ب. ابدىقايىمۇلى: ءدىني تانىمى ەل ىشىندە قالىپتاسقان ازامات جات اعىمعا ەرمەيدى

ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم قاۋپى بىزبەن بەتپە-بەت كەلىپ، ەلىمىز بەن قوعامىمىزدى دۇربەلەڭگە سالىپ جاتپاسا دا، ولاردىڭ قاۋىپتى ىقپالدارىنا ۇشىراپ جاتقانىمىز شىن. اسىرەسە، اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ جاڭا بەينەسى ءبىزدىڭ تەرريتوريامىزعا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم قاۋپىن جاقىنداتا ءتۇستى. وسىعان بايلانىستى دا قازاقستاندا ءدىن، ءدىني ساۋاتتىلىق، دىنتانۋلىق ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرى وزەكتىلەنە ءتۇستى. ازاماتتارىمىزدى جات ءارى قاۋىپتى اعىمداردان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بۇل تاقىرىپتاردا اعارتۋشىلىق ەتۋ مەملەكەتتىڭ دە ساۋاتتى ازاماتتاردىڭ دا بورىشى. وسىعان ساي ەلىمىزگە بەلگىلى ءدىنتانۋشى، تەولوگيا دوكتورى – بالعابەك ابدىقايىمۇلىمەن بولعان قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى دىنتانۋلىق ءبىلىم بەرۋدىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانى تۋرالى سۇحباتتى سايت وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. 

— قازاقستانداعى ءدىني ءبىلىم بەرۋ مودەلى قاي ەلدىڭ نەگىزىندە جاسالعان؟

— بىزدەگى ءدىني ءبىلىم بەرۋدىڭ وزىندىك مودەلى بىرتىندەپ قالىپتاسۋدا. دەگەنمەن دە ونىڭ قالىپتاسۋ مودەلىنە وزبەكستاننىڭ، تۇركيا مەن ەگيپەتتىڭ ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ىقپالىن تيگىزگەنىن دە ايتا الامىز. ونىڭ باستى سەبەبى – بىزدەگى ءدىني ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى مامانداردىڭ كوپشىلىگى وسى ەلدەردە وقىپ، ءبىلىم الىپ كەلگەن ازاماتتار. وسىدان 8-10 جىل بۇرىن ەلىمىزدەگى ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە سۇرانىس كۇشتى ەمەس ەدى. ونىڭ باستى سەبەبى – بىلىكتى ءدىن ماماندارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بولاتىن. بۇگىنگى كۇنى الماتى قالاسىنداعى «نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى عانا ساپالى ءدىن ماماندارىمەن قامتاماسىز ەتىلىپ وتىر. مەدرەسەلەردىڭ ءبىلىم بەرۋ بازالارى مەن ماماندارى ءالى دە جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى. سەبەبى بۇگىنگى جاستار ءبىلىمدى تۇركيا، مىسىر، مالايزيا سەكىلدى ەلدەردەگىدەي العىسى كەلەدى. ءدىني ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى دا سول تالاپتارعا جاۋاپ بەرە الۋى ءۇشىن وزدەرىن ۇدايى جەتىلدىرىپ وتىرۋلارى مىندەتتى. مىسىردا مىڭ جىلدان استام تاريحى بار ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتى بار، بازاسى وتە مىقتى. 2014 جىلى «ءبىز نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن، ونىڭ وقىتۋ، ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىن ءال-ازحاردىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزەمىز» دەپ ءوز الدىنا ءبىر باستاما كوتەرىلگەن بولاتىن. ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى دا، ءدىني باسقارما دا وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيمىز دەپ بەلسەنە كىرىسكەن ەدى، الايدا باستاما اياعىنا دەيىن جەتكىزىلمەي، توقتاپ قالدى. بۇل باستاما نە ءۇشىن كەرەك بولدى دەسەك، سەبەبى، كوپ ازاماتتارىمىز: «قازاقستاندا ءدىني ءبىلىم جەتكىلىكتى دەڭگەيدە بەرىلمەيدى. سول ءۇشىن ءبىز شەتەلگە بارىپ وقىعىمىز كەلەدى» دەپ مىسىرعا، ساۋدياعا، تۇركياعا، مالازيا مەن يرانعا، ليۆانعا كەتىپ جاتتى.

ۋنيۆەرسيتتەر مەن مەدرەسەلەردىڭ وقۋ باعدارلامالارى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بەكىتكەن وقۋ ستاندارتتارىنا سايكەس جاسالادى. مىسالى، كاسىبي پاندەر 60-70 پايىز، سونىمەن قاتار مەملەكەت تاراپىنان وقىتىلۋى مىندەتتى پاندەر «قازاقستان تاريحى»، «فيلوسوفيا» جانە ت.ب. سول سىندى ءتورت-بەس ءپان بار. سول پاندەردى ءدىني وقۋ ورىندارى قوسىپ وقىتۋعا مىندەتتى. ءدال قازىرگى جاعدايدى بىلمەيمىن، بىراق كەشەگە دەيىن نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنەن باسقا وقۋ ورىندارىندا وسى پاندەردى وقىتاتىن ماماندارعا بايلانىستى ماسەلەلەر بولدى.

— شەتەلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستانداعى ءدىني ءبىلىمنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە دەپ ويلايسىز؟

— ەڭ نەگىزگى ماسەلەسى – ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرى مەن عۇرپىمەن ساباقتاسۋى. وسى جاعىنا كەلگەندە ءوزىمىزدىڭ ەلدە وقىعان پايدالىراق. ەلدىڭ ىشىندە ءدىني ساناسى قالىپتاسقان ازامات، كەيىن قايدا بارسا دا ءوز ۇستانىمىن دا قالا الادى. ەگەر ەشقانداي ءدىني ءبىلىمى جوق ازامات سىرتقا شىقسا، ەكسترەميزم، راديكاليزم سىندى ءدىننىڭ شەكتەن شىعۋىنا الىپ بارادى. ساۋديانىڭ ءدىني ۇستانىمى قاتالداۋ دەپ ايتا الامىز، مىسىردىڭ وزىندە دە راديكاليزم پروبلەمالارى بار، ءتىپتى، تۇركيادا وقىپ ءجۇرىپ، دايش قۇرامىنا قوسىلىپ كەتكەن شاكىرتتەر دە بولعانى جاسىرىن ەمەس. ادامنىڭ ءدىني فۋندامەنتى دۇرىس قالىپتاسپاعان بولسا، ول كەز-كەلگەن ۋاقىتتا جات اعىمعا ەرىپ كەتۋ قاۋپىن جوققا شىعارا المايمىز. سول ءۇشىن ءدىني ءبىلىمدى ازاماتتارىمىزعا ەڭ الدىمەن ەلدە قالۋلارىنا بارىمىزدى سالۋىمىز كەرەك. نەگىزىنەن ءدىني ءبىلىمنىڭ ءتۇبىرى – تۇركيادا دا، مىسىردا دا بىزگە قاراعاندا الدەقايدا مىقتىلاۋ. ويتكەنى ول جاقتا ءدىني ءبىلىم جۇيەلەنىپ، بىرىزدىلىككە تۇسكەن. سول ءۇشىن سول جاقتارعا قىزىعۋشىلىق كوپ.

بۇرىندارى مەدرەسە بىتىرگەندەر جوعارى وقۋ ورىندارى بولماعاندىقتان، ورتا بىلىممەن قالاتىن. مەدرەسەگە كوپ جاعدايدا مەكتەپتە تومەن ءبىلىم العاندىقتان جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسۋگە نيەتى جوقتاردى اتا-انالارى: «ايتەۋىر قۇران وقيتىن بولسىن، كۇنىن كورسىن» دەپ بەرەتىن ەدى. ەكىنشىدەن، اۋىلدىق جەرلەرگە الەۋمەتتىك پروبلەمالار شەشىلمەگەندىكتەن بىلىكتى ماماندار بارعىسى كەلمەيدى. ناتيجەسىندە سول اۋىلداعى دىنگە يكەمدىلەۋىن مولدالىققا امال جوق تاعايىندايدى. بۇل پروبلەما قازىر دە بار. مىسالى، اۋىلدىق جەرلەرگە ەشكىم بارمايدى. ويتكەنى اۋىلدىق جەردە قاجەتتىلىك از، ەكىنشىدەن كۇن كورۋ ماسەلەسى بار. مەملەكەت ەشقانداي يمامعا جالاقى بەرمەيدى. مەشىتكە تۇسكەن اقشادان عانا ول ءوز كۇنىن كورەدى. اۋىلدىق مەشىتتە ايىنا 10 مىڭ ءتۇسۋى مۇمكىن، وعان مەشىتتىڭ جىلۋى، جارىعىن قوسىڭىز. سوندىقتان اۋىلدارعا جوعارى ءبىلىمى بار ءدىن ماماندارى بارمايدى. تەك سول جەردە تۋىپ-وسكەن، ءۇيى مەن مال-جايى بار بولماسا، كۇن كورۋ مۇمكىن ەمەس. كوپشىلىك يمامدار قوسىمشا جۇرگىزۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى، ول كىسىلەرگە دە وتباسىلارىن اسىراۋ قاجەت. جاسىراتىنى جوق، كەي جاعدايلاردا جەرشىلدىك ماسەلەسى دە ورىن الىپ جاتادى. شالعاي اۋىلعا ءبىلىمدى جاس مامان بارسا جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونى قۋدالاپ، «ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ازاماتىن يمامدىققا بەكىتىپ بەر» دەپ ورىنسىز تالاپتارىن ورىنداتقىسى كەلىپ، قىسىم جاساپ جاتادى. ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەگەن يمامداردىڭ پروبلەماسى بار. مەملەكەت نەمەسە ءدىني باسقارما ارنايى قور قۇرىپ، يمامداردىڭ جالاقىسىن تۇبەگەيلى شەشپەسە، بۇل ماسەلە وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى.

— ءدىني ءبىلىم سالاسىنداعى كادرلىق قۇرامنىڭ جاعدايىنا توقتالىپ وتسەڭىز، ولاردى كىمدەر تاعايىنداپ، قاداعالاپ وتىرادى؟

— ءدىني باسقارمانىڭ ىشىندە «ءدىني ءبىلىم بەرۋ ءبولىمى» بار، سول ءبولىم ءبارىن قاداعالاپ وتىرادى. وسى ءبولىم تەك قانا قاداعالاماۋ كەرەك، سونىمەن قوسا مەدرەسەلەردىڭ ءبىلىم بەرۋ ادىستەمەلەرىن قالاي جەتىلدىرەمىز، وعان تالداۋ جاساۋ جاعىنا كەلگەندە ءالى دە كەم تۇستارى بار. مەن ءوزىم مەدرەسەلەردىڭ وقۋ جۇيەسىن تالداپ، وسىعان بايلانىستى تىڭ ۇسىنىستار تۇسكەنىن كورگەن جوقپىن. مەدرەسەلەردە بەلگىلى ادىستەمە جوق. ارينە «قۇران»، «فيقھ» ادىستەمەسى، «حاديس» مەتوديكاسى بار. ال بىراق جالپى مەدرەسەنىڭ ءبىلىم بەرۋى بويىنشا، ادىستەمە جاعىندا كەم تۇستارى بار. ونىڭ ۇلكەن سەبەبى – ءدىني باسقارمانىڭ ءدىني ءبىلىم بەرۋ بولىمىندە يمام وتىرىپ جۇمىس جاسايدى. ول جەردە نەگىزى قازاقستاندا جوو-نى بىتىرگەن، ءبىلىم سالاسىن بىلەتىن مامان وتىرۋى ءتيىس. تەك قانا ءدىن ماماندارىن وتىرعىزىپ قويىپ، ءبىز ءدىني ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىن شەشە المايمىز. ويتكەنى مەتوديكانى جاسايتىن يمام ەمەس، كاسىبي كادر. مەن ءال-ازحاردى ءبىتىرىپ، ءدىني ءبىلىمىم كۇشتى بولسا دا، ادىستەمە جاعىنان ەشتەڭە بىلمەۋىم مۇمكىن. بىراق ءبىز ونى مويىنداعىمىز كەلمەيدى، ءبىز مىسىردى بىتىرگەن ماماندارىمىز ونى قارايدى دەيمىز. ءدىنتانۋشى «فيقھتى»، «ءحاديستى» قاراۋى مۇمكىن، ال ول كىتاپتى قالاي وقىتۋ كەرەك، كىمدەر وقىتۋ كەرەك، قانشا ساعات وقىتۋ قاجەت دەگەن مەتوديكاسىن بىلە بەرمەيدى. سول سەبەپتى بولاشاقتا عىلىمي دارەجە قورعاۋ بارىسىندا بۇل كەمشىلىكتەر سەزىلەتىن بولادى.

— ءدىنتانۋشى دەگەن ماماندىقتىڭ ءوزى تمد-دا عانا بار ەكەن، باتىستا، ەۋروپادا ءدىن پسيحولوگى، ءدىن سوتسيولوگى، ءدىن انتروپولوگى دەپ بولىنەدى. بالكىم بىزگە دە سالالىققا بولىنگەن دۇرىس شىعار؟

— نەگىزى يسلامدى تەرەڭ وقىتاتىن مىسىردا، تۇركيا مەن ليۆاندادا ءدىني فاكۋلتەتتىڭ ءوزى سالالارعا بولىنەدى. ءدىن پسيحولوگياسى، ءدىن فيلوسوفياسى، يسلام تاريحى، تاسساۋف، سۋفيزم، يسلام قۇقىعى، حاديس ءبولىمى، ءدىن - مۋزىكا دەگەن سالالىققا ءبولىنىپ كەتكەن. مۇمكىن بولىپ جاتسا، بىزدە دە بولىنگەن جاقسى بولار ەدى. بىزدە يسلامتانۋ دەگەن ماماندىقتىڭ ىشىندە ءدىن پسيحولوگياسىن دا، سوتسيولوگياسىن دا، انتروپولوگياسىندا وقىتامىز. ال ءبىر ادامنىڭ مۇنىڭ ءبارىن تولىقتاي يگەرىپ شىعۋى مۇمكىن ەمەس. ەكىنشى ماسەلە، ءبىر ءپاننىڭ ءتۇرلى اتاۋلارمەن بىرنەشە رەت وقىلۋى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تارقاتىپ ايتسام، مىسالى مىسىردان كەلگەن مۇعالىم «پايعامبارلار تاريحىن» وقىتسا، ءبىر جىلدان كەيىن ونى قازاق مۇعالىمگە بەرەدى. مىسىردان كەلگەن مۇعالىمدەردىڭ ءبىر دۇرىس ەمەس جاعى، ولار دا جازبا تۇردە بەكىتىلگەن وقۋ جوسپارلارى، قانداي ءپان، قانداي تاقىرىپتار ەكەنى جوق. ونى بىلمەگەننەن كەيىن، ءبىزدىڭ مامان الادى دا باسقا اتاۋمەن ءدال سول ءپاندى تاعى دا وقىتىپ شىعادى. وسىلايشا ءبىر ءپاندى ءتورت جىل بويى وقىپ شىققان جاعدايلار بولعان. سول سەبەپتى كادر ماسەلەسى وتە ماڭىزدى. ءبىز ءدىني ءبىلىم بەرۋ بويىنشا، مىقتى جۇيە جاسايتىن بولساق كوپ ماسەلە شەشىلەدى دەپ ويلايمىن. ءبىرىزدى جۇيە جوق بولعان سوڭ، اركىم ءوز باعىتىنا بۇرىپ كەتە بەرەدى.

— ءدىنتانۋ سالاسىنا قانداي ديستسيپلينارلى پاندەردى ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايسىز جانە قايسى پاندەردى الىپ تاستاعان دۇرىس؟

— قازىر ناقتى پىكىرىم جوق. كەزىندە وسى ءبىلىم سالاسىندا جۇرگەن كەزدە، فيلوسوفيا، قازاقستان تاريحى، قازاق ءتىلى مىندەتتى تۇردە بولۋى كەرەك دەپ قوستىرعان ەدىم. ال ءدىني پاندەر بويىنشا، قازىر قولىمدا ناقتى باعدارلاما جوق. زايىرلى پاندەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءدىنتانۋ سالاسىندا وقىتىلعان دۇرىس. سەبەبى ءالى كۇنگە دەيىن اۋداندىق، اۋىلدىق، ءتىپتى، وبلىستىق جەرلەردەگى جيىندا اكىمدەردەن كەيىن، ەل الدىنا شىعىپ سويلەيتىن ەكىنشى ادام – يمام. يمامنىڭ ابىروي-بەدەلىن كوتەرۋى ءۇشىن حالىققا شاريعات شەڭبەرىندە «ناماز وقىڭدار»، «ورازا ۇستاڭدار» دەگەننەن پايدا از. ولار ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ءبىلۋى كەرەك. اتا-بابالارىمىز ءدىندى قالاي ۇستانعانىن بىلۋلەرى ءتيىس.

اڭگىمەلەسكەن:  قاليەۆا ايجان

“The Qazaq Times”