شەكسىز بيلىك ەتۋ مونارحياعا ءتان. دەگەنمەن، اۆتوريتاريزم ۇستەمدىك قۇرعان پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ بۇرىنعى قالىپتاسقان جۇيەنى ساقتاپ قالۋعا تىرىساتىنى انىق بايقالادى. كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋ، پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىلىك مەرزىمىن ۇزارتۋ، سايلاۋدا 90%-دان استام داۋىس جيناۋ – بۇل كەڭىستىك ءۇشىن قالىپتاسقان داعدى ىسپەتتى. كەڭەس وداعى ىدىراعاندا وسى ەلدەردىڭ تاۋەلسىز ساياساتىنىڭ ءوزى بۇرىنعى كوممۋنيستىك ساناداعى باسشىلاردىڭ باعىتى بويىنشا قۇرىلدى. شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت وتكەنمەن، قازىر دە پوستكەڭەستىك ەلدەردەگى باسشىلار بۇرىنعى ساياسي قۇرالداردى پايدالانىپ قانا باسقارىپ كەلەدى.
1990-شى جىلداردىڭ باسىندا تمد-نىڭ بارلىق ەلدەرىندە پرەزيدەنتتى ەكى مەرزىممەن – ارقايسىسى 4-5 جىلدان شەكتەيتىن كونستيتۋتسيالار قابىلدانعان. الايدا، كەيىننەن بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلارى ۇزاق مەرزىمگە بيلىك ەتۋ رەجيمىن جارىسا ەنگىزە باستادى.
بيلىك ۇزارتۋدىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى
قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1991 جىلى سايلاۋ بيۋللەتەنىندەگى جالعىز كانديدات رەتىندە جەڭىسكە جەتتى. ءتورت جىلدان كەيىن ونىڭ قازاقستانداعى پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگى رەفەرەندۋمدا 2000 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى. وسىدان كەيىن نازارباەۆ پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا تاعى ءۇش رەت جەڭىسكە جەتتى. 2007 جىلى قازاقستان پارلامەنتى مەملەكەت باسشىسىنىڭ وكىلەتتىگىن ەكى مەرزىمگە شەكتەي وتىرىپ، ەل كونستيتۋتسياسىنا تۇزەتۋلەردى قابىلدادى. سوعان قاراماستان، ول «قازاقستاننىڭ نەگىزىنى قالاعان تۇلعا» ەكەنىن بىرنەشە مارتە ەسكە سالىپ، بيلىك باسىندا ۇزاق مەرزىمدە قالۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى.
2017 جىلى كونستيتۋتسياعا وزگەرىس جوباسى پارلامەنتكە ۇسىنىلعان كەزدە دەپۋتاتتاردىڭ كەيبىرى «مەملەكەتتىڭ مىزعىماس قۇندىلىعى» رەتىندە تاۋەلسىزدىككە قوسا تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مارتەبەسىن دە كونستيتۋتسياعا قوسۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى.
قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى پرەزيدەنتتەرى. فوتو: اشىق دەرەككوز
كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر ۇسىنىستارى تالقىلانا باستاعاندا قوعامدا مۇراگەرلىك جايلى دا ايتىلا باستادى. ادەتتە كوزگە تۇسە بەرمەيتىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس مۇشەلەرى دە وسىنداي ساتتەردە ەفيردەن، كوپشىلىك الدىنان كورىنىپ قالىپ جاتتى.
2019 جىلدىڭ ناۋرىزىندا 79 جاستاعى نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتەتىنىن جاريالادى. الايدا، ول ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ باسشىسى جانە بيلەۋشى پارتيانىڭ توراعاسى لاۋازىمدارىن ساقتاپ قالدى. ياعني دە-يۋرە تۇرعىسىنان بيلىكتەن كەتسە دە، دە-فاكتو تۇرعىسىندا «شەكسىز بيلىككە» جول اشىلدى. ال ونىڭ قىزى داريعا نازارباەۆا قازاقستان پارلامەنتىنىڭ سپيكەرى بولدى. قازىر ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ بولعانمەن، نەگىزگى باسقارۋ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ پارمەنىندە ەكەنىن شەتەلدىك ساراپشىلار ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر.
رەسەيدەگى «مونارحيا»
رەسەيدە ۆلاديمير پۋتين كونستيتۋتسيامەن رۇقسات ەتىلگەن ەكى پرەزيدەنتتىك مەرزىمنەن كەيىن 2008 جىلى دميتري مەدۆەدەۆكە ورىن بەرىپ، ءوزى پرەمەر-مينيستر بولدى. مەدۆەدەۆ قىزمەتكە كىرىسكەننەن بىرنەشە اي وتكەن سوڭ، پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتىڭ ۇزاقتىعىن 4 جىلدان 6 جىلعا دەيىن ۇزارتىپ، ەلدىڭ نەگىزگى زاڭىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى ۇسىندى. 2008 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي بۇل تۇزەتۋلەر راتيفيكاتسيالاندى. ال 2012 جىلى ۆلاديمير پۋتين تاعى دا رەسەي پرەزيدەنتى بوپ سايلاندى.
بىلتىر مەملەكەتتىك دۋما رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ، سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىك مەرزىمدەردى قالپىنا كەلتىرۋدى ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلدادى. ياعني كونستيتۋتسيالىق سوت كەلىسكەن جاعدايدا ۆلاديمير پۋتين 2024 جىلدان كەيىن رەسەي پرەزيدەنتتىگىنە قايتا سايلانا الادى.
بەلارۋس: ەۋروپانىڭ «ماڭگىلىك» ديكتاتورى
الەكساندر لۋكاشەنكو – 1994 جىلدان باستاپ ءوز ەلىنىڭ العاشقى جانە جالعىز پرەزيدەنتى. بەلارۋستە سايلاۋداعى العاشقى جەڭىسىنەن ەكى جىل وتكەن سوڭ كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋ تۋرالى رەفەرەندۋم ءوتتى. كەيىننەن لۋكاشەنكو كاريموۆتىڭ ۇلگىسىمەن پرەزيدەنتتىگىنىڭ بەس جىلدىق مەرزىم ەسەبىن «الىپ تاستادى». سوندىقتان ونىڭ ەكىنشى مەرزىمى جاڭا عاسىردا، 2001 جىلعى سايلاۋدا باستالدى.
ءۇش جىلدان كەيىن ەلدە تاعى ءبىر رەفەرەندۋم ءوتتى، ول كونستيتۋتسيادان ءبىر ادام ءۇشىن پرەزيدەنتتىك مەرزىمدەردىڭ سانىن شەكتەيتىن نورمانى الىپ تاستادى.
الەكساندر لۋكاشەنكو. فوتو: republic.ru
تاجىكستان مەن تۇركىمەنستان تاجىريبەسى
تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون ءۇشىن باسقا دا پوستكەڭەستىك ەل باسشىلارى سياقتى بيلىك ەتۋ «تۋ مەن ءولۋ» اراسىنداعى پروتسەسس ىسپەتتى. ول العاش رەت 1994 جىلى مەملەكەت باسشىسى بولىپ تاعايىندالدى، 1999 جانە 2006 جىلدارداعى سايلاۋدان كەيىن وسى لاۋازىمدا قالدى.
سايلاۋ اراسىنداعى ارالىقتا ول كونستيتۋتسياداعى پرەزيدەنت وكىلەتتىگىن ۇزارتۋ بويىنشا بىرنەشە رەفەرەندۋم وتكىزدى. سول كەزەڭنەن بەرى كونستيتۋتسيا بويىنشا «ۇلت كوشباسشىسى» دەپ جاريالانعان قازىرگى پرەزيدەنت ەمومالي راحمون شەكتەۋسىز مەرزىمگە سايلانا الادى.
2020 جىلدىڭ كۇزىندە راحموننىڭ ۇلكەن ۇلى، 33 جاستاعى رۋستام ەمومالي سايلاۋعا قاتىسادى دەپ بولجاعان. بىراق بىلتىرعى سايلاۋدا دا راحموننىڭ ءوزى «ايقىن باسىمدىقپەن» جەڭىسكە جەتتى.
2016 جىلى تۇركىمەنستان دا كونستيتۋتسيالىق رەفورماسىن قابىلداپ، پرەزيدەنت سايلاۋى ءۇشىن كانديداتتىڭ جاس شەكتەۋىن الىپ تاستادى جانە ءبىر ادامنىڭ پرەزيدەنتتىك وكىلەتى بۇرىنعى بەس جىلدان جەتى جىلعا ۇزارتىلدى. سودان بەرى ورتالىق ازياداعى بەساسپاپ پرەزيدەنت گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ ادەتكەن اينالعان «99,9%» داۋىستارمەن كوش باستاپ كەلەدى.
ءازىربايجان: كۇيەۋى – پرەزيدەنت، ايەلى – ۆيتسە-پرەزيدەنت
يلحام اليەۆ 2003 جىلى اكەسىنىڭ ورنىنا ءازىربايجان پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. بەس جىلدان كەيىن ول پرەزيدەنت سايلاۋىندا تاعى دا جەڭىسكە جەتتى. 2009 جىلى ەكىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە ول رەفەرەندۋم وتكىزىپ، كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەر ەنگىزدى. ناتيجەسىندە، ءبىر ادام ەكى نەمەسە ودان دا كوپ مەرزىمگە سايلانا الاتىن بولدى.
بيلىكتەگى اليەۆتەر. فوتو: dw.com
2016 جىلى ەلدە كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى تاعى ءبىر رەفەرەندۋم ءوتتى. بۇل جولى پرەزيدەنتتىك مەرزىم بەس جىلدان جەتى جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى. سونىمەن قاتار، ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنت لاۋازىمى قۇرىلىپ، يلحام اليەۆتىڭ ايەلى مەحريبان اليەۆا بۇل لاۋازىمعا تاعايىندالدى.
2018 جىلعى 11 ساۋىردە وتكەن ازىربايجانداعى سوڭعى سايلاۋدا يلحام اليەۆ تاعى دا 86,22% داۋىس جيناپ، ءتورتىنشى مەرزىمگە پرەزيدەنت قىزمەتىندە قالۋعا مۇمكىندىك الدى. وپپوزيتسيا سايلاۋعا بويكوت جاريالادى. حالىقارالىق باقىلاۋشىلار داۋىس بەرۋ ەرەجەلەرىنىڭ بۇزىلعانىن ايىپتاپ، سايلاۋدى لەگيتيمدىلىگىن مويىنداۋدان باس تارتتى.
ارمەنيا: باسقارۋ فورماسىنىڭ وزگەرۋىنەن رەۆوليۋتسياعا دەيىن
ارمەنيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى سەرج سارگسيان ەكىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە كونستيتۋتسيانى رەفورمالاپ، ەلدى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاعا اينالدىردى. مەملەكەتتىڭ ءبىرىنشى تۇلعاسى بولعان جاڭا پرەمەر-ءمينيستردى سايلاۋ 2018 جىلى ارمەنياداعى باسقارۋدىڭ جاڭا فورماسىنا اۋىستى. سەرج سارگسياننىڭ باقىلاۋىنداعى پارلامەنت ونى پرەمەر-مينيستر ەتىپ سايلاپ، بيلىكتى ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەردى. الايدا، ەلدەگى حالىق نارازىلىعى «بارقىت توڭكەرىسكە» اكەلدى. ناتيجەسىندە سارگسيان وتستاۆكاعا كەتىپ، وپپوزيتسيا جەتەكشىسى نيكول پاشينيان پرەمەر-مينيستر قىزمسەتىنە كەلدى.
وزبەكستان: مەرزىمنەن مەرزىمگە
وزبەكستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ 1991 جىلدان باستاپ 2016 جىلعا دەيىن ورنىندا قالدى. 2015 جىلى ناۋرىزدا ول ءتورتىنشى رەت كەزەكتى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا 90,39 % داۋىسپەن جەڭىسكە جەتتى. 1992 جىلى قابىلدانعان ەل كونستيتۋتسياسىنىڭ 90-بابىندا «ءبىر ادام قاتارىنان ەكى مەرزىمنەن پرەزيدەنت بولا المايدى» دەگەن سويلەمگە قاراماستان، كاريموۆتىڭ بيلىگى ول قايتىس بولعانعا دەيىن وزگەرىسسىز جالعاسىن تاپتى.
قىرعىزستان: ورتالىق ازياداعى «دەموكراتيا ارالى»
قىرعىزستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆ تمد ەلدەرى كوشباسشىلارىنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى مەرزىمدى ۇزارتۋ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، 2005 جىلعى «قىزعالداق توڭكەرىسىنە» دەيىن بيلىكتە قالدى. سودان كەيىن ول رەسەيگە قاشىپ كەتتى.
ءبىر قىزىعى – ەكى توڭكەرىستەن كەيىن 2010 جىلى 2020 جىلعا دەيىن كونستيتۋتسيانى وزگەرتپەۋ تۋرالى كەلىسىلگەن بولاتىن. بىراق قازىر بيلىك باسىندا وتىرعان المازبەك اتامباەۆتىڭ قولداۋىمەن رەفەرەندۋم وتكىزىلىپ، پرەمەر-ءمينيستردىڭ قۇزىرەتى ءوستى.
ەلدىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ تا كونسيتۋتسياعا وزگەرتۋ ەنگىزبەك. بۇل رەتتە ساراپشىلاردىڭ پىكىرى ەكىگە بولىنگەن: ءبىرى جاپاروۆتىڭ بۇل قادامى «دەموكراتيانىڭ ۇلگىسى» دەسە، ەكىنشى تاراپ «پرەزيدەنت ءوزىنىڭ حانستيتۋتسياسىن جاساماق» دەپ سىنايدى.
تمد-نىڭ وزگە ەلدەرى
ۋكراينادا بۇرىنعى پرەزيدەنت لەونيد كۋچمانىڭ مەرزىمى كونستيتۋتسيالىق سوت شەشىمىمەن ۇزارتىلعان. دەگەنمەن، كۋچمانىڭ ءوزى تاعى ءبىر رەت سايلاۋعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك العان جوق.
كسرو ىدىراعاننان كەيىن ۋكراينانىڭ بىردە-ءبىر پرەزيدەنتى كونستيتۋتسيامەن رۇقسات ەتىلگەن 5 جىلدان اسا بيلىك ەتكەن جوق. ءدال وسىنداي جاعداي ليتۆا مەن گرۋزياعا دا ورتاق. اتالعان ەكى ەلدە دە مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا ءۇشىن شەكتەۋلەر ەنگىزىلگەن.
لاتۆيا، ەستونيا جانە مولدوۆا – پرەزيدەنتتىڭ رولىنەن پرەمەر-مينيستر جوعارى تۇراتىن ەكىنشى دارەجەلى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكالار. الايدا، بۇل مەملەكەتتەردىڭ پرەزيدەنتتەرى پوستكەڭەستىك داۋىردە 4-5 جىلعا سوزىلاتىن ەكى مەرزىم تۋرالى بەكىتىلگەن نورمانى بۇزعان جوق. سونداي-اق، ۇكىمەت باسشىلارى دا بيلىكتە سەگىز جىلدان استام ۋاقىت وتىرعان ەمەس.
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
نازارباەۆ "قۇرمەتتى سەناتور" اتاعىنان ايىرىلدى
موڭعوليا استاناسىندا جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرى ءوتتى
ەكىباستۇزدا جىلۋ جەلىسىندەگى اقاۋعا "ستانتسيا قىزمەتكەرىنىڭ قاتەلىگى" سەبەپ بولعانى ايتىلدى
وزبەكستان پرەزيدەنتى جەلتوقساندا قىرعىزستانعا بارادى