قازاقتارداعى شاماندىقتىڭ قالدىعى

قازاقتار تۋرالى بارلىق زەرتتەۋتىلەردىڭ ايتۋىنشا دا، بارلىق گەوگرافيالىق نۇسقاۋلاردا دا; قازاقتار مۇسىلماندار، بىراق شاماندىق ىرىم، سەنىمدى دە ۇستاندى. ولار مۇسىلمان دىنىنە تابىنۋمەن قوسا شاماندىق نانىمدارعا دا يلانادى. بۇل پىكىرلەر شىندىققا كەلەدى، دەگەنمەن ولاردىڭ شاماندىعى (باقسىلىعى) نەدەن تۇرادى؟ بىراق، وكىنىشكە وراي، قازاق اراسىنداعى شاماندىق، باقسىلىق جونىندە ءار ءتۇرلى مەرزىمدى باسىلىمداردا[1] ماقالالار جارىق كورگەنىمەن، وسى جاي تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم ەگجەي-تەگجەيىنە جەتىپ جازعان ەمەس.

جالپى، شاماندىق ءدىن رەتىندە، ءدىن ءىلىمى تاريحىندا، ءالى ارنايى زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ بولىپ سانالادى. ءبىر كەزدە بۇكىل الدىڭعى ازيا حالىقتارىنىڭ ورتاق ءدىنى بولعان، قازىر دە دارالانعان ءدىن سانالاتن شاماندىقتى ەڭ الگاش جۇيەلى تۇردە، جاقسى زەرتتەگەن مارقۇم بانزاروۆ ەدى. بانزاروۆتىڭ «كەساپات سەنىم نەمەسە مونعولداردىڭ شامان دىنىنە سەنۋى» («چەرنايا ۆەرا يلي شامانستۆو ۋ مونگولوۆ») اتتى زەرتتەۋى شاماندىق تۋرالى ەڭ قۇندى دا، جەكە-دارا، تەڭدەسى جوق ەڭبەك بولىپ سانالادى. وسى شىعارما سونشالىقتى قۇندى بولعانىمەن، بۇل ەڭبەكتى شاماندىق تۋرالى تولىق دۇنيە دەپ ايتا المايمىز، ءبىزدىڭ وسى پىكىرىمىزدى بانزاروۆ ماقالاسى اتىنىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇر: بۋدديست — مونعولدارداعى شاماندىق تۋرالى وچەركتەر. بانزاروۆتىد ءوزى دە بىلاي دەيدى: «...وزدەرىنىڭ ەسكى نانىم-سەنىمدەرىنە جەركەنىشپەن قارايدى جانە ول نانىم-سەنىمدەردى كوزى اشىق — سالاۋاتتى ادامنىڭ اينالىساتىن ءىسى دەپ سانامايدى». ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى جاعداي وتە ماڭىزدى. سەبەبى، بانزاروۆ ءوز وچەركتەرىنە دەرەكتەردى لامالاردىڭ ەرەكشە كىتاپتارىنان جيناعان، بۋدديزمگە لايىقتاعان شامانداردىڭ دۇعا، نامازدارىنان العان. مىسالى، وبا تۇرعىزعانداعى دۇعا، ىرىمدارى، وتقا تابىنىپ دۇعا وقۋ، قويدىڭ جاۋىرىنىنا قاراپ بال اشۋ، تاعى سول سياقتى — ءبارى جاڭا ءدىني اعىمعا بايلانىستى وزگەرگەنىن كورسەتەدى. بۇل، وبا قۇرىلىسى جونىندەگى شىعارمالاردىڭ اۆتورلارىنا باعىشتاپ ۆاردجراداركا مەگرەن ءوز سوزىندە. «ونداي كىتاپتاردى قۇراستىرۋدىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان ۇياتسىزدىق[2], ەڭ كەمەڭگەر دەگەن ادامنىڭ وزىنە جاعىمسىز، بىراق وبا تۇرعىزۋشىلارعا قارسى تۇرۋ مۇمكىن ەمەس». بۋددا ءدىنى ءوزىنىڭ ىرىم-سالتىمەن، ميفولوگيالىق سالتاناتتى مول مۇراسىمەن، قاراپايىم شاماندىق رۋح پەن ادەت-عۇرىپتى ىعىستىرىپ تاستاۋعا ءتيىس ەدى. Miنe, وسى تۇرعىدان، دەمەك، شاماندىق سالت-سانا جاعىنان، باقسى-بالگەرلىك (شاماندىق دەمونولوگيا) جاعىنان، مەنىمشە، موڭعولدارعا قاراعاندا، قازاقتار اناعۇرلىم مول مۇراعا يەلىك ەتىپ وتىر. Meن بۇل سوزىممەن، موڭعولدارعا قاراعاندا، قازاقتاردا شاماندىق تا­زا كۇيىندە ساقتالدى دەۋدەن اۋلاقپىن، كەرىسىنشە، قازاقتاردا شاماندىق سالت-سانا مۇسىلماندىق نانىممەن ميداي ارالاسىپ، ورتاق — مۇسىلمان اتتى ءدىندى قۇرايدى. قازاقتار، اۋەلدە، مۇحاممەدتى بىلمەي تۇرعاندا دا اللا مەنتاڭىرىگە بىردەي تابىنىپ، مۇسىلمان اۋليەلەرىنىڭ باسىنا قۇرباندىق شالىپ، باقسىلاردىڭ قۇدىرەتىنە دە سەندى، پايعامبار ۇرپاقتارى قوجالاردى دا قۇرمەت تۇتتى. حالىق وتقا تابىنىپ، ال باقسىلار بولسا. جىن-پەرىلەرىمەن قوسا مۇسىلمانداردىڭ پەرىشتەلەرىن دە شاقىرىپ، اللانى دا ماداقتادى. وسىلاي ەكى ءدىندى ارالاستىرا تابىنۋ ەشقانداي قايشىلىققا جاتپاعان، قازاقتار ەكەۋىن دە قوسىپ ۇستاعان.

ەكى دىنگە بىردەي تابىنۋ وسى كۇنگە دەيىن جالعاستى. ەندى يسلام ءدىنى مەن ورىس تسيۆيليزاتسياسى دالاعا جەتكەندە، تاتار فاناتيكتەرى تاربيەلەگەن ساۋاتتى جەتكىنشەكتەر ەرتەدەگى بابالار ءدىنى — شاماندىقتى جەك كورە قاراپ، باقسىلاردى كورگەن جەرلەرىندە قۋعىنداپ، ولاردىڭ ويىنىنا، زىكىر سالۋىنا تىيىم سالا باستادى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردان كورىپ وتىرسىزدار، وسى ەكى ءدىننىڭ، قازاق نانىمىندا ميداي ارالاسۋىنا، ەرتەدەن كەلە جاتقان شاماندىق ءدىن نەگىز بولدى دەمەكپىز.

ءدىني جەتەكشى — مولداسىز، ساۋاتسىز حالىق اراسىندا مۇسىلمان ءدىنى ويداعىداي تامىر جايا المادى، يسلام ءدىنىنىڭ اۋەزدى دىبىسى مەن تۇسىنىكسىز سوزدەر تىزبەگى استارىندا شاماندىق سالت-سانا قالىپ قويدى. سوندىقتان دا، ءدىني اتاۋلاردىڭ اتتارى، تەرميندەر عانا وزگەردى، ال نەگىزگى شاماندىق تۋرالى تۇسىنىك — ول سول باياعى قالپىندا قالدى. ونگوندى —ارۋاق[3] دەپ اتادى، كوكتاڭىرىن — اللا نەمەسە قۇداي، جەر رۋحىن — شايتان، پەرى ديۋانا جانە جىن دەدى، بىراق، ودان حالىق ساناسىنداعى شاماندىق يدەيا بۇزىلمادى. ءتىپتى، باق- سىلىق ويىننىڭ وزىندە ءتىرى سۋرەت، شامايدىقتى بەينەلەۋ جاتادى. سولاي بولعانىمەن، شاماندىقتىڭ نەگىزى، مۇسىلماندىق — ورتاق قۇدايعا تابىنۋشىلىقتىڭ كۇشىنەن شايقالىپ-اق قالدى. اللا دەگەن جاڭا يدەيامەن، سەنىممەن بۇرىن قۇدىرەتتى بولعان اسپان-كوك استاسىپ، سول كەزدە ەكىنشى قاتارعا شىعىپ قالعان قۇدىرەتتى ءتاڭىرى بەينەسى دە، اسىرەسە، تاعى سول سياقتى ساناعا ءسىڭىپ كەتكەن بەينەلەر دە، مىسالى، جەردىڭ جانسىز قۇدايلارى — دزاياگاچي دا ۇمىتىلىپ كەتتى. مۇمكىن، يسلام ءدىنى العاش كەلگەندە، شاماندىق ءدىنىنىن كوپ قۇدايلارى مۇسىلماندار جەك كورەتىن پۇتتار رەتىندە سانادان الاستالعان دا بولار. سونداي-اق، مۇسىلماندىققا دەيىن تابىنىپ كەلگەن: كۇن، اي، جۇلدىزدار جاڭا يسلام يدەولوگياسى تاراپىنان دارىپتەلمەسە دە، وسى كۇنگە دەيىن قۇرمەتتەلىپ، ەلدىڭ ادەت-عۇرپىندا ساقتالىپ قالدى. بارلىق شاماندىڭ سالت-سانا، اڭىز-اڭگىمەلەر كوشپەلىلەردىڭ تۇرمىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان، قازاقتاردا باقسىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان، سوندىقتان دا ورتا ازيانىڭ وتكەنىن زەرتتەۋگە قاجەت دەرەكتەردى مولىنان كەزدەستىرۋگە بولادى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بانزاروۆ شاماندىقتىڭ نەگىزگى جاقتا­رى جايلى تىپتەن دۇرىس شەشىمگە كەلە الماعان، نەمەسە ونىڭ يدەياسىن تولىعىمەن، كەڭ اۋقىمدا قامتىماعان.

ادامنىڭ ءوزى دە تابيعات اسەرىمەن ءومىر كەشسە، شاماندىق نانىمداردا دا، جالپىلاي، نە بىرجاقتى تابيعاتتى قادىرلەۋ بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. بۇل تۇرعىدان العاندا، شاماندىق بارىپ تۇرعان ماتەرياليزم بولىپ سانالادى. ال، باسقا جاعىنان الىپ قاراعاندا، شاماندىق نانىمداعى: و دۇنيەلىك ادامنىڭ رۋحى — جانى ماڭگى جاسايتىنى تۋرالى تۇسىنىك تاعى بار، دەمەك، بۇل بارىپ تۇرعان — سپيريتۋاليزم. جالپى، وتە تاپقىر يدەيا جانە وتە تاماشا ويلاپ تابىلعان، ونىڭ تاماشالىعى دا سوندا، ادام ميفولوگيالىق جاعىنان الجاسپايدى، قوعامدىق تالقىعا، قوعامدىق زاڭدارعا بارىنشا ەركىندىك بەرەدى. «تابىنۋ — تاڭدانۋدىڭ اسا بيىك ءتۇرى»،— دەيدى، كارلەيل، بىزدىڭشە، پۇتقا تابىنۋدىڭ شىعۋ تەگىنە شاماندىق تولىق تۇسىنىك بەرەدى. تابيعات جانە ادام، ءومىر مەن ءولىم سانالى ۇعىمعا تىپتەن تۇسىنىكسىز، تاڭعاجايىپ قۇپيا قۇبىلىس بولىپ كەلەدى. تابيعات پەن ادام! ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، تىرشىلىكتە ودان عاجاپ، ولاردان قۇپيا نە بار؟ الەمنىڭ تاڭعاجايىپتىعىن تانۋ، ۇعۋ قاجەتتىلىگى، ادامعا قاتىستى ءومىر مەن ءولىم ماسەلەسى، جانە تابيعاتتىڭ قۇپياسىنا دەگەن قۇشتارلىق شاماندىقتى تۋعىزدى، شاماندىق دەگەنىمىز  – الەمدىك دۇنيەنى ءسۇيۋ، تابيعاتقا دەگەن شەكسىز ماحببات جانە ولگەندەردىڭ رۋحىن قاستەرلەۋ، ارۋاعىن ارداقتاۋ. ەرتەدەگى ادامداردىڭ نارەستە پاك كوڭىل-ساناسى كۇندى، ايدى، جۇلدىزداردى، ماڭگىلىك وزعەرىستەگى بۇكىل جارىق دۇنيەنى قۇرمەت تۇتتى، وسىلاردى ءبىز تابيعات نەمەسە الەم دۇنيەسى دەپ اتادىق. كوك تاڭىرىنە تابىناتىن شاماندىق تۋرالى تاماشا تۇسىنىكتەمەنى ءبىز، كارلەيلدىڭ جاۋابىنان تابامىز: «اقيقات ءسىز جاقتا، ەسىڭىزدە مە، پلاتوننىڭ مىسالعا كەلتىرگەن ادامى; قاراڭعى ۇڭگىردە تۋىپ، ەرجەتكەن ول، جارىققا شىققاندا... مىنا گۇل جايناعان جاسىل القاپ، تاۋلار، سىلدىراپ اققاى بۇلاقتار، جارعا سوققان تەڭىز تولقىندارى، كوك اسپاننىڭ شەكسىز كۇمبەزى. ىسقىرىپ سوققان جەل، بىرەسە نوسەرلەتىپ، بۇرشاقتاتىپ ۇرىپ، نايزاعاي جارقىلداتقان قارا بۇلتتى اسپان — بۇل نە عاجاپ؟! ال، ەندى تاعى ءبىر قۇپيا — ول ۋاقىت: ەڭ جوعارعى قۇپيانىڭ قۇپياسى... مىنا جالپاق الەم... و قۇدىرەتتى ءتاڭىرىم! بۇل نە دەگەن كۇش — تانىم اۋقىمىنا كەلمەيتىن نە دەگەن توسىن كۇش! بارلىق كۇشتىڭ ءتۇپ تامىرى دا — توسىن كۇش، تەك قانا ءبىز ەمەس!»

شاماندىق دىندەگى ادام قۇدىرەتتى كۇن نۇرىنا قاراپ تاڭداندى، وسىنشاما جارىقتىڭ قۇپياسىنا تۇيسىگى جەتپەي تابىندى، قارا اسپانعا نۇر سەپكەن ايدى كورىپ تە تابىندى. ەرتەدەگى ادام تابيعاتتىڭ بارلىق قۇبىلىسىنا ءمىناجات ەتتى، ءوزىنىڭ ۇعىمى جەتپەيتىن، ۋاقىت سياقتى ماڭگى، تۇسىنىكسىز كۇشتەردىڭ بارىنە باس ءيدى، كوك اسپاندى — كوك ءتاڭىرى،— دەپ اتادى. ىىىاماندىق سەيىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋى — جالپىلاي نەمەسە جەكەلەي تابيعاتتى قادىر تۇتۋ، قاستەرلەۋ بولىپ سانالادى.

تابيعاتتىڭ ەندى ءبىر عاجابى — ادامنىڭ ءوزى. سول قابىلەتتى ءتىرى جان، ول ويلاي الاتىن، جان-جاعىنا باعدارلاي، سىناي قارايتىن جاراتىلىس كەرەمەتى. اڭعارۋعا، تۇيسىنۋگە كەلمەيتىن تابيعات كۇشتەرى بولمىسىنىڭ ءوزى قۇداي دەگەن قۇدرەتتىڭ دۇنيەدە بارلىعى ەمەس پە؟ ادام شامان بەينەسىندەگى ءتىرى رۋحقا جانە ارۋاققا (ونگون) تابىندى. كۇندەلىكتى ومىردە، تابيعاتتىڭ ادامعا اسەرى، اسىرەسە ادامنىڭ العاشقى پاك- كوڭىل، نارەستە كەزىندە، قاتتى ىقپال ەتتى. سوندىقتان دا، ادام ءوزىن قورشاعان جاراتىلىستىڭ تۇسىنىكسىز قۇبىلىستارىنا ارنالعان — ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرىن ويلاپ تابۋعا ءماجبۇر بولدى. تابيعاتتىڭ تۇسىنىكسىز قۇبىلىستارى كەزىندە سول ەرەجە- زاڭداردى باسشىلىقا الا وتىرىپ، ءار ءتۇرلى توسىن جاعدايلاردا قالاي ارەكەت ەتۋدىڭ قۇرالى ەسەبىندە قولداندى. ەرتەدەن كەلە جاتقاپ ادەت-عۇرىپ، سالت-سانانىڭ قاينار كوزى، قازىر ءبىز شاماندىق — ەسكى نانىم دەن اتاپ جۇرگەن، كەزىندە، بۇكىل حالىق تابىنعان ناعىز ءدىن ەدى.

سونىمەن، شاماندىق سەنىم و باستا جالپى — ورتاق كوك اسپان يدەياسىنا، ال جەكەلەن كۇن، اي، وزەن-سۋ، ت. ب. جاراتىلىس تاڭعاجايىپتارىنا نەگزدەلدى، دەمەك، تابيعاتقا باس ءيدى.

كەيبىر جاقتارى فەتيشيزمگە دە ۇقسايدى بىراق باقسىلىق ءوزىنىڭ نەگىزگى يدەياسى، مازمۇنى جاعىنان، دورەكى، ۇساق ادوراتسيالىق[4] – باس يۋ اعىمىنان الىس جاتىر. العاشقىدا، تابيعاتتىڭ قۇدىرەتتى كۇشتەرىنە تەڭەۋ ارقىلى، سول قۇدىرەتتى بەينەلەۋ، ارينە، ادام ساناسىندا ءتاڭىرى كەيىنىرەك دۇنيەگە كەلدى، ونىڭ ايعاعى، ءتاڭىرى ءسوزىنىڭ ءوزى باعزى زامانداردا — كوك-اسپان دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى ەكەنى بەلگىلى. بانزاروۆ تاۋىپ ايتقانداي، شاماندىقتا زورواستريزم ءدىنىنىڭ اسەرى بار. حورمۋزداعى و باستاعى كوككە ءمىناجات قىپ، وتقا تابىنۋ دا ەرتەدەن شاماندىقتا بولۋى مۇمكىن ەدى، بىراق بۇرىنعى وڭتۇستىك يران مەن سولتۇستىك ارابياداعىعا قاراعاندا، اناعۇرلىم ىرىم-جوراعا باي سالت-سانا نەگىزىندە قۇرىلدى. اسپان-كوكتە مەكەن ەتكەن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ ادامعا اسەرى تۋرالى شاماندىق قانداي تۇسىنىكتە ەدى؟ شامان دىنىندە ولگەن ادامنىڭ ارۋاعى تاڭىرگە تاۋەلسىز قۇدىرەتكە يە بولادى، سول سەبەپتى، كوك-الەم بيلەۋشىسىنىڭ قۋاتتى كۇشى تەك ءتىرى ادامدارعا عانا اسەر ەتەدى. سوندىقتان، ولاردا حريستياندارداعى كۇنا يدەياسى بولماعان; جەر بەتىندەگى جاقسىلىق پەن جاماندىق، باقىت نەن باقىتسىزدىق ءتاڭىرىنىڭ قۇدىرەتىنەن، ال راقات پەن جازا كۇنانىڭ ارتىن الا جۇرەدى — بۇل شاماندىق نانىمداعى تۇسىنىك.

[1] “بيبليوتەكا دليا چتەنيا”. شماانستۆو ۋ نارودوۆ سرەدنەي ازيا. ياسترەبوۆ. كيرگيزسكيە شامانى، موسكۆيتيانين”، (1852. № 8), ي ستاتيا ۆورونوۆا، كاجەتسيا، ۆ “بيبليوتەكە دليا چتەنيا” ء(ۋاليحانوۆ ەسكەرتپەسى).

[2] جاڭىلىس كەتكەن: ۇياتتى دەپ وقۋ كەرەك.

[3] ارۋاق – بابالاردىڭ جەبەۋشىلىك، قولداۋشىلىق قۇدىرەتى. ارۋاق – رۋح دەگەن ءسوز.

[4] ادوراتسيا – (لات.) باس يۋ، قۇرمەتتەۋ.

اۋدارعان سامات وتەنيازوۆ

“شوقان ءۋاليحانوۆ تاڭدامالى”، الماتى، “جازۋشى” 1985

«The Qazaq Times»