiniñ keşirimi jariyalandı. Baytwrsınwlı bwl tarihi kezeñde «patşalardıñ törinde otırğannan, socialisterdiñ bosağasında ölgenim artıq» degen pikirde boldı. 1920 jılı V. I. Leninge ükimetiniñ Qazaqstandı basqaru isindegi alğaşqı qadamın qatal sınğa alğan hatın joldadı. Qazrevkom müşesi retinde Qazaqstannıñ Reseymen şekarasınıñ qalıptasu isine belsendi türde aralastı. Bükilreseylik OAK-niñ 1919 j. 27 tamızda Qostanay uezin Çelyabinsk oblısına qosu turalı şeşimine qarsı B-tıñ jazğan sayasi narazılığı Qostanay uezin Qazaqstan qwramına qaytaruğa negiz boldı. Ol 1920 j. tamızda qwrılğan Qazaq AKSR-i ükimetiniñ qwramına enip, 1920–1921 jılı Qazaq AKSR-i halıq ağartu komissarı qızmetinde boldı. 1922 jılı Ölkelik halıq komissariatı janındağı Akademiyalıq ortalıqtıñ, 1922–1925 jılı Halıq ağartu komissariatı ğılımi-ädebi komissiyasınıñ, Qazaq ölkesin zertteu qoğamınıñ törağası bolıp qızmet atqardı. Baytwrsınwlı türli memlekettik qızmetke at salısa jürip, sonımen bir mezgilde öziniñ janı süygen oqıtuşılıq-wstazdıq jwmısınan da qol üzbegen. 1921–1925 jılı Orınbordağı, 1926–1928 jılı Taşkenttegi Qazaq halıq ağartu instituttarında qazaq tili men ädebieti, mädeniet tarihı pänderinen sabaq berdi. 1928 jılı Almatıda Qazaq memlekettik pedagogikalıq institutınıñ aşıluına baylanıstı rektordıñ şaqıruımen osı oqu ornına professor qızmetine auıstı. 1929 jılı 2 mausımda 43 Alaş qozğalısı qayratkerlerimen birge ol Almatıda twtqınğa alınıp, osı jıldıñ soñına qaray tergeu üşin Mäskeudegi Butırka abaqtısına jöneltildi. KSRO Halıq komissarlar keñesi janındağı OGPU «üştiginiñ» 1930 j. 4 säuirdegi şeşimine säykes Baytwrsınwlı atu jazasına kesildi. Bwl şeşim birneşe ret özgeristerge wşıradı: 1931 jılı qañtarda 10 jılğa konclager'ge auıstırılsa, 1932 j. qaraşada 3 jılğa Arhangel'skige jer audarılsın dep wyğarıldı. 1933 jılı mamırda densaulığı naşarlap ketuine baylanıstı qalğan merzimdi Batıs Sibirde aydauda jürgen otbasımen (äyeli men qızı) birge ötkizuge rwqsat beriledi. 1934 jılı M. Gor'kiydiñ jwbayı E. P. Paşkovanıñ kömegimen Baytwrsınwlı otbasımen merziminen bwrın bosatılıp, Almatığa oraladı.

Bwl jerde twraqtı jwmısqa qabıldanbay, türli mekemelerde qısqa merzimdik qızmetter atqaradı. 1937 jılı 8 qazanda tağı da qamauğa alınıp, eki aydan soñ, yağni 8 jeltoqsanda atıldı. Twtas buınnıñ töl bası bolğan Baytwrsınovtıñ alğaşqı kitabı – «Qırıq mısal» 1909 jılı jarıq kördi. Ol bwl eñbeginde Resey otarşılarınıñ zorlıq-zombılığın, eldiñ twralağan halin jwmbaqtap, twspaldap jetkizdi. Baytwrsınwlı mısal janrınıñ qızıqtı forması, wğımdı ideyası, uıttı tili arqılı äleum. sananıñ oyanuına ıqpal etti. Aqınnıñ azamattıq arman-maqsatı, oy-tolğamdarı kestelengen öleñderi «Masa» degen atpen jeke kitap bolıp jarıq kördi (1911). «Masanıñ» negizgi ideyalıq qazığı – jwrtşılıqtı oquğa, öner-bilimge şaqıru, mädenietti uağızdau, eñbek etuge ündeu. Aqın halıqtı qarañğılıq, enjarlıq, käsipke marğaulıq siyaqtı kemşilikterden arıluğa şaqırdı. Abaydıñ ağartuşılıq, sınşıldıq dästürin jañarta otırıp, Baytwrsınwlı 20 ğ. basındağı qazaq ädebietin töñkerisşil-demokrattıq därejege köterdi. Sonday-aq Baytwrsınwlı qazaq tiline A. S. Puşkin, M. YU. Lermontov, F. Vol'ter, S. YA. Nadson öleñderin audardı. Bwl audarmalar Baytwrsınovtıñ taqırıptı, ideyalıq-körkemdik deñgeyi joğarı tuındılar. El tağdırınıñ keleşegine alañdaulı aqın köp qırlı isimen, danalıq sayasatımen qazaq jastarınıñ ruhani kösemi boldı. Baytwrsınovtıñ «Qazaqtıñ bas aqını» degen kölemdi maqalası – ädebiettanu ğılımındağı alğaşqı zertteu eñbekterdiñ biri. Maqalada wlı aqın Abaydıñ tarihi missiyası, ruhani bolmısı, öleñderiniñ wlttıq söz önerindegi mañızı, körkemdik-estetik. sipatı bayandaldı. Ol Abay öleñderiniñ daralığın, «sözi az, mağınası köp, tereñdigin», sınşıldığın wğındırdı.

Baytwrsınovtıñ Abaydıñ aqındıq şeberligi, poeziyağa degen közqarası turalı ğılımi twjırımdarı qazaq ädebiettanu ğılımında jalğasın taptı. Onıñ «Ädebiet tanıtqış» degen zertteui (1926) qazaq tilindegi twñğış irgeli ğılımi-teoriyalıq eñbek. Baytwrsınwlı ädebiet tarihına, teoriyası men sınına, metodologiyasına twñğış ret tiyanaqtı anıqtama berip, qazaq ädebiettanu ğılımınıñ jüyesin jasadı. Halıq tiliniñ bay qorı közinen mağınası tereñ, wğımdıq ayası keñ sözderdi termin etip alıp, sonıñ negizinde qazaq ädebietiniñ barlıq janrlıq formaların toptap, jiktep berdi. Baytwrsınwlı «Ädebiet tanıtqışımen» qazaq ädebiettanu ğılımınıñ negizin saldı. Sonday-aq ol – ädebiet tarihınıñ mwrasın, auız ädebieti ülgilerin jinağan zertteuşi ğalım. Körkemdigi ayrıqşa «Er Sayın» jırı (1923) men qazaq tarihınıñ tört jüz jılın qamtitın «23 joqtau» jinağın (1926) kitap etip şığardı. Halıq mwrasına ülken janaşırlıqpen qarağan Ahmet Baytwrsınwlı «ädebiet tiline negiz etip el auzındağı til alınbasa, onıñ adasıp ketetindigin» ayttı. «Qazaq» gazeti halıqtıñ ruhın sergitken iri qwbılısqa aynaldı. Baytwrsınwlı – äleum. mäselelerge, qoğamdıq oy-pikirge ıqpal jasağan publicist. Onıñ maqalaları ğılımi bayıptauımen, ötkir oylarımen sol kezeñniñ şındığınan habar beredi. Baytwrsınwlı älipbii qazaq tiliniñ tabiğatına beyimdelgen arab jazuı negizinde jasaldı. Ol Qazaq bilimpazdarınıñ twñğış s'ezinde (Orınbor, 1924), qwrıltayında (Baku, 1926) arab jazuındağı älipbidiñ qajettiligin, qwndılığın jan-jaqtı twjırımmen däleldegen ğılımi bayandama jasadı. Bwl älipbi wlttıq jazudıñ qalıptasuındağı iri mädeni jetistik bolıp tabıladı.

Ol halıqqa ğılım-bilimniñ qajettiligin tüsindirumen ğana şektelmey, bilim beru isin jolğa qoyuğa küş saldı. Orıs, tatar mektepterinen oqıp şıqqan wlt mamandarınıñ öz tilin qoldanudağı kemşilikterin körip: «Är jwrttıñ türinde, twtınğan jolında, minezinde qanday basqalıq bolsa, tilinde de sonday basqalıq boladı. Bizdiñ jasınan ne orısşa, ne noğayşa oqığan bauırlarımız sözdiñ jüyesin, qisının nağız qazaqşa keltirip jaza almaydı ne jazsa da qiındıqpen jazadı, sebebi, jasınan qazaqşa jazıp dağdılanbağandıq» dep jazdı. Baytwrsınovtıñ «Oqu qwralı» (1912) – qazaqşa jazılğan twñğış älippelerdiñ biri. Bwl älippe oqıtudıñ jaña ädisteri twrğısınan öñdelip, 1925 jılğa deyin birneşe ret qayta basıldı. «Oqu qwralı» qazirgi ädisteme twrğısınan äli künge deyin mañızdı oqulıq retinde bağalanadı. Onıñ üş bölimnen twratın «Til – qwral» attı oqulığınıñ fonetikağa arnalğan bölimi 1915 jılı, morfologiyağa arnalğan bölimi 1914 j., sintaksis bölimi 1916 jıldan bastap jarıq kördi. «Til – qwral» – qazaq tiliniñ twñğış oqulığı. Oqulıq qazirgi qazaq tili oqulıqtarınıñ negizi bolıp qalandı. «Til – qwral» qazaq til biliminiñ tarau-tarau salalarınıñ qwrılımın jüyelep, ğılımi negizin salğan zertteu. Baytwrsınovtıñ aqın, audarmaşı, ğalım-tilşi, ädebiettanuşı retindegi wlan-ğayır eñbegi öz däuirinde zor bağağa ie boldı. 1923 jılı Baytwrsınovtıñ 50 jasqa tolğanı Orınbor, Taşkent qalalarında saltanattı türde ataldı. S. Säduaqasov, S. Seyfullin, M. Äuezov, M. Dulatov, E. Omarov siyaqtı zamandastarı baspasözde maqalalar jariyalap, Baytwrsınovtıñ qazaq halqına siñirgen eñbegin öte joğarı bağaladı. Ömiri men qızmetine, şığarmaşılığına ğılımi pikir-twjırımdar aytıldı. 1988 jıldan keyin Qazaqstandağı köptegen köşe, mektepterge Baytwrsın esimi berildi. Til bilimi institutı, Qostanay universiteti Baytwrsınovtıñ esimimen ataldı. 1998 jılı onıñ tuğanına 125 jıl tolğan mereytoyı saltanatpen atap ötilip Almatı qalasındanda respublika ğılımi konferenciya ötkizildi, Baytwrsınovtıñ mwrajay-üyi men eskertkişi aşıldı.

Hronologiya

Tuğan jeri — bwrınğı Torğay ueziniñ Tosın bolısı (qazirgi Qostanay oblısınıñ Jangeldin audanındağı Aqköl auılı). 1882—1884 jj. auıl mektebinde oqıdı. 1890 j. Torğaydağı eki klastıq, orıs-qazaq uçilişesin, 1895 j. Orınbordağı mwğalimder mektebin bitirgen. 1895—1909 j. Aqtöbe, Qostanay, Qarqaralı uezderindegi mektepter men orıs-qazaq uçilişelerinde mwğalimdik qızmet atqaradı. 1909 j. patşa ükimetiniñ sayasatına narazılıq bildirgeni üşin Semey türmesine jabılıp, 1910 j. jer audarıldı. 1913 j. Orınborda «Qazaq» gazetin wyımdastırıp, 1917 jıldıñ ayağına deyin onıñ redaktorı boldı. Patşa ükimeti qwlatılğannan keyin wlt-azattıq qozğalıs küşeyedi. 1918–19 jj. Alaş Orda qatarında boladı. 1919 j. mausımnıñ 24 Qazaq ölkesin basqaratın Äskeri-revolyuciyalıq komitettiñ müşeligine tağayındaladı. 1922–25 jj. Qazaqstan Halıq ağartu komissariatı janındağı ğılımi-ädebi komissiyanıñ törağası, Halıq ağartu komissarı, Bükilreseylik OAK-nıñ, QR OAK-niñ müşesi, Türkistan Kompartiyası OK-niñ organı «Aq jol» gazetinde qızmetker. 1925–29 j. Qazaq halıq ağartu institutında (Taşkent) jäne QazPI-de oqıtuşı boldı. 1929 j. mausımında qamauğa alınıp özi Arhangel'sk oblısına jer audarılğan, al jwbayı men qızı Tomskige jiberilgen. 1934 j. Qızıl Krest komissiyasında qızmet etken E. Peşkovanıñ (Maksim Gor'kiydiñ zayıbı) qoldauhatımen Ahmet Baytwrsınwlı bosatılğan. Sol kezde ol janwyasımen birge Almatığa qayta oralğan. 1937 j. qazan ayında Ahmet Baytwrsınwlı tağı da qamauğa alınğan, eki aydan soñ, jeltoqsannıñ 8 "halıq jauı" esebinde atılğan. Säken Seyfullin bağa berip, Ahmet Baytwrsınwlı turalı bılay depti: …Özge oqığan mırzalar şen izdep jürgende, qorlıqqa şıdap, qwldıqqa könip, wyqı basqan qalıñ qazaqtıñ wlt namısın jırtıp, wlttıq arın joqtağan patşa zamanında jalğız-aq Ahmet edi. Qazaqtıñ ol uaqıttağı keybir oqığandarı uez, guberniya sottarına küş salıp, tilmäş bolıp, keybiri arın satıp wlıqtıq izdep jürgende, Ahmet qazaq wltına janın ayamay qızmet qıldı… halıqtıñ arın izdep, öziniñ oyğa alğan isi üşin bir basın bäygege tikti. Mwhtar Äuezov bılay depti: Ahañ aşqan qazaq mektebi, Ahañ türlegen ana tili, Ahañ salğan ädebiettegi elşildik wranı – «Qırıq mısal», «Masa»; «Qazaq» gazetiniñ qan jılağan qazaq balasına istegen eñbegi, öner-bilim, sayasat jolındağı qajımağan qayratı, biz wmıtsaq ta, tarih wmıtpaytın ister bolatın. Biraq zorlıqpen, küşpen degenin boldırıp üyrengen bol'şevikter bwl aqiqattı teriske şığarıp, onıñ esimin de, eñbegin de tarihtan öşiruge tırısıp baqtı. Onı bar ğwmırın adal qızmet etuge arnağan tuğan halqına jau etip körsetip, «halıq jauı» degen jalalı jamılğını jauıp, atqızdı, atın atağandardı quğınğa saldı. Bäribir olar maqsatına jete almadı. Jala – bwlt, şındıq – kün eken, zamanı qayta tuıp, şındıqtıñ şwğılası öz nwrın tökti. Wltın süygen wltjandı Ahañ, Ahmet Baytwrsınwlı öz halqımen qayta tabıstı.

Şığarmaları

Baytwrsınwlı şığarmaşılıq jwmısın öleñ jazudan bastağan. Onda ol eñbekşi halıqtıñ auır halin, arman-tilegin, mwñ-mwqtajın körsetip, jwrtşılıqtı oquğa, bilim-ğılımğa, ruhani biiktikke, adamgerşilikke, mädenietti köteruge, eñbek etuge şaqıradı. Patşalıq Reseydiñ qanauşılıq-otarşıldıq sayasatın, şendi-şekpendiniñ aldında qwldıq wrğan şeneunikterdiñ opasızdığın sınadı. Aqınnıñ alğaşqı öleñderi «Qırıq mısal» attı audarma jinağında 1909 j. Sankt-Peterburgte jarıq kördi. Bwl kitabı arqılı qalıñ wyqıda jatqan qarañğı elge jar salıp, olardıñ oy-sanasın oyatuğa bar jiger-qayratın, bilimin jwmsaydı. Aqın ärbir audarmasınıñ soñına öziniñ negizgi oyın, aytayın degen tüyindi mäselesin halqımızdıñ sol kezdegi twrmıs-tirşiligine, minezine, psihologiyasına säykes qosıp otırğan. Baytwrsınwlınıñ ekinşi kitabı — «Masa» (1911). Bwl kitapqa engen öleñderinde aqın qarañğılıq, nadandıq, şaruağa enjarlıq, käsipke marğaulıq siyaqtı kemşilikterdi sınadı. Köptegen öleñderi sol kezdegi ağartuşılıq bağıtpen ündes boldı. Ol Şoqan, Abay, Ibıray qalıptastırğan dästürlerdi, gumanistik, demokratiyalıq bağıttağı öristi oylardı özinşe jalğastıruşı retinde körindi. Qorşağan ortağa oylana, sın közimen qaraydı, qoğam qalpına köñili tolmaydı. «Qazaq saltı», «Qazaq, qalpı», «Dosıma hat», «Jiğan-tergen», «Tilek batam», «Jauğa tüsken jan sözi», «Baq» t. b. öleñderiniñ mazmwnı osını tanıtadı. Kitaptıñ işki sazı men oy örnek, söz oramı qazaq poeziyasına tän özindik jañalıq, erekşe özgeris äkeldi.

Qazaq tiliniñ negizin qalauşı retinde

Ahmet Baytwrsınwlı qazaq älippesi men qazaq tili oqulıqtarın jazudı 1910 jıldardan bastap qolğa aladı. Onımen qosa qazaq grafikasın jasauğa kirisedi. Qazaq grafikasınıñ negizine qazaqtıñ mädeni düniesinde köp ğasırlıq dästüri bar, özge türki halıqtardı da paydalanıp otırğandıqtan, tuıstıq, jaqındıq sipatı bar arab tañbaların aladı. Sol 1911–1912 jıldarı jasalıp, Ufa, Orınbor qalalarınıñ baspaha- nalarında jarıq körgen. Ahmet Baytwrsınwlınıñ älippesi «Oqu qwralı» degen atpen 1912–1925 jıldarı arasında 7 ret qayta basılıp, oqıtu isinde wzaq äri keñ paydalanıldı. 1926 jılı ğalım «Älip-bidiñ» jaña türin jazdı. Ahmet Baytwrsınwlınıñ qazaq tiliniñ tabiğatın, qwrılımın tanıp-tanıtudağı qızmeti endi mektepte qazaq tilin pän retinde üyretetin oqulıqtar jazumen wlasadı. Osı twsta onıñ ataqtı «Til – qwral» attı üş bölimnen twratın, üş şağın kitap bolıp jariyalanğan oqulıqtar jazıldı.

Ädebiettanu

Halıq auız ädebietiniñ ülgilerin jinap jarıqqa şığaruda Baytwrsınwlı zor eñbek siñirdi. Ädebiet salasındağı alğaşqı zertteui dep onıñ «Qazaq» gazetiniñ 1913 jılğı üş sanında şıqqan «Qazaqtıñ bas aqını» degen kölemdi maqalasın atauğa boladı. Onda qazaq halqınıñ ruhani ömirinde Abaydıñ asa iri twlğa ekeni, ömirbayanı, şığarmalarınıñ mazmwn tereñdigi, aqındıq şeberligi, poetikası, orıs ädebietterimen baylanısı turalı oylı pikirler aytılğan, aqın mwrasınıñ estetikalıq qadir-qasietteri aşılğan. Qazaqtıñ epostıq jırı «Er Sayında» alğı söz ben tüsiniktemeler jazıp, onı 1923 j. Moskvada şığardı. Qazaq auız ädebietinde molınan saqtalğan joqtau-jırların arnayı jüyelep, swrıptap, 1926 j. «23 joqtau» degen atpen jeke kitap etip jariyaladı. Baytwrsınwlınıñ qazaq ädebiettanu ğılımı men ädebiet tarihı jönindegi twñğış kölemdi eñbegi — «Ädebiet tanıtqış» (1926). Mwnda körkem söz öneriniñ tabiğatı, sırı, mazmwnı, erekşelikteri, janrları, jaña terminder, wğımdar jaylı jan-jaqtı zertteuler, twjırımdar söz boldı. Bwl eñbeginde Baytwrsınwlı auız ädebieti men jazba ädebietiniñ äleumettik, qoğamdıq män-mañızın aşudan göri adamgerşilik, estetikalıq äsemdik äuenin taldauğa köbirek köñil bölgen. Sonday-aq mwnda jazba ädebiettegi ağımdar, ädister turalı oy-tüyinder aytılğan. Kitaptıñ birinşi bölimi «Söz öneriniñ ğılımı» dep ataladı da, onda körkem sözdiñ tolıp jatqan qırı men sırı, taraular men tarmaqtar, til äuezdiliginiñ qıruar şarttarı, «sözdiñ öleñ bolatın mänisi», öleñ ayşıqtarı, «şumaq türleri», «tarmaq twlğaları», «bunaq buındarı», «wyqastığı» t. b. söz etiledi. Ekinşi bölimi «Qara söz ben darındı söz jüyesi» dep ataladı da, körkem qara söz tabiğatı, onıñ tarauları — şejire, zaman hat, ömirbayan, «minezdeme», tarihi äñgime, «älipteme, älipteu tärtibi — mändi älipteme, sändi älipteme, jol äliptemesi, bayımdama, bayımdau ädisteri, türleri — pän, sın, şeşen söz, onıñ türleri, sayasat şeşen sözi, bilimdi şeşen sözi, uağız körkem söz» dep jüyelep kelip, äñgime, romanğa sipattama beredi. Eñbektiñ «sındar däuiri, onda şığarma türleri» attı tarauı öte manız-dı. Onda sınşıl realizm turalı alğaşqı pikirler nışanın kezdestiruge boladı. Baytwrsınwlı Europa jwrtındağı sındar ädebietiniñ bay täjiribesin meñgeruge bet aluşılıq, qazaq körkem söz izdenisterinde säykestik, üylesimdilik tapqanın aytadı. Baytwrsınwlı ädebiet zertteuşisi retinde qazaq ädebietiniñ damu procesin jeke dara bölip qaramay, barlıq halıqtar ädebietine ortaq sipattarmen wştastıra taldauğa tırısadı. Baytwrsınwlınıñ jıraulardıñ mwrasın jetik biletinin osı eñbeginen ayqın köremiz. Söz öneriniñ köne däuirdegi ülgileri, 15–17 ğ-lardağı jıraular poeziyasınıñ birazı aqın nazarına ilikken. Asan Qayğı, Nısanbay jırau, Bwdabay aqın, Naurızbay bi, Qwbıla aqın, Jarılğap aqın, Altıbas, Aqmolda, Äbubäkir, Şortanbay, Baytoq, Sügir aqın, Mwrat, Dosjan, Orınbay, Şerniyaz t, b. aqın-jazuşılar şığarmalarınan üzindiler bar.

Audarmaları

Baytwrsınwlı qaldırğan bay mwranıñ tağı bir salası — körkem audarma. Ol orıs klassikteriniñ şığarmaların qazaq tiline audarıp, körkem qazınanıñ bwl salasın bayıtuğa mol üles qostı. I. A. Krılov mısaldarınıñ bir tobın qazaq tiline audarıp, «Qırıq mısal» degen atpen jeke jinaq qılıp bastırdı. I. I. Hemnicerdiñ «Atpen esek», A. Puşkinniñ «Balıqşı men balıq», «Altın äteş», «At», «Danışpan Aliktiñ ajalı» şığarmaların, orıstıñ belgili lirik aqını S. YA. Nadsonnıñ öleñin qazaq tiline audardı.

Türkitanu

Baytwrsınwlı tilşi-ğalım retinde qazaq tiliniñ tabiğatı, özgeşelikteri, arab älipbiiniñ jayı, terminder, qazaq tilin oqıtu ädistemesi turalı maqalalar jazdı. 1926 j, Bakude bolğan türkitanuşılardıñ Bükilodaqtıq 1-s'ezine qatısıp, «Türki tilderindegi terminologiya jaylı» degen taqırıpta bayandama jasadı. Baytwrsınwlı qazaq balalarınıñ ana tilinde sauatın aşuına köp küş jwmsadı. Osı maqsatta «Oqu qwralı» (1912), «Til qwralı» (1914); eresekterdiñ sauatın aşuğa arnap «Älipbi» (1924), «Jaña älipbi» (1926) attı oqulıqtar men tıñ eñbekter wsındı. Qazaq grammatikasına qatıstı kategoriyalardıñ ärqaysısına qazaqşa ğılımi termin jasap, morfologiyalıq twlğa-täsilderdi jañaşa taldau, jañaşa anıqtamalar berdi. Qazaq fonetikası men grammatikasın taldauda tildiñ tipologiyalıq erekşelikteri men özindik damu barısın eskeru principin wstadı. Baytwrsınwlı qazaq tili bilimin 20 ğasırdıñ bas kezinde qalıptastırıp, onıñ irge tasın qaladı. Arab grafikasına negizdelgen qazaq jazuınıñ reformatorı boldı.

Material www.tarih-begalinka.kz saytınan alındı.

“The Qazaq Times”