Prezidentter köşi. Foto: Sputnik

Şeksiz bilik etu monarhiyağa tän. Degenmen, avtoritarizm üstemdik qwrğan postkeñestik elderdiñ bwrınğı qalıptasqan jüyeni saqtap qaluğa tırısatını anıq bayqaladı. Konstituciyanı özgertu, prezidenttik ökilettilik merzimin wzartu, saylauda 90%-dan astam dauıs jinau – bwl keñistik üşin qalıptasqan dağdı ispetti. Keñes odağı ıdırağanda osı elderdiñ täuelsiz sayasatınıñ özi bwrınğı kommunistik sanadağı basşılardıñ bağıtı boyınşa qwrıldı. Şirek ğasırdan astam uaqıt ötkenmen, qazir de postkeñestik elderdegi basşılar bwrınğı sayasi qwraldardı paydalanıp qana basqarıp keledi.

1990-şı jıldardıñ basında TMD-nıñ barlıq elderinde prezidentti eki merzimmen – ärqaysısı 4-5 jıldan şekteytin Konstituciyalar qabıldanğan. Alayda, keyinnen bwrınğı keñestik respublikalardıñ basşıları wzaq merzimge bilik etu rejimin jarısa engize bastadı.

Bilik wzartudıñ qazaqstandıq ülgisi

Qazaqstannıñ bwrınğı prezidenti Nwrswltan Nazarbaev 1991 jılı saylau byulletenindegi jalğız kandidat retinde jeñiske jetti. Tört jıldan keyin onıñ Qazaqstandağı prezidenttik ökilettigi referendumda 2000 jılğa deyin wzartıldı. Osıdan keyin Nazarbaev prezidenttik saylauda tağı üş ret jeñiske jetti. 2007 jılı Qazaqstan Parlamenti memleket basşısınıñ ökilettigin eki merzimge şektey otırıp, el Konstituciyasına tüzetulerdi qabıldadı. Soğan qaramastan, ol «Qazaqstannıñ negizini qalağan twlğa» ekenin birneşe märte eske salıp, bilik basında wzaq merzimde qalu mümkindigine qol jetkizdi.

2017 jılı Konstituciyağa özgeris jobası parlamentke wsınılğan kezde deputattardıñ keybiri «memlekettiñ mızğımas qwndılığı» retinde täuelsizdikke qosa twñğış prezidenttiñ märtebesin de konstituciyağa qosu turalı wsınıs jasadı.

Qazaqstannıñ birinşi jäne ekinşi prezidentteri. Foto: aşıq derekköz

Konstituciyağa özgertuler wsınıstarı talqılana bastağanda qoğamda mwragerlik jaylı da aytıla bastadı. Ädette közge tüse bermeytin konstituciyalıq keñes müşeleri de osınday sätterde efirden, köpşilik aldınan körinip qalıp jattı.

2019 jıldıñ naurızında 79 jastağı Nazarbaev otstavkağa ketetinin jariyaladı. Alayda, ol eldiñ Qauipsizdik Keñesiniñ basşısı jäne bileuşi partiyanıñ törağası lauazımdarın saqtap qaldı. YAğni de-yure twrğısınan bilikten ketse de, de-fakto twrğısında «şeksiz bilikke» jol aşıldı. Al onıñ qızı Dariğa Nazarbaeva Qazaqstan parlamentiniñ spikeri boldı. Qazir el prezidenti Qasım-Jomart Toqaev bolğanmen, negizgi basqaru birinşi prezidenttiñ pärmeninde ekenin şeteldik sarapşılar aytıp ta, jazıp ta jür.

Reseydegi «monarhiya»

Reseyde Vladimir Putin Konstituciyamen rwqsat etilgen eki prezidenttik merzimnen keyin 2008 jılı Dmitriy Medvedevke orın berip, özi prem'er-ministr boldı. Medvedev qızmetke kiriskennen birneşe ay ötken soñ, prezidenttik ökilettiktiñ wzaqtığın 4 jıldan 6 jılğa deyin wzartıp, eldiñ negizgi zañına tüzetuler engizudi wsındı. 2008 jıldıñ soñına qaray bwl tüzetuler ratifikaciyalandı. Al 2012 jılı Vladimir Putin tağı da Resey prezidenti bop saylandı.

Bıltır Memlekettik Duma Resey Federaciyasınıñ Konstituciyasına tüzetuler engizu, sonıñ işinde prezidenttik merzimderdi qalpına keltirudi birinşi oqılımda maqwldadı. YAğni Konstituciyalıq sot kelisken jağdayda Vladimir Putin 2024 jıldan keyin Resey prezidenttigine qayta saylana aladı.

Belarus': Europanıñ «mäñgilik» diktatorı

Aleksandr Lukaşenko – 1994 jıldan bastap öz eliniñ alğaşqı jäne jalğız prezidenti. Belarus'te saylaudağı alğaşqı jeñisinen eki jıl ötken soñ Konstituciyanı özgertu turalı referendum ötti. Keyinnen Lukaşenko Karimovtıñ ülgisimen prezidenttiginiñ bes jıldıq merzim esebin «alıp tastadı». Sondıqtan onıñ ekinşi merzimi jaña ğasırda, 2001 jılğı saylauda bastaldı.

Üş jıldan keyin elde tağı bir referendum ötti, ol Konstituciyadan bir adam üşin prezidenttik merzimderdiñ sanın şekteytin normanı alıp tastadı.

Aleksandr Lukaşenko. Foto: republic.ru

Täjikstan men Türkimenstan täjiribesi

Täjikstan prezidenti Emomali Rahmon üşin basqa da postkeñestik el basşıları siyaqtı bilik etu «tuu men ölu» arasındağı process ispetti. Ol alğaş ret 1994 jılı memleket basşısı bolıp tağayındaldı, 1999 jäne 2006 jıldardağı saylaudan keyin osı lauazımda qaldı.

Saylau arasındağı aralıqta ol Konstituciyadağı prezident ökilettigin wzartu boyınşa birneşe referendum ötkizdi. Sol kezeñnen beri konstituciya boyınşa «Wlt köşbasşısı» dep jariyalanğan qazirgi prezident Emomali Rahmon şekteusiz merzimge saylana aladı.

2020 jıldıñ küzinde Rahmonnıñ ülken wlı, 33 jastağı Rustam Emomali saylauğa qatısadı dep boljağan. Biraq bıltırğı saylauda da Rahmonnıñ özi «ayqın basımdıqpen» jeñiske jetti.

2016 jılı Türkimenstan da konstituciyalıq reformasın qabıldap, prezident saylauı üşin kandidattıñ jas şekteuin alıp tastadı jäne bir adamnıñ prezidenttik ökileti bwrınğı bes jıldan jeti jılğa wzartıldı. Sodan beri Ortalıq Aziyadağı besaspap prezident Gurbangulı Berdimwhamedov ädetken aynalğan «99,9%» dauıstarmen köş bastap keledi.

Äzirbayjan: Küyeui – prezident, äyeli – vice-prezident

Il'ham Äliev 2003 jılı äkesiniñ ornına Äzirbayjan prezidenti bolıp tağayındaldı. Bes jıldan keyin ol prezident saylauında tağı da jeñiske jetti. 2009 jılı ekinşi prezidenttik merziminde ol referendum ötkizip, Konstituciyağa tüzetuler engizdi. Nätijesinde, bir adam eki nemese odan da köp merzimge saylana alatın boldı.

Biliktegi Älievter. Foto: dw.com

2016 jılı elde Konstituciyağa özgerister engizu turalı tağı bir referendum ötti. Bwl jolı prezidenttik merzim bes jıldan jeti jılğa deyin wzartıldı. Sonımen qatar, birinşi vice-prezident lauazımı qwrılıp, Il'ham Älievtiñ äyeli Mehriban Älieva bwl lauazımğa tağayındaldı.

2018 jılğı 11 säuirde ötken Äzirbayjandağı soñğı saylauda Il'ham Äliev tağı da 86,22% dauıs jinap, törtinşi merzimge prezident qızmetinde qaluğa mümkindik aldı. Oppoziciya saylauğa boykot jariyaladı. Halıqaralıq baqılauşılar dauıs beru erejeleriniñ bwzılğanın ayıptap, saylaudı legitimdiligin moyındaudan bas tarttı.

Armeniya: Basqaru formasınıñ özgeruinen revolyuciyağa deyin

Armeniyanıñ eks-prezidenti Serj Sargsyan ekinşi prezidenttik merziminde Konstituciyanı reformalap, eldi parlamenttik respublikağa aynaldırdı. Memlekettiñ birinşi twlğası bolğan jaña prem'er-ministrdi saylau 2018 jılı Armeniyadağı basqarudıñ jaña formasına auıstı. Serj Sargsyannıñ baqılauındağı parlament onı prem'er-ministr etip saylap, bilikti saqtap qaluğa mümkindik berdi. Alayda, eldegi halıq narazılığı «Barqıt töñkeriske» äkeldi. Nätijesinde Sargsyan otstavkağa ketip, oppoziciya jetekşisi Nikol Paşinyan prem'er-ministr qızmsetine keldi.

Özbekstan: Merzimnen merzimge

Özbekstannıñ bwrınğı prezidenti Islam Karimov 1991 jıldan bastap 2016 jılğa deyin ornında qaldı. 2015 jılı naurızda ol törtinşi ret kezekti prezidenttik saylauda 90,39 % dauıspen jeñiske jetti. 1992 jılı qabıldanğan el Konstituciyasınıñ 90-babında «bir adam qatarınan eki merzimnen prezident bola almaydı» degen söylemge qaramastan, Karimovtıñ biligi ol qaytıs bolğanğa deyin özgerissiz jalğasın taptı.

Qırğızstan: Ortalıq Aziyadağı «demokratiya aralı»

Qırğızstannıñ twñğış prezidenti Asqar Aqaev TMD elderi köşbasşılarınıñ arasında birinşi merzimdi wzartu mümkindigin paydalanıp, 2005 jılğı «Qızğaldaq töñkerisine» deyin bilikte qaldı. Sodan keyin ol Reseyge qaşıp ketti.

Bir qızığı – eki töñkeristen keyin 2010 jılı 2020 jılğa deyin konstituciyanı özgertpeu turalı kelisilgen bolatın. Biraq qazir bilik basında otırğan Almazbek Atambaevtıñ qoldauımen referendum ötkizilip, prem'er-ministrdiñ qwzireti östi.

Eldiñ qazirgi prezidenti Sadır Japarov ta Konsituciyağa özgertu engizbek. Bwl rette sarapşılardıñ pikiri ekige bölingen: biri Japarovtıñ bwl qadamı «demokratiyanıñ ülgisi» dese, ekinşi tarap «prezident öziniñ Hanstituciyasın jasamaq» dep sınaydı.

TMD-nıñ özge elderi

Ukrainada bwrınğı prezident Leonid Kuçmanıñ merzimi Konstituciyalıq sot şeşimimen wzartılğan. Degenmen, Kuçmanıñ özi tağı bir ret saylauğa qatısuğa mümkindik alğan joq.

KSRO ıdırağannan keyin Ukrainanıñ birde-bir prezidenti Konstituciyamen rwqsat etilgen 5 jıldan asa bilik etken joq. Däl osınday jağday Litva men Gruziyağa da ortaq. Atalğan eki elde de memlekettegi eñ joğarı lauazımdı twlğa üşin şekteuler engizilgen.

Latviya, Estoniya jäne Moldova – prezidenttiñ rölinen prem'er-ministr joğarı twratın ekinşi därejeli parlamenttik respublikalar. Alayda, bwl memleketterdiñ prezidentteri postkeñestik däuirde 4-5 jılğa sozılatın eki merzim turalı bekitilgen normanı bwzğan joq. Sonday-aq, ükimet basşıları da bilikte segiz jıldan astam uaqıt otırğan emes.

"The Qazaq Times"