Aua rayına qatıstı qazaqtıñ halıqtıq boljamdarı

Qazaq halqı köşpeli ömir-tirşilikten tartıp büginge deyin qorşağan ortanı, tabiğattıñ qırı men sırın baqılau arqılı ömir täjiribelerin tolıqtap otırğan. Sonıñ mañızdı bir bölegi aua rayına qatıstı boljamdar.

Künniñ twmandı mwnardan köterilui aua rayınıñ ıstıq boluınıñ nışanı. Al batar kün qızıl şapaqqa malınıp barıp wyasına kirse, erteñinde şıjığan ıstıq bolatının bildiredi. Qıs aylarında kökjiek aşıq bolıp, qızıl şapaq şaşsa aua rayı jılı bolatındığınıñ nışanı.

Kün közi jaz aylarında bwlttanıp batsa jañbır boladı. Bwl qıs aylarında qardıñ nışanı. Künniñ qoralanuı qıs aylarında qardıñ qalıñ boluına bastaydı. Al Aydıñ qoralanuı qıstıñ qattı boluınıñ nışanı.

Qazaqtıñ «kün qoralansa küregiñdi, ay qoralansa ayağıñdı sayla» degen mäteli osıdan aytılğan. Mwnıñ mänisi kün qoralanıp, qar qalıñ tüsse, kürekpen qorıq aşuğa tura keledi. Ay qoralansa tüyege jügiñdi artıp, qonıs audaruğa tura keledi degeni.

Kün qwlaqtanıp şıqsa, ne boran, ne ayaz boladı. Kün qwlaqtanıp batsa, aua rayı jılınuğa bet alğanı. Eger jaña ay şalqalap tusa, ol ayda aua rayı malğa jaysız boladı. Eger jaña ay tik tusa, aura rayı malğa jaylı bolğanı.

Qazaqtıñ esepşi, jwldızşılarnıñ baqılauı boyınşa mausım ayınıñ birinen bastap ürker kökjiekten köterilmeydi, sodan şilde ayınıñ on jañasında körinedi. Al, 21 şilde ürker aydıñ qasınan köruge boladı. Ürker men Aydıñ qatar körinuin qazaq «Toğıs» dep ataydı.

Bir jılda on ret toğıs boladı: 21 şilde, 19 tamız, 17 qırküyek, 12 qazan, 13 qaraşa, 11 jetoqsan,3 aqpan, 5 naurız,  9 säuir, 7 mamır künderi. Toğıs kezinde Ürker men Ay bir-birinen alıs bolsa, halıq täjiribesinde «bwl ekeui bir-birimen qırbay bolğan eken, qırsıq mal men janğa timese» dep qauiptenedi eken. Al eger Ürker men Ay jaqın ornalassa, şaruaqor qazaq «mine ekeuiniñ jayı jarasa qalğan eken, mal men jannıñ jağdayı jaman bolmas» dep otıradı.

Eger jaz aylarında kök jüzi kün jegen şüberektey bozarıp köriner bolsa, qıstıñ ädettegiden qatal keletinin añğartadı. Şıqtıñ qalıñ tüsui şöptiñ qalıñ şığuınıñ nışanı. Eger qıs aylarında bwlt ortasınan ıdırasa, aua rayınıñ bwzılayın degeni. Al, eger bwlt şetinen ketilse, aua rayı oñaluğa betalğanı.

Eger qıs aylarında bwlt jerge qaray köşse, keşikpey qar jauadı. Al jaz aylarında bwlt jelge qarsı köşse, keşikpey jañbır jauadı. Eger kökjiekten budaq bwlt örkeştene köterilip, keşikpey körinbey ketse, qattı jel twrıp, qaqağan ayaz boluı mümkin. Eger budaq bwlt örkeştengen qalpı köterile berse, attıñ qara qaptalınan keletin qar jauadı, mwnday bwlttı qazaq «Nayzağay bwlt» dep ataydı.

Eger tüstikten wzaq soqqan jel bağıtın özgertip, şığıstan soğar bolsa, aua rayı jaqsaradı. Al tüstikten wzaq soqqan jel bağıtın özgertip batıstan soqsa, aua rayı bülinedi dep boljaydı. Bwndayda jaz aylarında añqañdı keptirer añızğaq bolsa, qıs aylarında süyek sırqıratar üskirik soğadı. Jaz qwyındı bolsa qıs ayazdı boladı.

Eger qazan ayında kün kürkirese, qıs qamşı sabınday kelte boladı. Jaz najağaylı bolsa, qısta malğa jaylı boladı. Eger qıs aylarında tüye ernin jıbırlatsa, jılqı jwtınar bolsa, onda keşikpey tüye men jılqı qar suın işedi, yağni köktem erte keleldi degen söz. Eger jılqı oqıranıp jatatın bolsa, boran soğarınıñ belgisi. Eger qoy twyağı men tösin qasısa, qar qalıñ tüsuiniñ nışanı. Eger qoy tisin qayrasa, keşikpey-aq boran soğadı. Eger qoy qıstıñ küni qorağa erkin kirse, au rayı jaqsı boluınan derek beredi.

Aua rayın baqılauda eskeretin ister

Küz belgisin eñ aldımen aqqayıñ sezedi. Basqa ağaştan köri japırağı erte sarğayadı. Eger ösip twrğan aqqayıñdı baqılap jürgen bolsañız, odan bir sarı japıraq üziledi de auada biraz qalıqtap twrıp barıp jerge tüsedi. Bwl tayau künde aua rayı bwzılatınınıñ belgisi.

Eger bwğı ne arqar müyizderin ağaşqa, ne tasqa qayta-qayta süykey berse, onda küz jıldağıdan erte kelip äri salqın boladı. Küzdiñ alğaşqı küninen bastap sauısqan eski üylermen şatırdı toruıldap jii şıqılıqtasa, ol – qıstıñ qattı bolatını turalı habarı. Öytkeni onı aldın ala sezgen sauısqan özine küzden bastap jılı wya äzirleuge kirisedi.

Eger orman-toğaylar, qıstaularda sañırauqwlaq az össe, onda qıs äri suıq, äri qattı boladı. Tauıqtar men kekilikterdiñ qauırsındarı ürpiip, aydarı qızarsa, kün suıtıp jauın jauadı. Eger tikender men alabota sabaqtarı tömen qaray iilse, onda kün suıtadı.

Türkistan Qayısbaywlı

"The Qazaq Times"