Sozbwydağa salınğan jeti tomdıq: Qazaqtıñ akademiyalıq tarihı qaşan jarıq köredi?

İrgeli jobanıñ uäde etilgen merzimi

2021 jılı Qazaqstanda memlekettik tarihi jadını jañğırtuğa bağıttalğan erekşe ğılımi joba bastaldı. Prezident Qasım-Jomart Toqaevtıñ sol jılğı 5 qañtarda jariyalanğan «Täuelsizdik bärinen qımbat» attı maqalası negizinde äzirlengen bastama – «Ejelgi däuirden büginge deyingi Qazaqstan tarihı» attı 7 tomdıq akademiyalıq basılım — memlekettik deñgeyde asa mañızdı mindet retinde ayqındaldı. Bwl köptomdıq Qazaqstannıñ tarih ğılımındağı twtas bir kezeñdi qamtıp, memlekettiliktiñ arğı-bergi negizderin tereñ zertteuge bağıttaldı.

Ş.Ş. Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı jariyalağan «Ejelgi däuirden bügingi künge deyingi Qazaqstan tarihı» akademiyalıq basılımnıñ VII tomdıq etip äzirleu» bağdarlamasında «jobanıñ bastalatın jäne ayaqtalatın boljamdı küni: 01.04.2021 j. – 31.12.2023 j.» dep körsetilgen. Dese de odan beri Qazaqstanda qandı Qañtar oqiğası boldı, Resey Ukrainağa basqınşılıqpen soğıs aştı, Kreml' resmi türde ortaq tarih turalı birneşe märte mälimdeme jasap ülgerdi.

Alayda joba ayaqtaluı tiis bolğan 2023 jıldıñ soñında, tomdar äli jarıq körmegeni belgili boldı. Osığan oray Qazaq Times aqparat agenttigi QR Ğılım jäne joğarı bilim ministrligine resmi swrau hat joldap, jobanıñ naqtı jay-japsarı men keşigu sebepterin anıqtauğa tırıstı.

Uädeli merzimnen nege keşikti?

Ğılım jäne joğarı bilim ministrliginiñ jauabında jobanıñ keşiguine birneşe sebep körsetilgen. Eñ bastısı – jobanıñ auqımdılığı men merzimniñ tım qısqalığı deydi.

Salıstırmalı türde alğanda, bwğan deyingi 5 tomdıq «Qazaq KSR tarihı» eñbegin äzirleuge 10 jıldan astam uaqıt ketken (1977-1980), al keyingi 5 tomdıq 17 jılğa sozılğan (1996-2010). Al qazirgi 7 tomdıq nebäri 2,5 jıl işinde äzirlenui tiis boldı. Bwğan qosa, mazmwndıq kölemi bwrınğı eñbektermen salıstırğanda şamamen 30%-ğa artıq ekenin atap körsetken.

Sonday-aq orındauşılar qwramındağı özgerister de jwmıstıñ bayaulauına äser etken-mıs. Ğalımdar qatarında ömirden ötkender, densaulığına baylanıstı jobadan şıqqandar, öz erkimen qatısudan bas tartqandar bolğan.

«Orındauşılardıñ (avtorlardıñ) sanı ob'ektivti sebepterge baylanıstı özgerdi (birqatar avtorlar ömirden ötti, keybiri densaulıq jağdayına baylanıstı jwmıstan bas tarttı, öz erkimen jobadan şıqqandar boldı jäne t.b.). Mazmwndıq böliktiñ sapasın küşeytu maqsatında işki jäne sırtqı recenzentterdiñ wsınıstarı boyınşa birqatar avtorlar engizildi. Avtorlardı auıstıru – halıqaralıq ğılımi täjiribede keñinen qoldanılatın qalıptı jwmıs üderisi», – dep jazğan ğılım komiteti törağası Ğalımjan Janquatov Jandoswlı.

Ğalımdar qwramı men instituttar: Qanday özgeris boldı?

Joba bastalğan sätte oğan 300-ge juıq otandıq ğalım qatısadı dep mälimdelgen edi. Alayda 2025 jıldıñ qañtarında ötken Qazaqstan tarihşıları wlttıq kongresinde jobada 250 ğalım jäne 5 ğılımi-zertteu institutınıñ jwmıs istep jatqanı jariyalandı.

Büginde jobağa qatısıp otırğan mekemeler men zertteuşiler tizimi mınaday:

Komitet törağasınıñ bergen aqparatına qarağanda, jobağa 18-den astam şeteldik ğalım tartılğan. Olar Japoniya, Türkiya, AQŞ, Resey, Bolgariya, Italiya, Avstraliya sındı elderden kelip, öz salaları boyınşa (genetika, türkitanu, sovetologiya jäne t.b.) jobanıñ mazmwnın bayıtuğa atsalısqan.

Wlttıq ğılım akademiyasına qaraytın Ş.Ş. Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı direktorı Ziyabek Qabıldinov Ermwhanwlı jobağa jetekşilik etedi.

«Köptomdıq akademiyalıq basılımdı äzirleu gumanitarlıq beyindegi ğılımi-zertteu instituttarınıñ ğılımi qwzıretteri men zertteu bağıttarına säykes bekitildi: Ä.H. Marğwlan atındağı Arheologiya institutı, orındauşılar sanı – 38 adam, onıñ işinde 3 şeteldik; Ş.Ş. Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı, orındauşılar sanı – 25 adam, onıñ işinde 7 şeteldik; Joşı Wlısın zertteu ğılımi institutı, orındauşılar sanı – 40 adam, onıñ işinde 25 şeteldik; R.B. Süleymenov atındağı Şığıstanu institutı, orındauşılar sanı – 25 adam, onıñ işinde 1 şeteldik; Ş.Ş. Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı, orındauşılar sanı – 61 adam, onıñ işinde 6 şeteldik; Ş.Ş. Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı, orındauşılar sanı – 59 adam, onıñ işinde 18 şeteldik; Memleket tarihı institutı, orındauşılar sanı – 41 adam, onıñ işinde 2 şeteldik. Bağdarlamanı sapalı iske asıru maqsatında 2021 jılı orındauşılar retinde joğarıda atalğan 5 ğılımi wyım ayqındaldı», – delingen resmi aqparatta.

Soñğı belgili aqparatqa say, basılımnıñ ğılımi-redakciyalıq alqasınıñ qwramında Ä.Marğwlan atındağı Arheologiya institutınıñ direktorı Aqan Oñğar, Ş.Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutınıñ bas direktorı Ziyabek Qabıldinov, Joşı Wlısın zertteu institutınıñ direktorı Jaqsılıq Säbitov, R.B.Süleymenov atındağı Şığıstanu institutı janındağı Tarihi materialdardı zertteu respublikalıq aqparattıq ortalığınıñ direktorı Meruert Äbuseyitova, Ş.Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutınıñ bas ğılımi qızmetkeri Bolat Kömekov, Memleket tarihı institutı direktorınıñ orınbasarı Bürkitbay Ayağan, Ş.Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı bas direktorınıñ orınbasarı Erjan Torayğırov jäne basqa da mamandar bar.

Qazir joba qay kezeñde?

Ministrliktiñ mälimetinşe, qazirgi uaqıtta 7 tomdıqtıñ jobalıq maketi tolıq äzirlengen. Qoljazbalar ädebi öñdeu, betteu jwmısı jürip jatır.

Sonımen birge, är tom köpdeñgeyli recenziyalau kezeñinen ötude, bwl degenimiz – ärbir mätinniñ sapasın işki jäne sırtqı ğılımi sarapşılar jiti tekseredi degen söz.

«Qazirgi uaqıtta jaña köptomdıq akademiyalıq basılımnıñ qoljazbaları dayın, olardı mwqiyat köpdeñgeyli recenziyalau jürgizilude», – delingen komitet jauabında.

Bügingi künge deyin joba ayasında 83 ğılımi eñbek jariyalanğan:

• 2 monografiya
• 20 maqala (Web of Science jäne Scopus bazalarında)
• 24 maqala (ĞJBSSQK jurnaldarında)
• 9 maqala (RĞDI tizimindegi jurnaldarda)
• 16 maqala (Halıqaralıq konferenciya materialdarında)
• 2 konfjinaq (konferenciya materialdarı jinağı)
• BAQ-ta 54 material

Bwl joba – tek basılım emes, sonımen qatar Qazaqstan tarih ğılımınıñ özekti mäselelerin ğılımi aynalımğa engizuge arnalğan keñ kölemdi zertteu alañı retinde de jwmıs istep otır.

Qanşa qarjı jwmsaldı?

Joba bağdarlamalıq-nısanalı qarjılandıru jüyesi boyınşa 2021-2023 jıldar aralığında qarjılandırılğan. Ministrlik mälimetine säykes, qarjı kölemi turalı naqtı derekter Wlttıq memlekettik ğılımi-tehnikalıq saraptama ortalığınıñ resmi saytında aşıq jariyalanğan-mıs. Biraq saytta qarjı esebi turalı aqparatpen tanısu mümkin emes.

Qarjı mına bağıttar boyınşa bölingen:

• Avtorlar men recenzentterge qalamaqı
• Ğılımi-zertteu jwmıstarı
• Ğılımi is-şaralar wyımdastıru
• Materialdıq-tehnikalıq şığındar

Käsibi äri «qoğamdıq müddeni» közdeytin jurnalistika qağidattarına say, bwl mälimetter – qoğam üşin aşıq äri baqılauğa jatatın aqparat boluı tiis. Jobağa bölingen qarjınıñ tiimdi jwmsaluın baqılau – tek memlekettik organdardıñ emes, ğılımi qauımdastıq pen bwqaralıq aqparat qwraldarınıñ da jauapkerşiligi.

Josparlı merzim: Kitap qaşan jarıq köredi?

Ministrlik mälimeti boyınşa, barlıq 7 tom 2025 jıldıñ soñına deyin baspağa jiberilip, jarıq köredi dep josparlanıp otır. Bwl merzimge deyin mätinderdi ädebi öñdeu, betteu, recenziyalau jäne baspağa dayındau jwmıstarı tolıq ayaqtaluı tiis.

«Köptomdıq akademiyalıq basılımnıñ qoljazbaları köpdeñgeyli recenziyalaudan ötkizilip, mätin boyınşa tehnikalıq jwmıstar ayaqtalğannan keyin 2025 jıldıñ soñına deyin baspağa jiberu josparlanuda», – dep habarlaydı ükimettik komitet basşısı.

Ümit pen jauapkerşilik

«Ejelgi däuirden büginge deyingi Qazaqstan tarihı» – elimizdiñ ğılım, tarih jäne qoğamdıq sanasın jüyeleuge arnalğan asa mañızdı joba retinde atalıp jür. Uaqtılı jarıq körmegenine qaramastan, jobanıñ keşigui tek byurokratiyalıq sebepterge emes, ğılımi sapağa qoyılğan joğarı talaptar men jwmıs köleminiñ auqımdılığına baylanıstı delinedi. Sonımen qosa, sarapşılar men tarihşılar Aqordanıñ Kreml'ge jaltaqtauınan, Resey-Ukraina soğısınıñ soñın añdauınan tuındağan sayasi astarı bar şeşim dep te bağalap jür.

Azat közqarastağı ob'ektivti-memleketşil akadembasılım jobası – tek tarihşılar üşin ğana emes, bükil qoğam üşin mañızdı. Sebebi, öz tarihın däl äri jan-jaqtı tanu – wlt bolaşağınıñ negizi.

Bıltır jeltoqsanda ötken redakciyalıq alqa otırısında köptomdıqtıñ jarıq köruine jauaptı memlekettik keñesşi Erlan Qarin akademiyalıq basılım barlıq mektep pen universitet bağdarlamalarına enetinin aytqan. Igi bastamanıñ amalğa asar-aspası endigi uaqıttıñ enşisinde.

Kreml' közindegi «ortaq tarih» ob'ektiv bola ala ma?

Resey-Qazaqstan tarihın ortaq müddege wyıstıru konteksin Toqaevtıñ Nazarbaevtan bilikti qabıldap alğan sätinen köruge boladı. Azattıq Radiosınıñ jazuına qarağanda, 2019 jılğı 3 säuirde prezidenttiginiñ üşinşi aptasında Toqaev Mäskeuge barıp, Putinmen kezdesuinde ortaq tarihtı «qaralauğa» jol bermeu turalı kelisim jasastı. 2022 jılğı säuirde RF sırtqı ister ministri Sergey Lavrov Qazaqstandağı äriptesi Mwrat Nwrtileumen kezdesip, eki eldiñ tarihşılarınıñ birlesken jwmıs tobınıñ jwmısın küşeytuge uağdalasqan. Sonıñ jemisi köp wzamay körindi, 28 qaraşada Toqaev Mäskeuge tağı barıp, Qazaqstan men Resey arasındağı diplomatiyalıq qarım-qatınastıñ ornağanına 30 jıl qwrmetine arnalğan deklaraciyanı qabıldadı. Kreml' saytına jariyalanğan qwjattıñ 37-tarmağında eki eldiñ ortaq tarihın bwrmalauğa, qayta jazuğa jäne qaralauğa jol berilmeytini jäne Ekinşi düniejüzilik soğıstıñ tarihi şındığın saqtaytını jazılğan.

2024 jılı 20 qırküyekte Putin key elder tarihtı bwrmalap, Reseyge qarsı sayasat jürgize bastağanına alañdauşılıq bildirip, dabıl qaqqan. Qauipsizdik keñesi şwğıl şaqırtılğan talqıda Lavrov pen Medinskiy bayandama oqığan. Arada bir aptada ötkende Resey Ğılım akademiyasınıñ bir top ğalımı TMD elderi qatarında Qazaqstan tarih oqulıqtarında Kreml' otarşıl etip körsetildi degen sıni qorıtındısın jariyalağan. Olar «postsovettik elder tarihında Resey otarşıl memleket retinde jağımsız obrazben sipattalğan» degen qorıtındı şığardı. Osı qorıtındıdan keyin birden, 29 qırküyekte Putinniñ tarihi-ideologiyalıq kömekşisi Vladimir Medinskiy Astanağa wşıp kelip, Qarinmen kezdesken.

2024 jılğı 6 qaraşa Astanada ötken Qazaqstan-Reseydiñ sırtqı ister ministrleriniñ resmi kezdesuinde Sergey Lavrov tarihşılardıñ birikken jwmıs tobın qwru kelisimi jasalğanın mälimdedi. Keyinnen qazaq jağınan resmi ökilder bwl toptıñ birneşe jıl bwrın qwrılğanın aytıp tüsindiruge tırıstı.

Bıltır qıs tüserde Resey prezidentiniñ Qazaqstanğa saparı ayasında, däliregi 26 qaraşada Astanadağı Euraziya wlttıq universitetinde Qazaqstan men Resey tarihşılarınıñ birikken forumı ötti. BAQ nazarınan tasada ötken jiınğa qatısqandar qatarında eki eldiñ tarihşı ğalımdarımen qatar sayasi twlğalar da boldı. Mısalı, Qazaqstannan ğılım ministri Sayasat Nwrbek pen Astananıñ Mäskeudegi elşisi Däuren Abaev, Reseyden Putin äkimşiligindegi memlekettik sayasat basqarmasınıñ jetekşisi Vladimir Boçarnikov pen Reseydiñ Qazaqstandağı elşisi Aleksey Borodavkin.

Otarlau, aşarşılıq, repressiya taqırıbın aynalıp ötken, tek Wlı otan soğısı men tıñ igeru taqırıptarı talqılanğan forumnıñ qazaq tarihşılar tobınıñ jetekşisi, mäjilis deputatı Erkin Äbil eki eldiñ ortaq tobın qwruğa Resey arhivterine kiru mümkindigin jeñildetu üşin qazaq jağı bastamaşı bolğanın aytqan. Qazaq ükimeti, memlekettik keñesşi jwmıs tobın «taza ğılımi baylanıs» dep tüsindirgen. Qwramında eki elden 14 ğalımnan bar tarihşılardıñ birlesken jwmıs tobınıñ endigi kezdesui biıl jazda Reseydiñ Qazan qalasında ötedi.

Resey deputattarı men tarihşıları, media ökilderi twrmaq Putin on bir jıl aldın bir sözinde Qazaqstannıñ memlekettiligi jaylı da kereğar pikir bildirgen. 2014 jılı reseylik jastar forumında Putin Qazaqstannıñ sol kezdegi prezidentin madaqtay otırıp: «Ol eşqaşan memleket bolmağan aumaqta memleket qwrdı. Qazaqtarda eşqaşan memlekettilik bolmağan» degen. Artınaşa Aqorda kelesi jılı memlekettik deñgeyde Qazaq handığınıñ 550 jıldığın atap ötti.

Keyingi on jıldağı ritorika dinamikasında Kreml'degi sayasi twlğalardıñ Qazaqstanmen tarihi äriptestikte belsene tüsui, elimizde otarlıq kezeñ men aşarşılıq siyaqtı taqırıptardıñ aşıq talqılanbauı qoğamda alañdauşılıq tudırıp, bwl jağday Mäskeudiñ Qazaqstandağı tarihi narrativke ıqpal etuge talpınısı bar ma degen swraqtı kün tärtibine şığarıp otır.

The Qazaq Times