قازاق ءتىلى – قازاق جاساعان ءار جەردىڭ ۇيىتقىسى. بۇل كۇندە تاۋەلسىز ەلى بار ۇلتتىڭ ءتىلى ءالى دە "جاناشىرلىقتى" قاجەت ەتىپ وتىرعانى ەڭ اۋەلى ەلگە، ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان بيلىككە سىن. قازاق ەلى،ونىڭ بيلىگى 30 جىلدىڭ ىشىندە تىلدىك ماسەلەنى ەل دەڭگەيىندە شەشىپ بولۋعا، بۇل كۇندە شەتەلدەگى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن جۇمىس الىپ بارىپ جاتۋعا ءتيىس ەدى. امال نەشىك؟! شەتتەگى قازاق دياسپورالارىنىڭ ءتىلى تۇگىل قازاق ەلىندە قازاقشا سويلەگەندەر سوتقا سۇيرەلۋدە. بۇل ماسەلەلەر شەشىمىن ءوز كەزىندە تاپقاندا تاپ قازىر ءبىز ء"تىل جاناشىرى" دەگەن تۇلعالاردى كورمەيتىن ەدىك.
سونداي ءتىل جاناشىرلارىنىڭ، ءسوز زەرگەرىنىڭ ءبىرى سەرىك قاۋىمباي بۇل كۇندە ارعى بەتتەگى تارباعاتاي جەرىندە جاتىر. اتا جۇرتتاعى كوزقاراقتى وقىرمان قاۋىمعا قاداۋ-قاداۋ شىعارمالارىمەن عانا تانىس سول سەرىك قاۋىمباي قىتايداعى قازاق ءتىلىنىڭ عانا ەمەس، بۇل كۇندە ء"بىرى بۇزىپ، ءبىرى تۇزەپ، ...مۇرنىن تەسىپ سۇيرەلەپ" جۇرگەن تۇتاس قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا الاڭ كۇيدە. تىلىمىزدەگى جالعاۋ، جۇرناقتاردىڭ ورىنسىز قىسقارتىلىپ، ناتيجەسىندە مىڭداعان جەكە ءسوزدىڭ قورلارىمىزدىڭ جويىلىپ بارا جاتقانىن ايتىپ دابىل قاققان سەرىك قاۋىمبايدىڭ مىناۋ ءبىر جازباسىن سايت وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز:
اباي، ءتىل جانە ءبىز
نە نارسەگە بولسىن ىشكەرىلەي ءسىڭىپ كىرۋدىڭ ازابى مەن راقاتى بىردەي. ال، ازاپقا توزگەن ادام عانا راقاتقا كەنەلمەك. دەگەنمەن، مۇنىڭ بارىسى اسا ۇزاق. ونىڭ كىم كورىنگەننىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىنى دە وسى مىنەزىنەن. بۇل جەردە ايتپاقشى بولىپ وتىرعانىمىز، تاعى دا سول – قازاق ءتىلى، قازاق ءتىلىنىڭ قىرى مەن سىرى، مانەرى مەن ماعىناسى.
ءتىل – بۇل قاي ۇلتتىكى بولماسىن، اسا عاجايىپ قۇبىلىس. تىلسىم دۇنيە. ونى دۇنيەگە كەلگەن ءار پەندە ەكى دە ءۇش جىلدا وپ-وڭاي ۇيرەنىپ الادى. نارەستەگە ءتىل شىعۋ بارىسىن ەسىڭىزگە الىڭىز. ونى ءبىر عالىم نەشە ونداعان جىلدار زەرتتەپ ۇشتىعىنا شىعارا المايدى. ارتىنا تاستاپ كەتەدى، مۇراپ بولىپ قالادى. بارلىق ۇلت ادەبيەتشىلەرىمەن وزگە وكىلدەرى اراسىنداعى قايشىلىق مىنە وسى جەردەن ءوربيدى. ءبىر ماعىناسىنان العاندا، ءتىل دە مۇلىككە جاتادى. مۇلىك بولعاندا رۋحاني مۇلىك. بۇل جەردە ەكى باسپالداق بار، ءبىرى ءتىلدىڭ جاي مۇلىك بولعانداعى كەزى; ەندى ءبىرى، ونىڭ رۋحاني مۇلىك بولعان شاعى. جاي مۇلىك بولعان شاقتاعى تۇتىنۋشىلاردىڭ سانى ۇشان-تەڭىز. بۇل تۇرعى دا ول قۇبىلىس تا ەمەس، تۇك تە ەمەس. ونى كەز-كەلگەن باسقا ۇلتتىڭ ادامى تەك ءبىر-اق جىلدا يگەرىپ الادى، پايدالانا باستايدى. ءتىلدىڭ «نان سۇراپ جەيتىن شاماسى بار» دەيتىن تۇسى وسى. سوندىقتان ءتىلدى بۇل تۇرعىدا پايدالانۋشىلاردىڭ بۇدان ارتىق كۇش شىعارۋىنىڭ، وىنىڭ كۇبىردەك-سىبىرداعىنا دەيىن يگەرەم دەپ اۋرە بولۋىنىڭ تۇككە كەرەگى جوق. ونىڭ ەسەسىنە ول تاعى ءبىر ءتىلدى وسى دەڭگەيدە يگەرىپ السا، سول راۋا. مۇلىك بولماي نە بولدى؟
ءتىل جونىندەگى جاي پەندەلەردىڭ دە تۇسىنىگى وسى. بۇل ولاردىڭ كەمشىلىگى ەمەس، تىرلىك قاجەتى. اكادەميالىق دەڭگەيدەگى ءتىلدىڭ، تىلدىك ءۇيىرىلىمنىڭ مالشى ءۇشىن دە، ديحان ءۇشىن دە ءتۇيىر قاجەتى جوق. ال، ادەبيەتشى ءشى؟ مىنە، ويلانساڭ وسى جونىندە ويلان. سەن جازۋشىسىڭ، اقىنسىڭ. مال باعىپ، ەگىن ەگىپ جۇرگەن جوقسىڭ. ەگەر ءسوزدىڭ شىنىنا كەلسەك، سەن ءبارىن بىلۋگە ءتيىسسىڭ ءارى بولا ءبىلۋىڭ كەرەك. «قازاق جازۋشىسى» دەەن ۇعىم كىلەڭ مالشى مەن ەگىنشىنى كوزدە ۇستامايدى، ونىڭ ىشىندە ءبارى بار. ءتىلدىڭ رۋحاني مۇلىك بولار تۇسى مىنە وسىدان ارى باستالادى.
«ءار جازۋشى ءوز ءداۋىرىنىڭ ايناسى» دەگەن جالاڭ شاپاندى ۇعىمنىڭ قالىڭ كيىنەر تۇسى تۋىلعالى قاشان؟؟ ناقاسىنا كەلگەندە، ءتىلدىڭ رۋحاني مۇلىك تۇرعىسىنان جۇدەڭ تارتۋىنا تىزگىن بەرىپ وتىرعان وسى ۇعىم ەكەندىگىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. اكە دۇنيەدەن قايتادى، بالا قالادى. بالا دۇنيەدەن قايتادى، نەمەرە قالادى. نەمەرە دۇنيەدەن قايتادى شوبەرە قالادى. سوندا وسىنىڭ ءبارى ءبىر قالىپتان شىققانداي بولىپ كەتە بەرەدى دەيسىڭ بە؟ ادام كىرپىش ەمەس قوي، ءبىر قالىپتان اۋماي قۇيىلا بەرەتىن. ويلانساڭ وسى جونىندە ويلان. بۇل تۇرعىدا ءتىلدىڭ قورعاۋشىسى دا، قورمالى دا حالىق ەمەس، جازۋشى، ادەبيەت، ءباسپاسوز. ادەبيەتى جوعالعان ۇلتتا ءتىل دە قالمايدى. اينا دەگەن اينا، ونىمەن ءوزىڭدى عانا كورە الاسىڭ. اينا مەن بولاشاقتىڭ تۇكتە ىلىگى جوق. بۇل تۇرعىدا ادەبيەتتىڭ وتكەن تاريحپەن دە، الداعى بولاشاقپەن دە قاتىسى بولماۋى ءتيىس. بۇدان ارتىق كوكسوققان ۋاعىز بولار ما؟
كەزىندە ورىستىڭ بىلگىر جازۋشىسى چەحوۆ «جازۋشى پايعامبار بولۋى كەرەك» دەگەن ەدى. ال، ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز پايعامبارلىقتى قويىپ، وسى جولدا ۇمتىلىس جاساعان ەستى ءتاليپ تە بولا الماي وتىر. ولاردىڭ ميىن «تۇسىنىكتى بولۋى، ۇعىنىقتى بولۋى كەرەك» دەگەن ساندىراق تەكتى ءبىر نارسە شىرماپ العان. سوندا نەسى تۇسىنىكتى، نەسى ۇعىمدى بولماق؟ ونى دا بىلمەيدى. اباي تۇسىنىكتى جازعان دەيدى. تۇسىنگەندەرى سول، اباي «كەزىگۋگە ايلاققا» دەسە، بۇلار «كەزىگۋگە اۋلاققا» دەپ سوعادى. اباي «اداسقاننىڭ الدى ءجون» دەسە، بۇلار «اداسقاننىڭ الدى جون» دەپ سوعادى. اباي «ونەرپاز بولساڭ ارقالان» دەسە، بۇلار «ونەرپاز بولساڭ ەسىرە ءتۇس، اسپەنسى» دەپ ۇعادى. تۇسىنگەندەرى، تۇسىنىكتى بولۋعا بەت العاندارى وسى ما؟
ەندى ءسوزدىڭ ءوز ماعىنالارىنا، اباي قولدانعان ماعىنالارىنا كەلەيىك. «ايلاق» دەگەن وزەن، كول، تەڭىز جاعالاۋىنداعى شىعاناق، بۇعاز، قويناۋ دەگەن ءسوز. بۇل جەردە وزەن جاعاسىنداعى قويناۋشانى مەڭزەپ تۇر. ۇيتكەنى، ءسوزدىڭ باسى «اۋىلدىڭ جانى تەرەڭ ساي، تاسىعان وزەن گۇرىلدەپ» دەپ تۇر ەمەس پە؟ قىزدى انە سول جەرگە كەل دەپ تۇر. قانداي قيسىندى، ءوزى تەرەڭ ساي، ءوزى گۇرىلدەپ جاتقان وزەن، ءوزى بۇركەسىندى ايلاق. ءوزىڭدى دە كورمەيدى، دىبىسىڭدى دا ەستىمەيدى. ال، «اۋلاق» دەگەن «الىس، جىراق، قاشىق» دەگەن ماعىنالارى بولعانىمەن، ونىڭ «سەسكەنۋ، جاتىرقاۋ» ماعىناسى باسىم. مىسالى ءۇشىن مىنا تىركەستەرگە قاراڭىز: اۋلاق كەت، اۋلاق اكەت، اۋلاق بول، اۋلاق ءجۇر، بەتىن اۋلاق قىل، بويىن اۋلاققا سالدى، ىرگەسىن اۋلاققا سالدى. وسىلاردىڭ قايسىسىندا سۇيكىمدى ماعىنا بار؟ سوندا ءوزىنىڭ زارىعا كۇتكەن ماعۇشىعىن وسىنداي سۇيكىمسىز ماعىنالى سوزبەن شاقىرا ما عاشىعى؟ ونىڭ ۇستىنە ەلدەن اۋلاق بولاتىن بۇل قانداي كۇي ەدى؟ دەگەنمەن، بۇل قارايعان حالىقتىڭ ءبارى بىردەي ۇعا كەتەتىن سوزدەردىڭ بەتكى كۇيى ەمەس. مۇندا ءسوزدىڭ ىشكى ءيىرىمى باسىم. سوندا دا كۇللى جۇرتقا سەن نەگە ۇقپايسىڭ دەپ كوز الارتۋعا بولمايدى. جۇرت دەگەن جۇرت، ونىڭ ءبارى فيلولوگ ەمەس. بىراق، باسپاگەردى كەشىرۋگە بولمايدى.
«اداسقاننىڭ الدى جونگە» كەلسەك، بۇنى اشىپ ءتۇسىندىرۋ ءتىپتى ۇيات سياقتى. بىراق، كەزىندە ءبىزدىڭ ءبىر سىنشىمىز وسى جونىندە ماقالا جازىپ، «بۇل اداسقاننىڭ الدى جون» دەگەن ءسوز دەدى. ءبىز ۇندەمەدىك، ۇندەۋگە دە مۇمكىن ەمەس ءسوز ەدى بۇل. ال، «ارقالانعا» كەلسەك، بۇل ءتىپتى تىم ەسكى ءسوز ەدى. بۇنى جۇرتتىڭ ءبارى، ءتىپتى وقىمىستىلارىمىز دا «ارقا سۇيەۋ، سەنۋ، ونەرىنە سەنىپ قىر كورسەتۋ، اسپەنسۋ» دەپ جاي ۇعادى. بۇل ولاي ەمەس. ءسوزدىڭ تۇبىرىندە تۇرعان «ارقا» ەجەلگى تۇركىدەن بەرى «ىزدە، ىزدەن، سۇيەنىش، تايانىش» دەگەن ماعىنالارىمەن بەلگىلى. سوندا بۇل تارماق «ونەرپاز بولساڭ ارقا سۇيە، ونەرىڭە سەن، نەمەسە ەلىرە قىرلان» دەپ تۇرعان جوق، «ونەرپاز بولساڭ ىزدەن» دەپ تۇر. بۇنى وسىدان كەيىنگى ەكى تارماقتا ادەمى دالەلدەيدى. بىلايشا ايتقاندا، «ونەرپاز بولساڭ ىزدەن، بۇل دۇنيەدەگى ءوزىڭ قالانار كەتىگىڭدى تاپ» دەيدى. بۇل سوزدەردى تۇسىنۋدەگى قاتە سول باياعى سوزدەردىڭ اۋەلگى تەگىنە نەمقۇرايدى قاراۋدان، بىلىمسىزدىكتەن كەلىپ وتىر. دەگەنمەن، اباي قالامىنا ىلىنگەن سوزدەرگە بۇلايشا نەمقۇرايدى قاراۋعا استە بولمايدى. بۇل جەردە ەستە بولاتىن ەڭ نەگىزگى ءبىر نارسە، اباي ءتىلدى ەشقاشان جۇرتتىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ويلاماعان دا، ىستەتپەگەن. تەك، ءتىلدىڭ تازا ماعىناسى، تەگى تۇرعىسىنان عانا ويلاعان، ىستەتكەن. تاريحقا قالار نارسە بۇل جەردە جۇرتتىڭ ۇعىمى ەمەس، جۇرتتىڭ سانامالى ەستىلەرىنىڭ ءسوزى ەكەنىن جەرىنە جەتە بىلگەن جانە تۇسىنگەن.
دالەل تارتايىق، تەك «اباي قارا سوزدەرىنەن» عانا مىسال كەلتىرەيىك: «اعلام، ءبينا، باسار، دارىلحاراپ، ەزگۋ، جاۋانمارت، سالاحيات، شاريكسىز...». بۇندايلاردان 350-دەن استامى كەزىگەدى. م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىن وقيىق، «زاۋلى، راۋاي، سوپيانا، عيززات، الگۇل، بويساعاتتاعىش، شورامسىما، شوعىلىپ، كۇلكۇل، سىباعىسقان، سورلىشەگىم، شارلاتان، سويان، قيتابان، كيتىرىڭدەپ»... مۇندايلاردىڭ 800-دەن استامى كەزىگەدى. بىراق، بۇل سوزدەر كىتاپتىڭ ءار-ءار جەرىنەن ۇشقىنداپ-ۇشقىنداپ كەزىگەتىندىكتەن جاي وقىرمان مۇنى اڭعارا بەرمەيدى. ءسوزدىڭ سويلەم جەتەلەگەن ماعىناسى بويىنشا ءتۇسىنىپ كەتە بەرەدى. مىسالى: «قازاقتىڭ اتام زاماننان بەرگى زاۋلىسى ەمەس پە، جالعىز بۇگىنگى كۇننىڭ ادامىنان بولىپ وتىر ما؟» جانە «جاستاردىڭ ءبىر-بىرىنە كورسەتىپ جاتقان قۇرمەت، عيززات، سىي-سۇحبات اراسىنداعى نازىك جاراستى كوڭىل كۇيى بولدى» دەگەن ەكى سويلەمنەن «زاۋلى»-نىڭ «قىسىم، اۋىرتپالىق» دەگەن سياقتى ءسوز ەكەنىن، «عيززات»-تىڭ «قادىر، قۇرمەت، يززەت» سياقتى ءسوز ەكەنىن مولشەرلەپ قانا ۇعادى دا كەتە بەرەدى. ءارى، «زاۋلى، عيززات» دەگەن سوزدەر ويىندا قالمايدى، جەكەلەپ الىپ كورسەتسەڭ، مۇنداي سوزدەردىڭ قازاق ءتىلى سوزدىك حورىندا بار ەكەنىنە سەنگىلەرى دە كەلمەيدى. جۇرت دەگەن، وقىرمان دەگەن وسى. ولارعا بۇدان ارتىق تالاپ قويۋ دا دۇرىس ەمەس. ءسوزدىڭ ماعىناسى بويىنشا ويلايتىندار ولاردىڭ ىشىندەگى ءسوز قۋعاندارى، ادەبيەتكە بەيىمدەرى عانا. ال، ولار سانامالى بولادى. سوندا دا اباي ايتادى: «جۇرەكتە اينا جوق بولسا، ءسوز بولمايدى وڭگەسى. تىڭداعىش قانشا كوپ بولسا، ءسوز ۇعارلىق كەم كىسى»، – دەپ. كەزىندە وسىنداي ءبىر ءسوزدى اراب پالسابى پاشارباعابيپ دەگەن ادام دا ايتقان. «ۇعىنىق بەس ءجۇز تەڭگەدەن ءبىر تەڭگە شىعارعان زەكەت سياقتى» دەپ ەدى ول.
كوردىڭىز بە، جۇرت دەگەن جۇرت. ولارعا كىنا ارتۋعا بولمايدى. كەسەلدىڭ ءبارى، ەگەر ءتىلدىڭ بۇزىلۋى تۋرالى سويلەسسەك، ونىڭ باستى قاينارى – ءباسپاسوز، ادەبيەت، اقپارات، سونان سوڭ اقىن، جازۋشى، ءتىلشى جانە سولاردى باسقارىپ وتىرعان قات-قابات ورگاندار. بۇل جەردە «بالىق باسىنان ساسيدى» دەگەن ءسوزدى مىقتاپ ەسكەرۋ كەرەك. بۇلاردىڭ ىشىندە اقىن، جازۋشىعا تىكە بيلىگىڭىز جۇرمەيدى. بىلايشا ايتقاندا سەن اقىن بول، سەن جازۋشى بول دەي المايسىز. ولار ادەبيەتتىڭ تۋمىس كۇشتەرى، ءبارىنىڭ ماقساتى ادەبيەتتى، ءتىلدى كوركەيتۋ. بىراق، امال نە؟ وقۋلارى جەتپەيدى، ىزدەنىستەرى كەمشىل، سودان دا شالىس باسادى. ءتىلدى بۇلدىرەيىن دەمەيدى، قۋاتى جەتپەيدى، بۇزىپ الادى. سوندىقتان، بۇلار جونىندە اكىمشىلىك تۇرعىسىنان كۇيىندى بولۋدىڭ ماڭىزى شامالى، وعان سىنشىلار بار، سولار جونگە سالادى ولاردى. ال، ءتىلشى، ءباسپاسوز تايانىشتارى، تىكە ايتقاندا، رەداكتور جانە باسشىلار، مىنە وسىعان ۇكىمەت تىكەلەي جاۋاپتى. بۇلاردى ءدال تاۋىپ قويماي تۇرىپ، ءتىلدى كوركەيتەم، جانداندىرام، تۇزەيىم دەگەننىڭ ءبارى قۇر دالباسا، ەنەكوكىرىك، ويسوقتى پىكىر. ءسوزدىڭ شىنىن ايتۋ كەرەك، قازىر وسى سالادا قىزمەت ىستەپ وتىرعان ادامداردىڭ ەڭ كەڭ قولدىلىقپەن ايتقاندا 50 پايىزى تولىمسىز كىسىلەر.
ءتىل جونىندە ولاي سويلە، بۇلاي سويلە دەپ قارايعان حالىققا ايقۇلاقتانۋعا بولمايدى. ولار تۇك تە ءبۇلدىرىپ جۇرگەن جوق. ءتىپتى، ءبۇلدىرۋ قولدارىنان كەلمەيدى دە. قازىر تىلىمىزگە ءتونىپ وتىرعان ەڭ ۇلكەن اپات، مىنا ءۇش جاقتان كەلىپ وتىر. بىرىنشىدەن، وقۋسىز باسپاگەر مەن نادان ءتىلشى. ەكىنشى، وقۋى جەتپەگەن اقىن-جازۋشى مەن اۋدارماشى. ءۇشىنشى، ورنىنان تۇسپەگەن باسشى كادر. مىنە وسى ۇشەۋى رەتتەلمەي نەمەسە جەتىلدىرىلمەي تۇرىپ ءتىل تازالىعىنان، دۇرىستىعىنان، بايلىعىنان اۋىز اشۋعا بولمايدى.
ەندى ناقتى دالەلدەرگە كەلەيىك، ەڭ الدىمەن ءبىز باستاۋىشتىق ساۋيا «لار، لەر»-ءدىڭ وزىنەن جاڭىلىپ قالدىق. مىسالعا «كورەرمەن، تىڭدارمان» دەگەن ەكى اتاۋدى الايىق. بۇل تۋرالى كوپ ايتتىق، بىراق مۇلدە تىڭدامايدى. بۇل نە ءۇشىن؟ ەندى بىلدىك، كەسەلدىڭ ءبارى وسىنداعى «مان» جانە «مەن» دەگەن جالعاۋدان شىعىپ وتىر ەكەن. سوندا «مان» دەگەنىمىز نە؟ ەجەلگى تۇركىدە بۇل «ادام، كىسى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ماسەلەن، تىم ەسكى زامانداردا ياعني ءحى عاسىر مەن حVI عاسىر ارالىعىندا ۇلان-قايىر دالادا جاساپ جاتقان ەلدى كورشى-قولاڭدارى قىپشاق، دەشتى قىپشاق (قىپشاق دالاسى) دەپ اتاسا، ەۋروپا ساياحاتشىلارى «كۋمان» دەپ اتاسقان. ونىسى «قۋمان» دەگەندەرى. ماعىناسى «قۋ ادام» دەگەن ءسوز، «قۋ» دەگەن بۇل قۇستىڭ اعىن اققۋ، قاراسىن قاراقۋ دەپ اتايتىنىمىز بەلگىلى، ولار قۋدى توتەم ەسەبىندە كورگەندىكتەن وسىلاي اتانعان. ال، م. قاشقاري سوزدىگىندە «سوكمان» دەگەن ءسوزدى ءتۇسىنىندىرىپ «قورشاۋدى بۇزاتىن ادام نەمەسە باتىر» دەيدى. كەيىن بۇل تۇركىلەردە باتىرلارعا بەرىلەتىن اتاق، شەن ەسەبىندە جۇرگەن. ەندى ەسكىدەن كەلە جاتقان «اتامان» سوزگە كەلەيىك. مۇنداعى «اتا» ءسوزى ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ءوزىنىڭ قۇرمەت تۇتقان ادامىنىڭ اتىنىڭ الدىنا «اتا» دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتۋ عاداتىنان شىققان. مىسالى: حاكىم اتا، قورقىت اتا، سەيىت اتا، بەكەت اتا، ت.ب. سوندا بۇل «قۇرمەت تۇتۋعا ءتيىستى ادام» دەگەن ءسوز بولىپ شىعادى. ەڭ قىزىعى اعىلشىن تىلىندەنگى «man» دەگەن ءسوزدىڭ التى ماعىناسىنىڭ الدىنعى ەكى ماعىناسى: «ەر، ەر ادام، ادامزات» بولىپ كەلەدى. بۇل ءسوزدىڭ قالايدان قالاي جاقىنداسىپ، قالايشا بىرىنەن-بىرىنە اۋىسىپ تۇرعانىن قازىرشە تۇسىندىرە قويۋدى تاقىرىبىمىز كوتەرمەس. دەگەنمەن، تۋ باستا پارسىدان كىرىپ، شاعاتايعا ورنىققان مىنا سوزگە قاراڭىز: «دانىشمان» تىكە ماعىناسى «كەڭەسشى، كەڭەس بەرەتىن ادام»، ال «مان»-نىڭ ىلىكتەسىپ تۇرعان الدىنداعى «دانىش» ءسوزى ەكى ماعىنا بەرەدى. ونىڭ ءبىرى – ءبىلىم، ەندى ءبىرى – ماسليحات، كەڭەس. ال، پارسىلار «عالىم» دەگەندى «دانىشپاند» دەيدى. بۇل ءسوز شاعاتايدا دا وسى تۇلعاسىندا كەلەدى. كەيىند وسىنداعى «مان» دەگەن جالعاۋى «پان» دەگەنگە اۋىسىپ، بۇل ءسوز تىلىمىزگە «دانىشپان» بولىپ ورنىقتى. بۇعان «قۇتپان» دەگەن سوزدە جوپتەمە. بۇل جەردە ول «بان» بولىپ تۇر. ەرتەدەگى قازاقتار اۋىلدىڭ ەڭ ۇلكەن اقساقالىن اۋىل باسى ەسەپتەپ، «اجا» دەپ اتاعان دا، بۇكىل اۋىلدىڭ ءتورت تۇلىك مال اتاۋلىسىن ءبىر ادامنىڭ مىندەتىنە جۇكتەپ، ونى «قۇتپان» دەپ اتاعان. ونىسى «قۇتىمىزدىڭ باسى ەسەپتى ادام» دەگەندەرى. «باعىبان» دا وسىعان ۇقساس ءسوز. ونىڭ تىكە ماعىناسى «باق ادامى، باع يەسى» دەگەن ءسوزى. سونىمەن تىلىمىزگە كورەرمەن، تىڭدارمان، وقىرمان، الارمان، شابارمان، اتارمان، اتامان، قۇتبان، باعىبان، دانىشپان» دەگەن سوزدەر كەلىپ ورنىقتى. وسىنداعى «مان، مەن» بان، بەن، پان، پەن» دەگەن نەشە ءتۇرلى دىبىس وزگەشەلىگىنە ۇشىراپ تۇرعان جۇرناق تەك «ادام» دەگەن ماعىناداعى «مان» عانا. ونداي بولسا بۇل كوپشە ءرول اتقارا المايدى. «كورەرمەن» دەگەندى تىكە اۋدارعاندا «كورۋشى، كورەتىن ادام» دەگەن ءسوز. بۇل جەردە «مان» تەك «شى» جۇرناعىنىڭ ءرولىن اتقارىپ تۇر. ال، ءسىز «قۇرمەتتى كورۋشى نەمەسە كورەتىن ادام سالەمەتسىزدەر مە؟» دەمەيسىز. سوندا نە؟ ادامىڭىز بىرەۋ، سالەمىڭىز كوپشە. وسى دا ءسوز بولا ما؟ دەگەنمەن، وسىنى ءبىز بۇرىن دا الدە نەشە رەت گازەتتە، جۋرنالدا ماقالا جازىپ دۇرىستاعان ەدىك. ءتىپتى، قاتىستى باسشى ادامدارعا دا تىلدەسكى ارقىلى ايتقان بولاتىنبىز. ەشبىرى كەرەك قىلمايدى. انا جىلى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءبىر شىعارماسىندا ايتقان ەدى: «نادان ساۋىت كيگەن باتىرعا ۇقسايدى، وعان جازۋشىنىڭ ءسوزى وتپەيدى»، – دەپ. سول كىسى اسا دۇرىس ايتقان ەكەن.
اۋەل دەسەڭىز «بۇل حابار 8 ساعات 30 مينۋتتا بەرىلەدى» نەمەسە «پراگراممامىز تاڭەرتەڭ 6 ساعاتتا باستالادى» دەيدى. وسى نە ءسوز؟ بۇل ورىستانعان قازاقتىڭ ءسوزى. ورىستار «قازىر ساعات 6-دان 10 مينۋت ءوتتى» دەگەندى «سەيچاس 6 چاسوۆ 10 مينۋت» دەيدى. وسىنى ءبىزدىڭ ءارىپ مۇجىعان اۋدارماشىلارىمىزشا تىكە اۋدارساڭىز «قازىر 6 ساعات 10 مينۋت» دەگەن ءسوز بولادى. بۇدان نە ۇتتىق؟ قازاقستاندا ءبىر جۇما بولىپ قايتقان ءبىزدىڭ قازاقتار شەكارادان «اللاۋلاپ»، «ىزبانداپ» وتەدى. سوندا ءبىزدىڭ عىلىم، ءبىلىم ورداسى دەپ ءتالىم العان، كۇندىز-ءتۇنى قۇلاعىمىز بەن كوزىمىزدى توزدىرىپ ەمىنىپ وتىرعان تەلەۆيزورىمىز بەن راديومىزدىڭ نە پارقى قالدى؟ «كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ» دەگەن وسى دا. مۇنى دا تالاي ايتتىق. جوق، جوق، ۇقپايدى، ءارى ءمىز باقپايدى. جەكەلەگەن تىلشىلەرگە ايتساڭ، اۋەلى ءوزىڭدى دۇرىستاپ، داۋلاسقىسى كەلەدى. تىكە قارسى تۇرا الماعانىمەن ىشتەي قىجىرىنىپ تۇرعانى بەلگىلى. وسىندايلاردى دارتپالاپ اباي ايتادى: «حايۋان بىلمەيدى، بىلەمىن دەپ داۋلاسپايدى. ءبىز دە بىلمەيمىز، بىلەمىز دەپ ناداندىعىمىزدى بىلىمدىلىككە بەرمەي تالاسقاندا ولەر-تىرىلەرىمىزدى بىلمەي كۇرە تامىرىمىز ادىرايىپ كەتەدى» (جەتىنشى قارا ءسوز). سونان سوڭ، عىلىمعا قياناتپەن قاراعان وسىنداي ادامداردى اباي «جارتى ادام» دەپ اتايدى. سوندا ءبىز قاشانعا دەيىن جارتى بوپ جۇرە بەرەمىز؟ ءجا، «8 ساعات 30 مينۋت-اق» بولسىن دەيىك. سوندا ءبىزدىڭ وسى باعدارلامامىز وقىستان كەلەر جىلى وسى ۋاقىتتا قايتا بەرىلەتىن بولا قالىپ، سونى ايتۋ كەرەك بولسا نە دەر ەدىك؟ مىنا اۋدارما بويىنشا بولعاندا، ونى بىلاي ايتۋ كەرەك بولادى: «بۇل باعدارلامامىز 2016 جىل 4 اي 4 كۇن 8 ساعات 30 مينۋتتا قايتا بەرىلەدى».
ەستە بولۋ كەرەك، ناداندىقتىڭ تەك وزىنە عانا ءتان ەكى ەرەكشەلىگى بولادى، ءبىرى، نەنى بولسا دا قاتە-دۇرىسىنا قاراماي جاڭاسىماق نەمەسە جۇرتتان وزگەشەلەۋ بولسا بولدى قابىلداپ الا قويادى. ەندى بىرەۋى، «بۇل نەگە، ول نە ءۇشىن؟» دەگەن سۇراقتار ميىندا بولمايدى. يا، ونى ەكشەيتىن مي دا جوق بولۋى مۇمكىن عوي. سونان دا، ەستىگەن نارسەسىن الدىڭعى ەرەكشەلىگىنە سايكەس ەكشەۋسىز قولدانادى. سونان سوڭ، تابيعاتتارى ۇقساس بولعان سوڭ، بىرنەن-ءبىرى قاعىپ اكەتەدى. وسىنداي مىنەزدەگىلەرگە اباي ايتادى: «اقىل سەنبەي سەنبەڭىز، ءبىر ىسكە كەز كەلسەڭىز. اقساقال ايتتى، باي ايتتى، كىم بولسا مەيلى ول ايتتى، اقىلمەنەن جەڭسەڭىز» دەپ. ەرە جونەلمە، ءوز اڭىلىڭا سال دەپ تۇر اباي. امال نە؟ وعان ناداندىقتارى بوي بەرمەيدى.
بۇعان ايقىن مىسال «سوڭىنا شىقتى» دەگەن ءسوز بەن «سەرىكتەستىك» دەگەن ءسوز. «سوڭىنا شىقتى» دەگەن تىركەس قىرعىز سوزدىكتەرىنەن كەزدەسەدى، بىزدە مۇنداي تىركەس ەجەلدەن بولماعان. ال، قازىر تەلەۆيزور، راديو ءبىرتۇتاس «سوڭىنا شىعىپ» كەتتى. وسىلاي كەتە بەرسىن دەيىك، سوندا اياعى نە بولادى؟ سونىمەن تىلىمىزگە الداعى جەردە «اياعىنا شىقتى، اقىرىنا شىقتى، بىتۋىنە شىقتى، تامامىنا شىقتى، تۇگەۋىنە شىقتى، ت.ب.» سياقتى ۇشان-تەڭىز تىركەستەر كەلىپ قوسىلماق. قانداي ابىرويسىزدىق. تىلگە وسىنشالىق نەمقۇرايدىلىقتىڭ اياعى تىلگە دەگەن ورنى تولماس قاستاندىققا بارىپ ساياساتىنىن بىلگەن كىسى بار ما؟ ال «سەرىكتەستىككە» كەلەيىك. بۇنىڭ يەلىك ءسوزى «سەرىك» دەگەن ءسوز. ونداي بولسا «سەرىك» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ارعى تەگىندە كوپتىك ماعىنا الىپ تۇر. ونى باسقا ەمەس، ونىڭ شىعۋ تەگىنەن-اق ءبىلىپ الۋعا بولادى عوي. ماسەلەن: «ول قولىنا شەرىك (اسكەر) ۇستاعان ادام» دەيىك. سوندا وسىنى نە دەپ ۇعار ەدىك؟ ءبىر عانا ادامى نەمەسە شەرىگى بولسا، ونى «اسكەر ۇستاعان» دەۋگە بولا ما؟ بۇل ءسوزدىڭ اۋەلگى شىعۋ تەگى ماسەلەسى. سوندىقتان ونى «سەرىكتەستىك» دەپ تۇرلەندىرۋ ورەسكەل قاتە بولادى. بالكىم بىرەۋلەر ايتقان بولۋ كەرەك، «سەرىكتىك» دەگەن بىرقانشا جاقتان وداقتاسىپ قۇرىلادى، سوندىقتان «سەرىكتەستىك» دەپ ايتۋ كەرەك دەپ. ال وندا تەك ەكى جاقتان بىرىگىپ قۇرعانىن نە دەيمىز؟ بۇلايشا بولعاندا، ەكى جاق بىرلەسسە «سەرىكتىك»، 3-4 جاق بىرىكسە «سەرىكتەستىك» دەۋ كەرەك بولادى. ال، 5-6, ءتىپتى ودان دا كوپ جاق بىرىكسە نە دەيسىز؟ «سەرىكتەرلەستىك» دەۋ كەرەك پە؟ ايتىپ وتىرىپ ءوزىڭ توزىپ كەتەسىڭ. ءسوزدى بۇدان ارتىق ءبۇلدىرۋ بولماس. وسىلاي-اق بولسىن دەيىك، وندا «سەلبەستىك، بىرلەستىك» دەگەندەردى نە دەۋ كەرەك؟ «سەلبەستەستىك، بىرلەستەستىك» دەۋ كەرەك پە؟ «دوستىق»، «ىنتىماق» دەگەن سوزدەردى بۇرىن ءبۇلدىرىپ بولعانبىز، ەندى «سەرىكتىككە» تۇستىك. بارا-بارا نە بولادى، ويلاۋدان تىكسىنەسىڭ.
ءبارى دە ءاپ-ادەمى سوزدەر، بىراق امال نە؟ نادان ادامنىڭ ميىنا سيمايدى. «قىتاي-اقش دوستىعى» دەۋ كەرەك بولسا، «قىتاي-اقش دوستاستىعى» دەيدى. «ەلىمىز شەتەلدەرمەن دوستىق قاتىناستا بولدى» دەۋ كەرەك بولسا «ەلىمىز شەتەلدەرمەن دوستاستىق كاتىناستا بولدى» دەيدى. سونىمەن وسىعان ىلەسىپ «ىنتىماقتاستىق ورىستەتىپ، ىنىماقتاستىقتى كۇشەيتىپ، ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتىپ» دەگەن سياقتى بەي-بەرەكت شالدۋىر تىركەستەر قالىپتاستى. سوندا «ىنتىماقتاس، دوستاس» دەگەن سوزدەر «ىنتىماق»، «دوس» دەگەن سوزدەردىڭ جارىسپالى تۇلعاسى بولدى ما؟ جوق، استە ولاي ەمەس. «ىنتىماقتاس»، «دوستاس» دەگەن ءسوز ءسوزدىڭ بۇيىرتقى رايى. مىسالى: «سەن پالەنبايمەن دوستاس نەمەسە ىنتىماقتاس» بولىپ كەلەدى. ەگەر، بىرەۋلەر اراز-اشتى بولىپ ءجۇرىپ ازەر بىرىكسە، «ولار ازەر دوستاستى نەمەسە ىنتىماقتاستى» دەيمىز. بۇل تۇرعىدان العاندا «دوستاستىق»، «ىنتىماقتاستىق» دەگەن سوزدەر نە بولدى؟ ءسوزدى بۇلايشا توزدىرۋعا بولمايدى. اۋەلى وسىنىڭ ءوزى ماندىك قاتەگە جاتادى. ويلانساق وسى جونىندە ويلانايىق، اعايىن.
مىنە، وسىلايشا ءبىز قازىر سوزدەردىڭ كوپشە جانە جەكەشە تۇرىنەن، جالعاۋ، شىلاۋىنان ايرىلىپ قالدىق. ەستە بولۋ كەرەك، ءتىل بۇزىلسا ءوزىنىڭ سۇيەكتىك ماعىناسىنان بۇزىلمايدى. قايتا وسى اسا نازىك ءارى تۇككە ەسكەرۋسىز قاراپايىم جەرلەرىنەن بۇزىلادى. ماسەلەن، تىلىمىزدە «تۇقىم-تۇقيان» دەگەن ماعىناداعى «ۇيەلمەن» دەگەن ءسوز نەمەسە «تاعدىر، جازىمىش» دەگەن ماعىناداعى «قىسىمەت» دەگەن سياقتى سوزدەر جوعالىپ كەتسە، بۇل الگى جالعاۋ، شىلاۋلارعا قاراعاندا ۇلكەن كەسىر تۋلدىرماۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ءدال ءوزى بولماسا دا ونىڭ ورنىن باساتىن جارىسپالى تۇلعالارى «وتباسى»، «تاعدىر» سياقتيا سوزدەر تاعى دا ساقتالا بەرەدى. ال، «لار، لەر، دار، دەر، تار، تەر» جوعالسا شى؟ ماسەلەن: «كورەرمەن، تىڭدارمان» دەپ جۇرگەن نادان تىلشىلەر سياقتى بولىپ قالساق ءبارىمىز. وندا مىڭداعان سوزدەردىڭ ماعىناسى وشەدى. كوپ پەن جەكە ميشا بىلىعادى. بىلايشا ايتقاندا «وقۋشىلار سىنىپقا كىردى» دەۋ ءۇشىن «وقۋشى سىنىپقا كىردى» دەيمىز. «كورەرمەندەر زالدان تارادى» دەۋ ءۇشىن «كورەرمەن زالدان تارادى» دەيمىز. «ولار وسىندا كەلدى» دەۋدىڭ ورنىنا «ول وسىندا كەلدى» دەيمىز. وسىدان نە ۇعىم شىعادى؟ تەلە نەمەسە راديو حابارلارىن تىڭداپ وتىرىڭىز، «260 جۇمىسشىلار»، «20-دان استام قال»لاردا" دەگەن سياقتى سوزدەردى ەستيمىز. دۇرىس: «260 جۇمىسشى، 20-دان استام قالا». ءوزى كوپتىكتى ءبىلدىرىپ تۇرعان سان ەسىمنىڭ سوڭىنا «لار، لەر» -ءدى قالاي قوساسىز؟ باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارى دا بىلەدى مۇنى، ءبىزدىڭ تىلشىلەرىمىز بىلمەيدى. ايتىپ وتىرىپ ءوزىڭ توزىپ كەتەسىڭ. بىراق، امال نە؟ بىرەۋلەردىڭ ساحنادان ورىن العانىن ايتۋ كەرەك بولسا «ەركىن قاتارلىلار ساحنادان ورىن الدى» دەيدى. سوندا ءبىر ادام قالاي قاتارلى بولادى؟ ونى تۇسىنەتىن پەندە جوق. مۇنىڭ دۇرىسى: «ەركىن، بەرىك قاتارلىلار ساحنادان ورىن الدى» بولادى.
بەلگىلى ءبىر تەلەارنادا باعدارلاما ءجۇرىپ جاتىر، «بولار بالانىڭ بەتىن قاقپا، بەلىن بۋ» دەيدى جۇرگىزۋشى. مىنە كوردىڭىز بە، «لار، لەر، دار، دەر، تار، تەر» عانا ەمەس «نان، نەن، دان، دەن، تان، تەن» دە جوعالعان. بۇل «بەتىن قاقپا» ەمەس، «بەتىنەن قاقپا» دەشەن ءسوز. تىكە ايتقاندا «بەت العان باعىتىنان قايتارما» دەپ تۇر. مىسالى: «جولاۋشىنى جولىن قالدىرما» دەمەيسىز، «جولىنان قالدىرما» دەيسىز. جوعار جوعالاپ كەلە جاتىپ جوعاسىنان جاڭىلىپ قالسا، «جورعاسىن جاڭىلدى» دەمەيسىز، «جورعاسىنان جاڭىلدى» دەيسىز. مىناۋ دا سول سياقتى سوزدەر، توتەنشە قاراپايىم. دۇرىستاپ وتىرۋدان ءوزىڭ ۇيالاسىڭ. بىراق، امالىڭ قانشا؟ جۇرگىزۋشى نەمەسە ءتىلشى بىلمەيدى. ولاردى باقىلاپ وتىرعان قات-قابات باسشىسى بىلمەيدى. سونان دا شاراسىز سويلەيسىڭ. بىزدىكىلەرشە تۇك بولماعانىمەن، شەتەل قازاقتارى ءۇشىن بۇلايشا ايتۋ ءتىپتى دۇرىستاۋدىڭ ءوزى ۇيات قانا ەمەس نامىس، ماسقارالىق. بىراق، ۇرپاعى كىنالى بولعان ەكەن دەپ اكەسىن سوتتاۋعا بولمايدى.
ەندى وسىعان ۇقساس تەلەۆيزيا مەن راديودان تىڭداپ جانە كورگەن كەزدەگى قاتە جۇرگەن سوزدەردىڭ ءبىر بولەگىن (ارينە ءبارىن ەمەس) دۇرىستاپ كورەيىك. (ەسكەرتەتىن ءبىر نارسە، بۇل سوزدەردى رەتتى تۇرعىزىپ، توپقا بولمەي-اق، ءوزىمىزدىڭ ارا-تۇرا تىڭداعان جانە كورگەن كەزدەگى العان ەستەلىكتەرىمىز بويىنشا بەرەمىز).
1, «كوكتەم كىردى»، دۇرىسى – «كوكتەم كەلدى». ءتورت ماۋسىمدا «كىردى» دەپ تەك قىسقا عانا قاراتىلادى. قىس كىردى، كوپتەم كەلدى، جاز شىقتى، كۇز بولدى سياقتى. ماسەلەن: قىس كىردى، قىس ءتۇستى، قىس بولدى» دەي العانىمىزبەن «جاز كىردى، جاز ءتۇستى» دەي المايمىز.
2, «كۇنىگە، كوبىسى»، دۇرىسى – كۇنىنە، كوبى. بۇل قازاقستان جاعىندا بۇزىلعان سوزدەر. بىزگە نەگىزىنەن سايقىمان (ساتيريك. رەد.) باۋىرجاننىڭ اۋزىمەن كەلىپ وتىر. ەگەر بۇل ءسوز دۇرىس بولسا، وندا «ايىنا» دەگەندى «ايىعا»، «جىلىنا» دەگەندى «جىلىعا» دەۋ كەرەك بولادى دا، «از» دەگەندى «ازىسى» دەۋ كەرەك بولادى. بۇل قانداي قاتە؟
3, «قولداۋ كورەستتى»، دۇرىسى – قولدادى. بۇل ءسوز قازىر باسپاسوزدەن اۋىزەكى تىلگە دەيىن ورنىقتى. ەندى، جاقىن ارادا «جاردامداستى» جوعالىپ «جاردام كورسەتتى»; «كومەكتەستى» جوعالىپ «كومەك كورسەتتى»; «دەمەدى» جوعالىپ «دەمەۋ كورسەتتى»; «قۋاتتادى» جوعالىپ «قۋات كورسەتتى»; «سۇيەدى» جوعالىپ «سۇيەۋ كورسەتتى» سياقتى سوزدەر جاسالماق. قانداي الجاسۋ؟ ەستە بولۋ كەرەك، تىلكە دەگەن مۇنداي ازعىندىق، ۇلتقا دەگەن وپاسىزدىققا جاتادى. مەيلى ول قاي ۇلت بولسا دا.
4, «قالىڭ جاڭبىر جاۋدى»، دۇرىسى – نوسەر بولدى. مۇنداعى «ءنو» ەسكى تۇركىدەن بەرى «كوپ، مول» دەگەن ۇعىمداعى ءسوز. مىسالى: «قارا ءنوپىر» دەگەن ءسوزى ەسىڭىزگە الىڭىز. ال، «سەر» ەسكى كەزدە «جاڭبىر» دەگەندى بىلدىرگەن. بۇلايشا «قالىڭ قار جاۋدى» دەۋگە بولادى، جاڭبىرعا قولدانۋعا بولمايدى.
5, «قارا ۋىزىن ىشە الدى ما؟»، دۇرىسى – قارا ۋىزىن ەمە الدى ما؟ كوردىڭىز بە، ءىشۋ مەن ەمۋ دە بىرىگە باستاعان. وسىعان جالعاس «قوي قوزدادى، بيە قۇلىندادى، تۇيە بوتالادى، سيىر بۇزاۋلادى، ەشكى لاقتادى» دەگەن سوزدەردىڭ ءبارى جوعالىپ، تەك «تۋدى» دەگەن ءسوز عانا قالاتىن ءتۇرى بار. بۇدان سوڭ يت كۇشىكتەپ، مىسىق بالالامايدى، ءبارى دە تۋادى. سونان سوڭ بارىنىكى «بالاسى» بولماق.
6, «جەر باسا الماي ماساتتاندى»، دۇرىسى – اياعىن قايدا باسارىن بىلمەدى.
7, «تەلەفون شالىپ», دۇرىسى – تىلدەسكى سوعىپ نەمەسە تىلدەسكى جالعاپ. وسى سوزدە ەكى قاتە بار، ءبىرى – تەلەفون. قازىر مۇنى بىرەۋلەر «قولفون» دەپ الدى. ءيا، جانعا الىپ جۇرەتىنىن ايتىپ ءجۇر دەيىك. سوندا تۇراقتى تەلەفون سول بۇرىنعى قالپىندا قالا ما؟ بۇل اتاۋ بۇرىنعى قالپىندا «تەلەفون» دەلىنە بەرسە دە ۇلكەن اقاۋ، ورنى تولماس قاتە دە بولا قويماس ەدى. بىراق، جالعاۋ، شىلاۋ سىندى ءتىلدىڭ ەڭ جاندى جەرىن ءمىز باقپاي ءبۇلدىرىپ وتىرعان كىسىلەر، مىنە، وسىعان كەلگەندە جان اياماي قارسىلاسادى. قانداي پارگويسىزدىك؟! جانىن الىپ قالۋ ءۇشىن جۇرەگىن جۇلىپ الايىق دەسە، بۇيرەگى بۇلىك ەتپەيدى. ءبىر قولىن كەسەيىك دەسە، تىك شاپشيدى. بۇدان اسقان ناداندىق بولار ما؟! «تەلەفون»، بۇل ەسكى گرەك ءسوزى. تىكە ماعىناسى «تەلە» – «الىس، ۇزاق» دەگەن ءسوز دە، «فون» – «دىبىس» دەگەن ءسوز. تىكە اۋدارعاندا «الىس دىبىس» دەگەندى بىلدىرمەك. بۇل اۋدارما بويىنشا ءبىزدىڭ تىلىمىزدە اتاۋ بولمايدى. ال، «قولفون» دەدىك بۇل نە جىرعاعان اتاۋ؟! سوندىقتان ەڭ جاقسىسى تاعى دا سول «تىلدەسكى» دەگەن ءسوز. ونان سوڭ «شالىپ»-قا كەلسەك، بۇل دۇرىس قويىلىم ەمەس. بىرەۋلەر وسى «سوعىپ» دەگەن ءسوزدى جاتىرقاپ بارىپ ىستەتىپ جۇرگەن سەكىلدى. ونداي بولسا، «سوعىپ» دەگەن قايدان كەلىپ وتىر؟ «سوق» ەجەلگى تۇركىدەن بەرى «كەزىگۋ، قىزعانشاق» دەگەن ەكى ماعىنامەن بەلگىلى. تىلىمىزدەگى «سوعا ءجۇرۋ» دەگەن تىركەستى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز. سوندا «تەلەفون سوعۋ» دەگەن «تىلدەسكى ارقىلى كەزدەسۋ» دەگەن ءسوز بولادى.
8, «جەزوكشە». قازىر بۇل ءسوزدى ايەلگە دە، ەرگە دە تالعاۋسىز قولداناتىن بولىپ الدى. دۇرىسى – «جەزوكشە» ەرلەرگە قولدانىلادى دا، ايەلدەرگە «جالەپ» ءسوزى ىستەتىلەدى. ونداي ايەلدەرگە ەڭ دۇرىسى «سويقى» دەگەن ءسوز. ال، ونداي ۇياتسىز ورىندى «جالەپحانا» دەمەيدى، «دولىحانا» دەيدى.
9, ءبىر حاباردا بىرەۋدىڭ زاتىنىڭ ءوتىمدى بولعانىن ايتىپ جاتىپ: «كوكتوعايدا كۇسەت ساتىلدى» دەيدى. «ون تومدىقتا» «كۇسەتتى» وڭىرلىك ءتىل دەپ الادى دا، «جاقسى، ءتاۋىر» دەگەن ماعىنا بەرگەن. بۇل دۇرىس ەمەس، «كۇسەت» ەجەلدەن بەرى بار ءسوز، ماعىناسى: «ويلاعانىنداي بولدى» دەگەن ءسوز. سوندىقتان، ولار «ارمانداۋ» دەگەندى «كۇشاماق» دەيدى. ال، انا حابارداعىداي ايتىلسا ونىڭ ماعىناسىن بىلمەيتىن ادام «كۇسەت» دەگەن ءبىر نارسە ساتىلعان ەكەن دەپ ۇعۋى مۇمكىن. بۇل قانداي جاڭساقتىق؟! ال، «كۇسەتتىڭ» كەرى ءمانى – «كەسەت». ارعى تەگى پارسىنىڭ «سۇرەڭسىز، كۇيزەلۋ، تۇرالاۋ» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «كاسات» ءسوزى. ءتىل داعدىمىزدا نەگىزىنەن ساۋدا ءىس-قيمىلدارىنا قاراتىلادى. سوندىقتان «ساۋداسى تۇرالادى» دەگەندى «ساۋداسى كەسەت بولدى» دەيمىز دە، «ساۋداسى وركەندەدى» دەگەندى «ساۋداسى كۇسەت بولدى» دەيمىز. ءار ءسوزدىڭ، ءار جارىسپالى تۇلعانىڭ ءوز-ءوز ورنى بار ەكەنىن ەسكەرۋ قاشان دا كەرەك بولادى.
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
مەشىن جىلدىڭ قارا ولەڭى
موڭعوليا استاناسىندا جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرى ءوتتى