Körneki suret.

Büginde bükil älemdik qauımdastıq atap aytqanda  sauda, aqparat, bilim jäne basqa da köptegen sala HHİ ğasır talabına säykes cifrlıq jüyege köşip jatır. Üşinşi jäne törtinşi önerkäsiptik revolyuciya şarttarın qabıldağan , cifrlandırudı meñgergen elder ğana odan äri twraqtı damudıñ mümkindigine ie. Bwl jağdayda Qazaqstandı cifrlandıru, elektrondı ükimetti damıtu, «digital» biznesin  älemdik elderdiñ deñgeyine jetkizu, qoljetimdi internet, oğan qosa şığarmaşıl jastardıñ  osığan qatıstı erkin oyı qajet ekeni anıq.

Degenmen deputattar D.Zakieva men A.Sarım äzirlegen «Qazaqstan Respublikasınıñ keybir zañnamalıq aktilerine balanıñ qwqıqtarın qorğau mäseleleri boyınşa özgerister men tolıqtırular engizu turalı» zañ jobası äli de bolsa  köptegen swraq tudırıp, kümän keltiredi. Osınıñ bäri  Parlamenttiñ tömengi palatası 2021 jılı 15 qırküyekte qabıldap,  maqwldağan Qazaqstan Respublikasınıñ qoldanıstağı «Aqparattandıru turalı» jäne «Baylanıs turalı» zañdarınıñ özgeruine äser etui mümkin.

Sonıñ nätijesinde qazaqstandıq şeneunikter men deputattar Google, Twitter, Instagram, Facebook, Mark Cukerberg, Djek Dorsi jäne de basqa kompaniyalardıñ basşılarına tikeley şığa aladı. YAğni, söylese aladı.

Wsınıstar men tapsırmalar berip, tipti olardıñ Qazaqstandağı qızmetin jabılıp qalu qaupi bar ekenin eskertip ses körsete aladı.

Wsınılğan özgeristerge säykes, internet-alpauıttar 2022 jıldıñ köktemine deyin Qazaqstandağı kompaniyaların tolıq zañdı tirkeuden ötkizip,  filialdarın aşuı tiis. Sonımen qatar, Qazaqstannıñ talabı boyınşa  osı mekemelerdiñ  basşıları 24 sağat işinde el aumağında taratqan aqparat pen  habarlamalardı alıp tastauı nemese şekteui tiis.

Eldegi cifrlıq keñistikti tolığımen özgertuge qazaqstandıqtardıñ Telegram, Twitter, Whats App-tı paydalanuına jäne qoljetimdiligine ıqpal etuge qabiletti osınday bayıptı zañ qabıldau üşin osınday «salmaqtı»  negizdeme qajet boldı. Alayda,  äleumettik jelilerde, bwqaralıq aqparat qwraldarında bwğan qatıstı şeneunikter men parlament deputattarınıñ  ärqilı pikirlerin kezdestiruge boladı. Olar köbine  keñestik däuirdiñ ritorikasına qattı wqsaydı.  Ärine, bwl tañqalarlıq jağday. Mwnıñ bäri köpşiliktiñ köptegen ötinişteri boyınşa qabıldandı. Bwl mäsele azamattıq qoğamdı alañdatpay qoymaydı .

Sonday -aq, biz zañğa tüzetu engizu barısında özge elderdiñ äleumettik jelilerdiñ jwmısın baqılaudı mısalğa alamız. Älbette, äleumettik jelilerdiñ qızmetin retteu äreketteri älemniñ är türli elderinde jüzege asadı.

Mäselen, alğaşqı elderdiñ biri bolıp  Germaniya Federativtik Respublikası  äleumettik jelilerdiñ basşılarına, internet –provayderlerdi memlekettik tirkeuden ötuge jäne keybir jağdaylarda qılmıstıq zañğa säykes kelmeytin mazmwndı alıp tastauğa mindettedi.

Germaniyanıñ bwl jwmıs täsili birden swranısqa ie boldı. Osı bağıtta Reseyde, Filippinde jäne Venesuelada jwmıs isteytin mamandar äleumettik medianı şekteud däl soğan süyenedi. Germaniyanı qazaqstandıq şeneunikter men deputattar da mısalğa aladı. Al ol memlekettiñ zañında internet -kompaniyalardı jabu turalı bir auız söz joq ekendigi, tek ayıppwl turalı aytılatını wmıtılıp ketken.

Esteriñizge sala keteyik, Qazaqstanda äleumettik jelilerdiñ jwmısın retteu nemese şekteu turalı zañdı qabıldauğa degen wmtılıs  bwrınnan bar.  Äsirese onı bıltırdan beri deputattar tınbay talqılap keledi.  YAğni,  äleumettik jeliler men cifrlıq medianı retteuge arnalğan  zañnama nazardan tıs qalğan emes. Alayda bwğan deyin messendjerlerdiñ jwmısın şekteuge negiz retinde terrorizm ideologiyasımen, separatizmge şaqırumen küresu qajettiligi turalı ritorika bolğan.

Endi äleumettik jelilerdiñ jwmısın şekteuge negiz retinde Balalardıñ qwqıqtarın qorğau ritorikası qoldanıladı, öytkeni" äleumettik jeliden balalar mañızdı". Älbette, Google, Twitter, Whats App-tıñ jwmısın talqılap, onı şekteu tipten qisınğa kelmeydi. Sebebi, äleumettik jeliniñ qazaqstandıqtarğa köp kömegi tidi. Tipti süringenderge demeu bolğan kezi de boldı. Alayda, qazir odan balalardı qorğau turalı köp aytıladı. Al, şın mäninde, olardıñ özderiniñ ata-anaları bar. Olar balalarına jauapkerşilikpen qarap, is-äreketine jauap berui tiis. Balalardıñ bastı qorğauşıları  şeneunikter nemese belgili bir  partiya atınan saylanğan  deputattarı emes, balalardıñ äke-şeşeleri boluı kerek. Qazirgi uaqıtta  älemdegi jalpı jağdaydı eskere otırıp, şeneunikter men deputattardıñ belsendiliginen keyin zañnıñ qabıldanatını  jäne odan keyin älemdik internet alpuıttarımen aradağı qarım-qatınas  kürdelene tüsetini belgili bolıp twr.

Jaña zañnıñ qauiptiligi äkimşilik şekteude, äleumettik jelige ayıppwl salınuda nemese akkaunttardıñ joyıluına baylanıstı emes. Qayta osı arqılı teris zañdıq ügit -nasihat funkciyasınıñ payda boluında.  Eldiñ bolaşağı men bastı resursı bolıp tabılatın Qazaqstan jastarınıñ psihologiyasın boljau qiın emes.

Jastar men studentter azamattıq qoğamnıñ belsendi ökilderi retinde   aqparattı taratu, öz pikirin jariyalau, internet mazmwnın qwru, habarlama almasu,  bir-birine qattı  aytılatın äzilder men sözderdi  tıyudı özderiniñ qwqıqtarın şekteumen teñdey köredi. Sondıqtan zañdı maqwldauı ekitallay.

Äzirge äleumettik jelilerdiñ jwmısın şekteudiñ soñı nege aparıp soğarı belgisiz. Däl qazir äleumettik jelide Dimaş Qwdaybergenniñ şığarmaşılığı men q-pop muzıkası keñinen taralıp jatır. Bwl qazaq tili   märtebesiniñ artuına, onıñ älemde taraluına mümkindik berdi.

Şındap kelgende  qazaq tili osı aytılğan barlıq mäseleden mañızdı.

Memlekettik til turalı aytqanda äleumettik jeliniñ qaupi de, deputattar men şeneunikterdiñ pikirleri de keyinge ısırıladı.

Narıqtıñ, ekonomikanıñ jäne äleumettik salanıñ şındığı sol  twrğındardıñ deni öz biznesterin osı äleumettik jeliler arqılı damıtıp otır. Onsız şarualarınıñ şalqımaytının käsipkerler de, qarapayım halıq ta jaqsı biledi.  Internet-tehnologiyalardıñ arqasında bilim alu men tabıs tabudıñ mümkindikterin qoldanadı.

21 ğasırdağı jastarğa qatıstı kez-kelgen şekteuler tek kiberbulling, internet alayaqtıq nemese Siriyadan äkelingen adamdardıñ sanımen ğana qoyılmauı tiis. Mwnday tıyımnıñ  psihologiyalıq, ekonomikalıq jäne strategiyalıq saldarın bilip alğan jön. Qazaqstannan jıl sayın 30-40 000 azamattıñ sonıñ işinde jastardıñ ketip jatqandığı jağdaydıñ kürdelene tüskendigin bayqatadı.

Qorıtındılay kele, zañnamağa engiziletin jaña tüzetulerdi  deputattıq korpus tolıq qoldağan jağdayda iske asırıladı dep senimmen aytuğa boladı. Onıñ jaqın arada bolıp qaluı da ğajap emes. Al, Zañnama,  äkimşilik şekteuler men Qazaqstandağı äleumettik jelilerdiñ, messendjerlerdiñ jwmısın baqılau äreketteri odan äri jalğasa beretinin kütuge boladı. Öytkeni, cifrlandıru procesi wltşıldıq, tözbeuşilik, wyımdasqan qılmıs pen  oppoziciyanıñ jwmısın sayasattandırudıñ ösuine  qauip töndiredi. Tayau bolaşaqta cifrlıq BAQ, azamattıq qoğam, blogerler basqaşa äreket etip, ädetterin özgertuge mäjbür boladı.

Mwnday jağdayda zañ jobasın tosudan basqa amal joq. Endi bar ümit şeneunikter men deputattarda qalıp otır.  Olar  köptiñ tilegin, anığıraq aytqanda swrauın qaperge aladı dep seneyik.

                      Şärip Işmuhamedov, A+Analytics

The Qazaq Times