الەۋمەتتىك جەلىنى شەكتەۋدىڭ پايداسىنان زيانى كوپ

بۇگىندە بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىق اتاپ ايتقاندا  ساۋدا، اقپارات، ءبىلىم جانە باسقا دا كوپتەگەن سالا ءححى عاسىر تالابىنا سايكەس تسيفرلىق جۇيەگە كوشىپ جاتىر. ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا شارتتارىن قابىلداعان ، تسيفرلاندىرۋدى مەڭگەرگەن ەلدەر عانا ودان ءارى تۇراقتى دامۋدىڭ مۇمكىندىگىنە يە. بۇل جاعدايدا قازاقستاندى تسيفرلاندىرۋ، ەلەكتروندى ۇكىمەتتى دامىتۋ، «digital» بيزنەسىن  الەمدىك ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزۋ، قولجەتىمدى ينتەرنەت، وعان قوسا شىعارماشىل جاستاردىڭ  وسىعان قاتىستى ەركىن ويى قاجەت ەكەنى انىق.

دەگەنمەن دەپۋتاتتار د.زاكيەۆا مەن ا.سارىم ازىرلەگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە بالانىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى ءالى دە بولسا  كوپتەگەن سۇراق تۋدىرىپ، كۇمان كەلتىرەدى. وسىنىڭ ءبارى  پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى 2021 جىلى 15 قىركۇيەكتە قابىلداپ،  ماقۇلداعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى «اقپاراتتاندىرۋ تۋرالى» جانە «بايلانىس تۋرالى» زاڭدارىنىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتۋى مۇمكىن.

سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر مەن دەپۋتاتتار Google, Twitter, Instagram, Facebook, مارك تسۋكەربەرگ، دجەك دورسي جانە دە باسقا كومپانيالاردىڭ باسشىلارىنا تىكەلەي شىعا الادى. ياعني، سويلەسە الادى.

ۇسىنىستار مەن تاپسىرمالار بەرىپ، ءتىپتى ولاردىڭ قازاقستانداعى قىزمەتىن جابىلىپ قالۋ قاۋپى بار ەكەنىن ەسكەرتىپ سەس كورسەتە الادى.

ۇسىنىلعان وزگەرىستەرگە سايكەس، ينتەرنەت-الپاۋىتتار 2022 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن قازاقستانداعى كومپانيالارىن تولىق زاڭدى تىركەۋدەن وتكىزىپ،  فيليالدارىن اشۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ تالابى بويىنشا  وسى مەكەمەلەردىڭ  باسشىلارى 24 ساعات ىشىندە ەل اۋماعىندا تاراتقان اقپارات پەن  حابارلامالاردى الىپ تاستاۋى نەمەسە شەكتەۋى ءتيىس.

ەلدەگى تسيفرلىق كەڭىستىكتى تولىعىمەن وزگەرتۋگە قازاقستاندىقتاردىڭ Telegram, Twitter, Whats App-تى پايدالانۋىنا جانە قولجەتىمدىلىگىنە ىقپال ەتۋگە قابىلەتتى وسىنداي بايىپتى زاڭ قابىلداۋ ءۇشىن وسىنداي «سالماقتى»  نەگىزدەمە قاجەت بولدى. الايدا،  الەۋمەتتىك جەلىلەردە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا بۇعان قاتىستى شەنەۋنىكتەر مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ  ارقيلى پىكىرلەرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ولار كوبىنە  كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ريتوريكاسىنا قاتتى ۇقسايدى.  ارينە، بۇل تاڭقالارلىق جاعداي. مۇنىڭ ءبارى كوپشىلىكتىڭ كوپتەگەن وتىنىشتەرى بويىنشا قابىلداندى. بۇل ماسەلە ازاماتتىق قوعامدى الاڭداتپاي قويمايدى .

سونداي -اق، ءبىز زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزۋ بارىسىندا وزگە ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ جۇمىسىن باقىلاۋدى مىسالعا الامىز. البەتتە، الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ قىزمەتىن رەتتەۋ ارەكەتتەرى الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرىندە جۇزەگە اسادى.

ماسەلەن، العاشقى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ  گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى  الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ باسشىلارىنا، ينتەرنەت –پروۆايدەرلەردى مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتۋگە جانە كەيبىر جاعدايلاردا قىلمىستىق زاڭعا سايكەس كەلمەيتىن مازمۇندى الىپ تاستاۋعا مىندەتتەدى.

گەرمانيانىڭ بۇل جۇمىس ءتاسىلى بىردەن سۇرانىسقا يە بولدى. وسى باعىتتا رەسەيدە، فيليپپيندە جانە ۆەنەسۋەلادا جۇمىس ىستەيتىن ماماندار الەۋمەتتىك مەديانى شەكتەۋد ءدال سوعان سۇيەنەدى. گەرمانيانى قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر مەن دەپۋتاتتار دا مىسالعا الادى. ال ول مەملەكەتتىڭ زاڭىندا ينتەرنەت -كومپانيالاردى جابۋ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق ەكەندىگى، تەك ايىپپۇل تۋرالى ايتىلاتىنى ۇمىتىلىپ كەتكەن.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، قازاقستاندا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ جۇمىسىن رەتتەۋ نەمەسە شەكتەۋ تۋرالى زاڭدى قابىلداۋعا دەگەن ۇمتىلىس  بۇرىننان بار.  اسىرەسە ونى بىلتىردان بەرى دەپۋتاتتار تىنباي تالقىلاپ كەلەدى.  ياعني،  الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن تسيفرلىق مەديانى رەتتەۋگە ارنالعان  زاڭناما نازاردان تىس قالعان ەمەس. الايدا بۇعان دەيىن مەسسەندجەرلەردىڭ جۇمىسىن شەكتەۋگە نەگىز رەتىندە تەرروريزم يدەولوگياسىمەن، سەپاراتيزمگە شاقىرۋمەن كۇرەسۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ريتوريكا بولعان.

ەندى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ جۇمىسىن شەكتەۋگە نەگىز رەتىندە بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ريتوريكاسى قولدانىلادى، ويتكەنى" الەۋمەتتىك جەلىدەن بالالار ماڭىزدى". البەتتە، Google, Twitter, Whats App-تىڭ جۇمىسىن تالقىلاپ، ونى شەكتەۋ تىپتەن قيسىنعا كەلمەيدى. سەبەبى، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ قازاقستاندىقتارعا كوپ كومەگى ءتيدى. ءتىپتى سۇرىنگەندەرگە دەمەۋ بولعان كەزى دە بولدى. الايدا، قازىر ودان بالالاردى قورعاۋ تۋرالى كوپ ايتىلادى. ال، شىن مانىندە، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ اتا-انالارى بار. ولار بالالارىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، ءىس-ارەكەتىنە جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. بالالاردىڭ باستى قورعاۋشىلارى  شەنەۋنىكتەر نەمەسە بەلگىلى ءبىر  پارتيا اتىنان سايلانعان  دەپۋتاتتارى ەمەس، بالالاردىڭ اكە-شەشەلەرى بولۋى كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا  الەمدەگى جالپى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، شەنەۋنىكتەر مەن دەپۋتاتتاردىڭ بەلسەندىلىگىنەن كەيىن زاڭنىڭ قابىلداناتىنى  جانە ودان كەيىن الەمدىك ينتەرنەت الپۋىتتارىمەن اراداعى قارىم-قاتىناس  كۇردەلەنە تۇسەتىنى بەلگىلى بولىپ تۇر.

جاڭا زاڭنىڭ قاۋىپتىلىگى اكىمشىلىك شەكتەۋدە، الەۋمەتتىك جەلىگە ايىپپۇل سالىنۋدا نەمەسە اككاۋنتتاردىڭ جويىلۋىنا بايلانىستى ەمەس. قايتا وسى ارقىلى تەرىس زاڭدىق ۇگىت -ناسيحات فۋنكتسياسىنىڭ پايدا بولۋىندا.  ەلدىڭ بولاشاعى مەن باستى رەسۋرسى بولىپ تابىلاتىن قازاقستان جاستارىنىڭ پسيحولوگياسىن بولجاۋ قيىن ەمەس.

جاستار مەن ستۋدەنتتەر ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندى وكىلدەرى رەتىندە   اقپاراتتى تاراتۋ، ءوز پىكىرىن جاريالاۋ، ينتەرنەت مازمۇنىن قۇرۋ، حابارلاما الماسۋ،  ءبىر-بىرىنە قاتتى  ايتىلاتىن ازىلدەر مەن سوزدەردى  تىيۋدى وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن شەكتەۋمەن تەڭدەي كورەدى. سوندىقتان زاڭدى ماقۇلداۋى ەكىتاللاي.

ازىرگە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ جۇمىسىن شەكتەۋدىڭ سوڭى نەگە اپارىپ سوعارى بەلگىسىز. ءدال قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە ديماش قۇدايبەرگەننىڭ شىعارماشىلىعى مەن q-pop مۋزىكاسى كەڭىنەن تارالىپ جاتىر. بۇل قازاق ءتىلى   مارتەبەسىنىڭ ارتۋىنا، ونىڭ الەمدە تارالۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

شىنداپ كەلگەندە  قازاق ءتىلى وسى ايتىلعان بارلىق ماسەلەدەن ماڭىزدى.

مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ايتقاندا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ قاۋپى دە، دەپۋتاتتار مەن شەنەۋنىكتەردىڭ پىكىرلەرى دە كەيىنگە ىسىرىلادى.

نارىقتىڭ، ەكونوميكانىڭ جانە الەۋمەتتىك سالانىڭ شىندىعى سول  تۇرعىنداردىڭ دەنى ءوز بيزنەستەرىن وسى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى دامىتىپ وتىر. ونسىز شارۋالارىنىڭ شالقىمايتىنىن كاسىپكەرلەر دە، قاراپايىم حالىق تا جاقسى بىلەدى.  ينتەرنەت-تەحنولوگيالاردىڭ ارقاسىندا ءبىلىم الۋ مەن تابىس تابۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن قولدانادى.

21 عاسىرداعى جاستارعا قاتىستى كەز-كەلگەن شەكتەۋلەر تەك كيبەربۋللينگ، ينتەرنەت الاياقتىق نەمەسە سيريادان اكەلىنگەن ادامداردىڭ سانىمەن عانا قويىلماۋى ءتيىس. مۇنداي تىيىمنىڭ  پسيحولوگيالىق، ەكونوميكالىق جانە ستراتەگيالىق سالدارىن ءبىلىپ العان ءجون. قازاقستاننان جىل سايىن 30-40 000 ازاماتتىڭ سونىڭ ىشىندە جاستاردىڭ كەتىپ جاتقاندىعى جاعدايدىڭ كۇردەلەنە تۇسكەندىگىن بايقاتادى.

قورىتىندىلاي كەلە، زاڭناماعا ەنگىزىلەتىن جاڭا تۇزەتۋلەردى  دەپۋتاتتىق كورپۋس تولىق قولداعان جاعدايدا ىسكە اسىرىلادى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ونىڭ جاقىن ارادا بولىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس. ال، زاڭناما،  اكىمشىلىك شەكتەۋلەر مەن قازاقستانداعى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ، مەسسەندجەرلەردىڭ جۇمىسىن باقىلاۋ ارەكەتتەرى ودان ءارى جالعاسا بەرەتىنىن كۇتۋگە بولادى. ويتكەنى، تسيفرلاندىرۋ پروتسەسى ۇلتشىلدىق، توزبەۋشىلىك، ۇيىمداسقان قىلمىس پەن  وپپوزيتسيانىڭ جۇمىسىن ساياساتتاندىرۋدىڭ وسۋىنە  قاۋىپ توندىرەدى. تاياۋ بولاشاقتا تسيفرلىق باق، ازاماتتىق قوعام، بلوگەرلەر باسقاشا ارەكەت ەتىپ، ادەتتەرىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولادى.

مۇنداي جاعدايدا زاڭ جوباسىن توسۋدان باسقا امال جوق. ەندى بار ءۇمىت شەنەۋنىكتەر مەن دەپۋتاتتاردا قالىپ وتىر.  ولار  كوپتىڭ تىلەگىن، انىعىراق ايتقاندا سۇراۋىن قاپەرگە الادى دەپ سەنەيىك.

                      ءشارىپ يشمۋحامەدوۆ، A+Analytics

The Qazaq Times