اەس: قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر «اتوم» تۋرالى نە بىلەدى؟

قازاقستاندا اەس سالۋدى قولدايتىندار دا، قولدامايتىندار دا بار. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستناتسياسى سالىنۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتىر.  وعان بەي-جاي قاراپ جاتقان ەشكىم جوق. كاسىبي ماماندار دا،  قاراپايىم ادامدار مەن  ازاماتتىق قوعام بەلسەندىلەرى دە ونىڭ قۇرىلىسىنىڭ كۇردەلى ەكەندىگىن ايتىپ الەك. راسىمەن قازىر بۇل كۇن تارتىبىندەگى وتكىر ماسەلە بولىپ تۇر. 

2021 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قر پرەزيدەنتى ق.ق.توقاەۆ قازاقستانعا  اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قاجەتتىگىن كوتەردى. سودان بەرى بۇل تاقىرىپ بەلسەندى تۇردە تالقىلانىپ، باستى نازارعا الىندى. مەملەكەت باسشىسى جالپى حالىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە بيزنەس نىساندارىنىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن سۇرانىسى ارتىپ وتىرعاندىعىن باسا ايتتى. ەگەر جاڭا قۋات كوزىن ەنگىزبەسەك، 2030 جىلعا قاراي  ەنەرگياعا دەگەن تاپشىلىق بولاتىندىعىن دا جاسىرعان جوق. سوندىقتان اەس ماسەلەسىنە كەلگەندە قىزۋقاندىلاققا سالىنباي بايىپپەن قاراعان ءجون.

ءار ءتۇرلى ماسەلەلەرگە ءوز پىكىرلەرى مەن ويلارىن ايتۋدان جاسقانبايتىن بىرقاتار  شەنەۋنىكتەر، دەپۋتاتتار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ وكىلدەرى بۇل ماسەلەگە كەلگەندە ابايلاپ سويلەگەندى ءجون كورەدى. ءتىپتى كوپ جاعدايدا ۇندەمەي قالىپ جاتىر. سونداي -اق،ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىمەن شەكارالاس وزبەكستاندا اەس قۇرىلىسىنىڭ  جوسپارى بەكتىلگەنى انىقتالدى.   بۇل جاڭالىق تا وتقا ماي قۇيعانمەن تەڭ بولىپ تۇر.

ارينە، قازاق حالقى اتوم تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ورە تۇرەگەلەتىنى راس. ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. قازاقستان  مەن ونىڭ تۇرعىندارىنا اسكەري اتوم قۋاتى تىكەلەي اسەر ەتتى. وعان دەگەن قورقىنىش ەلدىڭ جادىنان ءىلڭ كۇنگە دەيىن كەتە قويعان جوق. اتوم دەگەندە جۇرتشىلىق ەڭ الدىمەن يادرولىق اتوم سىناقتارىن ەسكە الادى. ونىڭ زاردابىن ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. بيلىك پسيحولوگيالىق سوققى العان حالىقتىڭ جاعدايىن ەلەمەسە،  ولار قابىلداعان شەشىمدەردىڭ زاڭدىلىعىنا تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن.  ەگەر بۇرىن سەمەي يادرولىق پوليگونىن ماسكەۋدىڭ ارەكەتى دەسەك،  قازىر ءبارى قازاقستاندىقتاردىڭ ءوز قولىندا. جاعدايدى وبەكتيۆتى ءتۇسىنىپ، تاۋەكەلدەردى باعالاۋ ءۇشىن تاقىرىپتى ءار ءتۇرلى تۇرعىدان قاراۋ كەرەك ەكەنى انىق. ماسەلەن،  ەكونوميكالىق جانە ەنەرگەتيكالىق سالاعا باعا بەرەتىن قۇرعاق ساندار  مەن اتومنىڭ قاۋىپسىزدىگىن دالەلدەيتىن مالىمەتتەرگە حالىقتىڭ دەنى كۇمانمەن قارايدى.

ينتەرنەت كەڭىستىگى  اتوم ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلارىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگەن اتاقتى ەنەرگەتيكتەردىڭ، فيزيكتەردىڭ، قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ءتۇرلى زەرتتەۋلەرى مەن سۇحباتتارىنا تولى.  ولاردىڭ قاتارىندا كەزىندە بەدەلگە يە بولىپ، تانىمال بولعان  «قازاتومونەركاسىپتىڭ» بۇرىنعى باسشىسى مۇحتار جاكىشەۆتىڭ، اتوم ەنەرگياسى كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى تيمۋر جانتيكيننىڭ پىكىرلەرى دە بار. ولار اەس قۇرىلىسىن ءبىراۋىزدان قولدايدى. بىراق قۇرىلىس ساپاسى مەن  تەحنولوگياسى مۇقيات ساقتالۋى شارت دەپ ەسەپتەيدى. قوعام بەلسەندىسى پەتر سۆويك تا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋدىڭ جالپى قاجەتتىگىن راستايدى. بىراق ول  قولدانىستاعى كومىر قوندىرعىلارىنا تەرەڭ جاڭعىرتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلسە قازاقستان اتومدىق جوبادان باس تارتار ەدى، دەگەن پىكىردى قوستايدى.

جالپى، قازاقستاندا اەس سالۋدىڭ قاجەتتىگى مەن ونىڭ تيىمدىلىگىن راستايتىن كوپتەگەن فاكتور بار. ءبىز اتاپ ايتقاندا اەس قۇرىلىسى ءۇشىن «ماڭىزدى» دالەلدەردى كەلتىرە الامىز. قازاقستان ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ جۇمىسىنداعى ەڭ ماڭىزدى ەلەمەنت بولىپ تابىلاتىن وتاندىق ۋراندى ءوندىرۋ مەن ساتۋ بويىنشا الەمدىك كوشباسشى پوزيتسياسىن ۇستانىپ وتىر.  سونىمەن قاتار، اقتاۋ قالاسىندا 1999 جىلعا دەيىن 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى تۇرعىنداردىڭ قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن يادرولىق رەاكتور تابىستى جۇمىس ىستەگەنىن دە ەستەن شىعارماعان ءجون. كەيىن ونى گاز تۋربينالارىنا اۋىستىردى. ءبىز ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن قالالارى مەن ايماقتارىنداعى ەكولوگيا مەن  اۋا ساپاسى جايىندا دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءتۇتىن، توپىراقتىڭ لاستانۋى، «قاپ-قارا بولىپ جاۋاتىن قار»، كومىر ستانتسيالارىنان شىققان  كۇل ۇيىندىلەرى 21 عاسىرداعى كۇردەلى ماسەلەگە اينالعان. كومىر وندىرۋدە قولدانىلاتىن ەسكى تەحنولوگيالار، توزىعى جەتكەن ەلەكتر ستانتسيالاردى جاڭالاۋ،  كومىردى بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىنە تاسىمالداۋ سياقتى  ماسەلەلەر تەزىرەك شەشۋدى تالاپ ەتەدى. پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن ازايتۋ بويىنشا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ الەمدىك قوعامداستىققا بەرگەن ەكولوگيالىق حالىقارالىق ۋادەسى دە اسا ماڭىزعا يە.

الايدا، جاڭا ەلەكتر ستانتسيالارىن، سونداي-اق، اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ قاجەتتىگى قازاقستاندا، اسىرەسە رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگىندەگى حالىق سانىنىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقاندىعىمەن تۇسىندىرىلەدى. قازىردىڭ وزىندە ول وڭىردە  ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋ كورسەتكىشى  ۇنەمى ءوسىپ كەلەدى. ايماقتا قۋات كوزىنە دەگەن تاپشىلىق قازىردەن ءبىلىنىپ جاتىر.  ەنەرگەتيكالىق جانە ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەردىڭ وبەكتيۆتى فاكتىلەرى اەس ءدال قازىرگى قازاقستان جاعدايىندا مۇلدە دۇرىس تاڭداۋ ەكەنىن كورسەتەدى.

ەكىنشى جاعىنان العاندا، ماڭىزدى پسيحولوگيالىق جانە تاريحي تاجىريبە بار. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ ءار سالاسى مەن سەكتورىندا شەنەۋنىكتەر اتقارعان  جۇمىستىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. قاراپايىم ازاماتتار ودان سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سالدارىن انىق كورەدى. سوندىقتان مۇنداي كۇردەلى ماسەلەگە، بيلىكتىڭ ىسىنە سەنىمسىز قارايدى.

وعان مىسال سالىنىپ بىتپەي جاتىپ، قۇلاپ قالىپ، كۇردەلى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىن جاڭا مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالار قۇرىلىسى. ودان بولەك، جاڭا تۇرعىن ۇيلەردىڭ ساپاسى مەن اسفالت توسەلگەنىمەن مەرزىمى وتپەي جاتىپ، جارامسىز بولىپ قالعان جولداردىڭ ساپاسى دا سىن كوتەرمەيدى.

اسىرەسە، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى تۇرعىندارى ءۇشىن تاراز بەن ارىس قالالارىنداعى اسكەري بازالارداعى جارىلىستاردان كەيىن اەس-ءتى سالۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىرۋ وتە قيىن بولاتىنى انىق. سەبەبى ەلدىڭ ءاربىر تۇرعىنى ءوزىنىڭ قالاسىنداعى نەمەسە  اۋىلىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ جۇمىسىنا سەنىمسىز. كەز-كەلگەن ادام وزدەرىنىڭ وڭىرلەرىندەگى سىبايلاس جەمقورلىق مىسالدارىن وپ-وڭاي ايتىپ بەرە الادى.  وعان قوسا، ەلدەگى گەوساياسي فاكتور دا نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. ونى دا تۇراقتى ۇستاۋ كەرەك.  ويتكەنى قازاقستانعا شەتەلدىڭ  تەحنولوگيالارى مەن جابدىقتارى قاجەت. وسىنىڭ ءبارى قارىم-قاتىناسقا، ىسكەرلىك بايلانىسقا تىرەلەدى.

قورىتا ايتقاندا قازاقستاندا سالىنۋى مۇمكىن اەس قۇرىلىسى  شەنەۋنىكتەر ءۇشىن عانا ءتيىمدى بولماۋى قاجەت. سونىمەن قاتار، وعان قوعام تاراپىنان ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك تە بولۋى ءتيىس. قانداي دا ءبىر شەشىم قابىلدانعان جاعدايدا ەلەكتر ەنەرگياسى باعاسىنىڭ  وسۋى مەن كومىر ستانتسيالارىنىڭ جابىلۋى تۋرالى ماسەلەلەر الدىن-الا جانە اشىق تۇردە تالقىلانۋى قاجەت. سونىمەن قاتار، قوعامدىق پىكىرگە قۇرمەتپەن قاراۋ جوبانىڭ ءبىر بولىگى بولۋى كەرەك.

اەس تاقىرىبى بويىنشا شەنەۋنىكتەر قابىلدايتىن سوڭعى شەشىم، ولاردىڭ وزدەرى ءۇشىن  "اتومدىق" ەمتيحان بولۋى مۇمكىن. ول ارينە، ەكونوميكالىق، تەحنيكالىق نەگىزدەمە تۋرالى اقپاراتتان تۇرادى.   ستانتسيا قۇرىلىسىنا جاۋاپتى كومپانيانى  دۇرىس تاڭداۋ، جوبانى ءساتتى ىسكە اسىرۋ، ودان تۇسەتىن ەكونوميكالىق پايدا ، سەمەي يادرولىق پوليگونى اۋماعىن ءتيىمدى باسقارۋ، فيزيكا سالاسىندا وقىپ جۇرگەن  ستۋدەنتتەردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋسياقتى ماسەلەلەر حالىق اراسىندا كەڭىنەن تۇسىندىرىلگەندە عانا، بەيبىت اتومعا دەگەن كوزقاراس وزگەرۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ناقتى شەشىم ەمەس. ول ءۇشىن بيلىك ناقتى قادامدارعا بارىپ، وسى سالاعا باعىتتالعان ماقسات-مىندەتتەردى ورىنداپ، ناقتى ءىس شارالار قابىلداعانى ءجون.

A+ Analytics ساراپتاما ورتالىعى

The Qazaq Times