Serik Qauımbay: Abay, til jäne biz –1

Qazaq tili – qazaq jasağan är jerdiñ wyıtqısı. Bwl künde täuelsiz eli bar wlttıñ tili äli de "janaşırlıqtı" qajet etip otırğanı eñ äueli elge, eldiñ tizginin wstağan bilikke sın. Qazaq eli,onıñ biligi 30 jıldıñ işinde tildik mäseleni el deñgeyinde şeşip boluğa, bwl künde şeteldegi qazaq tiliniñ tağdırı üşin jwmıs alıp barıp jatuğa tiis edi. Amal neşik?! Şettegi qazaq diasporalarınıñ tili tügil Qazaq elinde qazaqşa söylegender sotqa süyrelude. Bwl mäseleler şeşimin öz kezinde tapqanda tap qazir biz "til janaşırı" degen twlğalardı körmeytin edik.

Sonday til janaşırlarınıñ, söz zergeriniñ biri Serik Qauımbay bwl künde arğı bettegi Tarbağatay jerinde jatır. Ata jwrttağı közqaraqtı oqırman qauımğa qadau-qadau şığarmalarımen ğana tanıs sol Serik Qauımbay Qıtaydağı qazaq tiliniñ ğana emes, bwl künde "biri bwzıp, biri tüzep, ...mwrnın tesip süyrelep" jürgen twtas qazaq tiliniñ tağdırına alañ küyde. Tilimizdegi jalğau, jwrnaqtardıñ orınsız qısqartılıp, nätijesinde mıñdağan jeke sözdiñ qorlarımızdıñ joyılıp bara jatqanın aytıp dabıl qaqqan Serik Qauımbaydıñ mınau bir jazbasın sayt oqırmandarına wsınıp otırmız:

Abay, til jäne biz 

Ne närsege bolsın işkeriley siñip kirudiñ azabı men raqatı birdey. Al, azapqa tözgen adam ğana raqatqa kenelmek. Degenmen, mwnıñ barısı asa wzaq. Onıñ kim köringenniñ qolına tüse bermeytini de osı minezinen. Bwl jerde aytpaqşı bolıp otırğanımız, tağı da sol  – qazaq tili, qazaq tiliniñ qırı men sırı, mäneri men mağınası.

Til – bwl qay wlttiki bolmasın, asa ğajayıp qwbılıs. Tılsım dünie. Onı düniege kelgen är pende eki de üş jılda op-oñay üyrenip aladı. Närestege til şığu barısın esiñizge alıñız. Onı bir ğalım neşe ondağan jıldar zerttep wştığına şığara almaydı. Artına tastap ketedi, mwrap bolıp qaladı. Barlıq wlt ädebietşilerimen özge ökilderi arasındağı qayşılıq mine osı jerden örbidi. Bir mağınasınan alğanda, til de mülikke jatadı. Mülik bolğanda ruhani mülik. Bwl jerde eki baspaldaq bar, biri tildiñ jay mülik bolğandağı kezi; endi biri, onıñ ruhani mülik bolğan şağı. Jay mülik bolğan şaqtağı twtınuşılardıñ sanı wşan-teñiz. Bwl twrğı da ol qwbılıs ta emes, tük te emes. Onı kez-kelgen basqa wlttıñ adamı tek bir-aq jılda igerip aladı, paydalana bastaydı. Tildiñ «nan swrap jeytin şaması bar» deytin twsı osı. Sondıqtan tildi bwl twrğıda paydalanuşılardıñ bwdan artıq küş şığaruınıñ, oınıñ kübirdek-sıbırdağına deyin igerem dep äure boluınıñ tükke keregi joq. Onıñ esesine ol tağı bir tildi osı deñgeyde igerip alsa, sol raua. Mülik bolmay ne boldı?

Til jönindegi jay pendelerdiñ de tüsinigi osı. Bwl olardıñ kemşiligi emes, tirlik qajeti. Akademiyalıq deñgeydegi tildiñ, tildik üyirilimniñ malşı üşin de, dihan üşin de tüyir qajeti joq. Al, ädebietşi şi? Mine, oylansañ osı jöninde oylan. Sen jazuşısıñ, aqınsıñ. Mal bağıp, egin egip jürgen joqsıñ. Eger sözdiñ şınına kelsek, sen bärin biluge tiissiñ äri bola biluiñ kerek. «Qazaq jazuşısı» deen wğım kileñ malşı men eginşini közde wstamaydı, onıñ işinde bäri bar. Tildiñ ruhani mülik bolar twsı mine osıdan arı bastaladı.

«Är jazuşı öz däuiriniñ aynası» degen jalañ şapandı wğımnıñ qalıñ kiiner twsı tuılğalı qaşan?? Naqasına kelgende, tildiñ ruhani mülik twrğısınan jüdeñ tartuına tizgin berip otırğan osı wğım ekendigin ekiniñ biri bile bermeydi. Äke dünieden qaytadı, bala qaladı. Bala dünieden qaytadı, nemere qaladı. Nemere dünieden qaytadı şöbere qaladı. Sonda osınıñ bäri bir qalıptan şıqqanday bolıp kete beredi deysiñ be? Adam kirpiş emes qoy, bir qalıptan aumay qwyıla beretin. Oylansañ osı jöninde oylan. Bwl twrğıda tildiñ qorğauşısı da, qormalı da halıq emes, jazuşı, ädebiet, baspasöz. Ädebieti joğalğan wltta til de qalmaydı. Ayna degen ayna, onımen öziñdi ğana köre alasıñ.  Ayna men bolaşaqtıñ tükte iligi joq. Bwl twrğıda ädebiettiñ ötken tarihpen de, aldağı bolaşaqpen de qatısı bolmauı tiis. Bwdan artıq köksoqqan uağız bolar ma?

Kezinde orıstıñ bilgir jazuşısı Çehov «Jazuşı payğambar boluı kerek» degen edi. Al, bizdiñ jazuşılarımız payğambarlıqtı qoyıp, osı jolda wmtılıs jasağan esti tälip te bola almay otır. Olardıñ miın «tüsinikti boluı, wğınıqtı boluı kerek» degen sandıraq tekti bir närse şırmap alğan.  Sonda nesi tüsinikti, nesi wğımdı bolmaq? Onı da bilmeydi. Abay tüsinikti jazğan deydi. Tüsingenderi sol, Abay «keziguge aylaqqa» dese, bwlar «keziguge aulaqqa» dep soğadı. Abay «adasqannıñ aldı jön» dese, bwlar «adasqannıñ aldı jon» dep soğadı. Abay «önerpaz bolsañ arqalan» dese, bwlar «önerpaz bolsañ esire tüs, äspensi» dep wğadı. Tüsingenderi, tüsinikti boluğa bet alğandarı osı ma?

Endi sözdiñ öz mağınalarına, Abay qoldanğan mağınalarına keleyik. «Aylaq» degen özen, köl, teñiz jağalauındağı şığanaq, bwğaz, qoynau degen söz. Bwl jerde özen jağasındağı qoynauşanı meñzep twr. Üytkeni, sözdiñ bası «Auıldıñ janı tereñ say, tasığan özen gürildep» dep twr emes pe? Qızdı äne sol jerge kel dep twr. Qanday qisındı, özi tereñ say, özi gürildep jatqan özen, özi bürkesindi aylaq. Öziñdi de körmeydi, dıbısıñdı da estimeydi. Al, «aulaq» degen «alıs, jıraq, qaşıq» degen mağınaları bolğanımen, onıñ «seskenu, jatırqau» mağınası basım. Mısalı üşin mına tirkesterge qarañız: aulaq ket, aulaq äket, aulaq bol, aulaq jür, betin aulaq qıl, boyın aulaqqa saldı, irgesin aulaqqa saldı. Osılardıñ qaysısında süykimdi mağına bar? sonda öziniñ zarığa kütken mağwşığın osınday süykimsiz mağınalı sözben şaqıra ma ğaşığı? Onıñ üstine elden aulaq bolatın bwl qanday küy edi? Degenmen, bwl qarayğan halıqtıñ bäri birdey wğa ketetin sözderdiñ betki küyi emes. Mwnda sözdiñ işki iirimi basım. Sonda da külli jwrtqa sen nege wqpaysıñ dep köz alartuğa bolmaydı. Jwrt degen jwrt, onıñ bäri filolog emes. Biraq, baspagerdi keşiruge bolmaydı.

«Adasqannıñ aldı jönge» kelsek, bwnı aşıp tüsindiru tipti wyat siyaqtı. Biraq, kezinde bizdiñ bir sınşımız osı jöninde maqala jazıp, «bwl adasqannıñ aldı jon» degen söz dedi. Biz ündemedik, ündeuge de mümkin emes söz edi bwl. Al, «arqalanğa» kelsek, bwl tipti tım eski söz edi. Bwnı jwrttıñ bäri, tipti oqımıstılarımız da «arqa süyeu,  senu, önerine senip qır körsetu, äspensu» dep jay wğadı. Bwl olay emes. Sözdiñ tübirinde twrğan «arqa» ejelgi türkiden beri «izde, izden, süyeniş, tayanış» degen mağınalarımen belgili. Sonda bwl tarmaq «önerpaz bolsañ arqa süye, öneriñe sen, nemese elire qırlan» dep twrğan joq, «önerpaz bolsañ izden» dep twr. Bwnı osıdan keyingi eki tarmaqta ädemi däleldeydi. Bılayşa aytqanda, «önerpaz bolsañ izden, bwl düniedegi öziñ qalanar ketigiñdi tap» deydi. Bwl sözderdi tüsinudegi qate sol bayağı sözderdiñ äuelgi tegine nemqwraydı qaraudan, bilimsizdikten kelip otır. Degenmen, Abay qalamına ilingen sözderge bwlayşa nemqwraydı qarauğa äste bolmaydı. Bwl jerde este bolatın eñ negizgi bir närse, Abay tildi eşqaşan jwrttıñ tüsinigi boyınşa oylamağan da, istetpegen. Tek, tildiñ taza mağınası, tegi twrğısınan ğana oylağan, istetken. Tarihqa qalar närse bwl jerde jwrttıñ wğımı emes, jwrttıñ sanamalı estileriniñ sözi ekenin jerine jete bilgen jäne tüsingen.

Dälel tartayıq, tek «Abay qara sözderinen» ğana mısal keltireyik: «ağlam, binä, basar, darılharap, ezgu, jauanmart, salahiyat, şariksiz...». Bwndaylardan 350-den astamı kezigedi. M.Äuezovtıñ «Abay» romanın oqiıq, «zaulı, rauay, sopiyana, ğizzat, algül, boysağattağış, şoramsıma, şoğılıp, külkül, sıbağısqan, sorlışegim, şarlatan, soyan, qitaban, kitiriñdep»... mwndaylardıñ 800-den astamı kezigedi. Biraq, bwl sözder kitaptıñ är-är jerinen wşqındap-wşqındap kezigetindikten jay oqırman mwnı añğara bermeydi. Sözdiñ söylem jetelegen mağınası boyınşa tüsinip kete beredi. mısalı: «Qazaqtıñ atam zamannan bergi zaulısı emes pe, jalğız bügingi künniñ adamınan bolıp otır ma?» jäne «jastardıñ bir-birine körsetip jatqan qwrmet, ğizzat, sıy-swhbat arasındağı näzik jarastı köñil küyi boldı» degen eki söylemnen «zaulı»-nıñ «qısım, auırtpalıq» degen siyaqtı söz ekenin, «ğizzat»-tıñ «qadır, qwrmet, izzet» siyaqtı söz ekenin mölşerlep qana wğadı da kete beredi. Äri, «zaulı, ğizzat» degen sözder oyında qalmaydı, jekelep alıp körsetseñ, mwnday sözderdiñ qazaq tili sözdik horında bar ekenine sengileri de kelmeydi. Jwrt degen, oqırman degen osı. Olarğa bwdan artıq talap qoyu da dwrıs emes. Sözdiñ mağınası boyınşa oylaytındar olardıñ işindegi söz quğandarı, ädebietke beyimderi ğana. Al, olar sanamalı boladı. Sonda da Abay aytadı: «Jürekte ayna joq bolsa, söz bolmaydı öñgesi. Tıñdağış qanşa köp bolsa, söz wğarlıq kem kisi», – dep. Kezinde osınday bir sözdi arab palsabı Paşarbağabip degen adam da aytqan. «Wğınıq bes jüz teñgeden bir teñge şığarğan zeket siyaqtı» dep edi ol.

Kördiñiz be, jwrt degen jwrt. Olarğa kinä artuğa bolmaydı. Keseldiñ bäri, eger tildiñ bwzıluı turalı söylessek, onıñ bastı qaynarı – baspasöz, ädebiet, aqparat, sonan soñ aqın, jazuşı, tilşi jäne solardı basqarıp otırğan qat-qabat organdar. Bwl jerde «balıq basınan sasidı» degen sözdi mıqtap eskeru kerek. Bwlardıñ işinde aqın, jazuşığa tike biligiñiz jürmeydi. Bılayşa aytqanda sen aqın bol, sen jazuşı bol dey almaysız. Olar ädebiettiñ tumıs küşteri, bäriniñ maqsatı ädebietti, tildi körkeytu. Biraq, amal ne? Oquları jetpeydi, izdenisteri kemşil, sodan da şalıs basadı. Tildi büldireyin demeydi, quatı jetpeydi, bwzıp aladı. Sondıqtan, bwlar jöninde äkimşilik twrğısınan küyindi boludıñ mañızı şamalı, oğan sınşılar bar, solar jönge saladı olardı. Al, tilşi, baspasöz tayanıştarı, tike aytqanda, redaktor jäne basşılar, mine osığan ükimet tikeley jauaptı. Bwlardı däl tauıp qoymay twrıp, tildi körkeytem, jandandıram, tüzeyim degenniñ bäri qwr dalbasa, enekökirik, oysoqtı pikir. Sözdiñ şının aytu kerek, qazir osı salada qızmet istep otırğan adamdardıñ eñ keñ qoldılıqpen aytqanda 50 payızı tolımsız kisiler.

Til jöninde olay söyle, bwlay söyle dep qarayğan halıqqa ayqwlaqtanuğa bolmaydı. Olar tük te büldirip jürgen joq. Tipti, büldiru qoldarınan kelmeydi de. Qazir tilimizge tönip otırğan eñ ülken apat, mına üş jaqtan kelip otır. Birinşiden, oqusız baspager men nadan tilşi. Ekinşi, oquı jetpegen aqın-jazuşı men audarmaşı. Üşinşi, ornınan tüspegen basşı kadr. Mine osı üşeui rettelmey nemese jetildirilmey twrıp til tazalığınan, dwrıstığınan, baylığınan auız aşuğa bolmaydı.

Endi naqtı dälelderge keleyik, eñ aldımen biz bastauıştıq sauiya «lar, ler»-diñ özinen jañılıp qaldıq. Mısalğa «körermen, tıñdarman» degen eki ataudı alayıq. Bwl turalı köp ayttıq, biraq mülde tıñdamaydı. Bwl ne üşin? Endi bildik, keseldiñ bäri osındağı «man» jäne «men» degen jalğaudan şığıp otır eken. Sonda «man» degenimiz ne? Ejelgi türkide bwl «adam, kisi» degen mağına beredi. Mäselen, tım eski zamandarda yağni Hİ ğasır men HVI ğasır aralığında wlan-qayır dalada jasap jatqan eldi körşi-qolañdarı Qıpşaq, Deşti Qıpşaq (Qıpşaq dalası) dep atasa, Europa sayahatşıları «Kuman» dep atasqan. Onısı «quman» degenderi. Mağınası «qu adam» degen söz, «qu» degen bwl qwstıñ ağın aqqu, qarasın qaraqu dep ataytınımız belgili, olar qudı tötem esebinde körgendikten osılay atanğan. Al, M. Qaşqari sözdiginde «sokman» degen sözdi tüsinindirip «qorşaudı bwzatın adam nemese batır» deydi. Keyin bwl türkilerde batırlarğa beriletin ataq, şen esebinde jürgen. Endi eskiden kele jatqan «ataman» sözge keleyik. Mwndağı «ata» sözi ejelgi türkilerdiñ öziniñ qwrmet twtqan adamınıñ atınıñ aldına «ata» degen sözdi qosıp aytu ğadatınan şıqqan. Mısalı: Hakim ata, Qorqıt ata, Seyit ata, Beket ata, t.b. Sonda bwl «qwrmet twtuğa tiisti adam» degen söz bolıp şığadı. Eñ qızığı ağılşın tilindengi «man» degen sözdiñ altı mağınasınıñ aldınğı eki mağınası: «er, er adam, adamzat» bolıp keledi. Bwl sözdiñ qalaydan qalay jaqındasıp, qalayşa birinen-birine auısıp twrğanın qazirşe tüsindire qoyudı taqırıbımız kötermes. Degenmen, tu basta parsıdan kirip, şağatayğa ornıqqan mına sözge qarañız: «danışman» tike mağınası «keñesşi, keñes beretin adam», al «man»-nıñ iliktesip twrğan aldındağı «danış» sözi eki mağına beredi. Onıñ biri – bilim, endi biri – maslihat, keñes. Al, parsılar «ğalım» degendi «danışpand» deydi. Bwl söz şağatayda da osı twlğasında keledi. Keyind osındağı «man» degen jalğauı «pan» degenge auısıp, bwl söz tilimizge «danışpan» bolıp ornıqtı. Bwğan «qwtpan» degen sözde jöpteme. Bwl jerde ol «ban» bolıp twr. Ertedegi qazaqtar auıldıñ eñ ülken aqsaqalın auıl bası eseptep, «aja» dep atağan da, bükil auıldıñ tört tülik mal ataulısın bir adamnıñ mindetine jüktep, onı «qwtpan» dep atağan. Onısı «qwtımızdıñ bası esepti adam» degenderi. «Bağıban» da osığan wqsas söz. Onıñ tike mağınası «baq adamı, bağ iesi» degen sözi. Sonımen tilimizge körermen, tıñdarman, oqırman, alarman, şabarman, atarman, ataman, qwtban, bağıban, danışpan» degen sözder kelip ornıqtı. Osındağı «man, men» ban, ben, pan, pen» degen neşe türli dıbıs özgeşeligine wşırap twrğan jwrnaq tek «adam» degen mağınadağı «man» ğana. Onday bolsa bwl köpşe röl atqara almaydı. «Körermen» degendi tike audarğanda «köruşi, köretin adam» degen söz. Bwl jerde «man» tek «şı» jwrnağınıñ rölin atqarıp twr. Al, siz «qwrmetti köruşi nemese köretin adam sälemetsizder me?» demeysiz. Sonda ne? Adamıñız bireu, sälemiñiz köpşe. Osı da söz bola ma? Degenmen, osını biz bwrın da älde neşe ret gazette, jurnalda maqala jazıp dwrıstağan edik. Tipti, qatıstı basşı adamdarğa da tildeski arqılı aytqan bolatınbız. Eşbiri kerek qılmaydı. Ana jılı Qabdeş Jwmädilov bir şığarmasında aytqan edi: «Nadan sauıt kigen batırğa wqsaydı, oğan jazuşınıñ sözi ötpeydi», – dep. Sol kisi asa dwrıs aytqan eken.

Äuel deseñiz «bwl habar 8 sağat 30 minutta beriledi» nemese «pragrammamız tañerteñ 6 sağatta bastaladı» deydi. Osı ne söz? Bwl orıstanğan qazaqtıñ sözi. Orıstar «qazir sağat 6-dan 10 minut ötti» degendi «seyças 6 çasov 10 minut» deydi. Osını bizdiñ ärip mwjığan audarmaşılarımızşa tike audarsañız «qazir 6 sağat 10 minut» degen söz boladı. Bwdan ne wttıq? Qazaqstanda bir jwma bolıp qaytqan bizdiñ qazaqtar şekaradan «allaulap», «ızbandap» ötedi. Sonda bizdiñ ğılım, bilim ordası dep tälim alğan, kündiz-tüni qwlağımız ben közimizdi tozdırıp eminip otırğan televizorımız ben radiomızdıñ ne parqı qaldı? «Körmegenge köseu tañ» degen osı da. Mwnı da talay ayttıq. Joq, joq, wqpaydı, äri miz baqpaydı. Jekelegen tilşilerge aytsañ, äueli öziñdi dwrıstap, daulasqısı keledi. Tike qarsı twra almağanımen iştey qıjırınıp twrğanı belgili. Osındaylardı dartpalap Abay aytadı: «Hayuan bilmeydi, bilemin dep daulaspaydı. Biz de bilmeymiz, bilemiz dep nadandığımızdı bilimdilikke bermey talasqanda öler-tirilerimizdi bilmey küre tamırımız adırayıp ketedi» (Jetinşi qara söz). Sonan soñ, ğılımğa qiyanatpen qarağan osınday adamdardı Abay «jartı adam» dep ataydı. Sonda biz qaşanğa deyin jartı bop jüre beremiz? Jä, «8 sağat 30 minut-aq» bolsın deyik. Sonda bizdiñ osı bağdarlamamız oqıstan keler jılı osı uaqıtta qayta beriletin bola qalıp, sonı aytu kerek bolsa ne der edik? Mına audarma boyınşa bolğanda, onı bılay aytu kerek boladı: «Bwl bağdarlamamız 2016 jıl 4 ay 4 kün 8 sağat 30 minutta qayta beriledi».

Este bolu kerek, nadandıqtıñ tek özine ğana tän eki erekşeligi boladı, biri, neni bolsa da qate-dwrısına qaramay jañasımaq nemese jwrttan özgeşeleu bolsa boldı qabıldap ala qoyadı. Endi bireui, «bwl nege, ol ne üşin?» degen swraqtar miında bolmaydı. YA, onı ekşeytin mi da joq boluı mümkin ğoy. Sonan da, estigen närsesin aldıñğı erekşeligine säykes ekşeusiz qoldanadı. Sonan soñ, tabiğattarı wqsas bolğan soñ, birnen-biri qağıp äketedi. Osınday minezdegilerge Abay aytadı: «Aqıl senbey senbeñiz, bir iske kez kelseñiz. Aqsaqal ayttı, bay ayttı, kim bolsa meyli ol ayttı, aqılmenen jeñseñiz» dep. Ere jönelme, öz añılıña sal dep twr Abay. Amal ne? Oğan nadandıqtarı boy bermeydi.

Bwğan ayqın mısal «soñına şıqtı» degen söz ben «seriktestik» degen söz. «Soñına şıqtı» degen tirkes qırğız sözdikterinen kezdesedi, bizde mwnday tirkes ejelden bolmağan. Al, qazir televizor, radio birtwtas «soñına şığıp» ketti. Osılay kete bersin deyik, sonda ayağı ne boladı? Sonımen tilimizge aldağı jerde «ayağına şıqtı, aqırına şıqtı, bituine şıqtı, tamamına şıqtı, tügeuine şıqtı, t.b.» siyaqtı wşan-teñiz tirkester kelip qosılmaq. Qanday abıroysızdıq. Tilge osınşalıq nemqwraydılıqtıñ ayağı tilge degen ornı tolmas qastandıqqa barıp sayasatının bilgen kisi bar ma? Al «seriktestikke» keleyik. Bwnıñ ielik sözi «serik» degen söz. Onday bolsa «serik» degen sözdiñ özi arğı teginde köptik mağına alıp twr. Onı basqa emes, onıñ şığu teginen-aq bilip aluğa boladı ğoy. Mäselen: «Ol qolına şerik (äsker) wstağan adam» deyik. Sonda osını ne dep wğar edik? Bir ğana adamı nemese şerigi bolsa, onı «äsker wstağan» deuge bola ma? Bwl sözdiñ äuelgi şığu tegi mäselesi. Sondıqtan onı «seriktestik» dep türlendiru öreskel qate boladı. Bälkim bireuler aytqan bolu kerek, «seriktik» degen birqanşa jaqtan odaqtasıp qwrıladı, sondıqtan «seriktestik» dep aytu kerek dep. Al onda tek eki jaqtan birigip qwrğanın ne deymiz? Bwlayşa bolğanda, eki jaq birlesse «seriktik», 3-4 jaq birikse «seriktestik» deu kerek boladı. Al, 5-6, tipti odan da köp jaq birikse ne deysiz? «Serikterlestik»  deu kerek pe? Aytıp otırıp öziñ tozıp ketesiñ. Sözdi bwdan artıq büldiru bolmas. Osılay-aq bolsın deyik, onda «selbestik, birlestik» degenderdi ne deu kerek? «Selbestestik, birlestestik» deu kerek pe? «Dostıq», «Intımaq» degen sözderdi bwrın büldirip bolğanbız, endi «seriktikke» tüstik. Bara-bara ne boladı, oylaudan tiksinesiñ.

Bäri de äp-ädemi sözder, biraq amal ne? Nadan adamnıñ miına simaydı. «Qıtay-AQŞ dostığı» deu kerek bolsa, «Qıtay-AQŞ dostastığı» deydi. «Elimiz şeteldermen dostıq qatınasta boldı» deu kerek bolsa «elimiz şeteldermen dostastıq katınasta boldı» deydi. Sonımen osığan ilesip «ıntımaqtastıq öristetip, ınımaqtastıqtı küşeytip, ıntımaqtastıqtı tereñdetip» degen siyaqtı bey-berekt şalduır tirkester qalıptastı. Sonda «ıntımaqtas, dostas» degen sözder «ıntımaq», «dos» degen sözderdiñ jarıspalı twlğası boldı ma? Joq, äste olay emes. «Intımaqtas», «dostas» degen söz sözdiñ bwyırtqı rayı. Mısalı: «sen pälenbaymen dostas nemese ıntımaqtas» bolıp keledi. Eger, bireuler araz-aştı bolıp jürip äzer birikse, «olar äzer dostastı nemese ıntımaqtastı» deymiz. Bwl twrğıdan alğanda «dostastıq», «ıntımaqtastıq» degen sözder ne boldı? Sözdi bwlayşa tozdıruğa bolmaydı. Äueli osınıñ özi mändik qatege jatadı. Oylansaq osı jöninde oylanayıq, ağayın.

Mine, osılayşa biz qazir sözderdiñ köpşe jäne jekeşe türinen, jalğau, şılauınan ayrılıp qaldıq. Este bolu kerek, Til bwzılsa öziniñ süyektik mağınasınan bwzılmaydı. Qayta osı asa näzik äri tükke eskerusiz qarapayım jerlerinen bwzıladı. Mäselen, tilimizde «twqım-twqiyan» degen mağınadağı «üyelmen» degen söz nemese «tağdır, jazımış» degen mağınadağı «qısımet» degen siyaqtı sözder joğalıp ketse, bwl älgi jalğau, şılaularğa qarağanda ülken kesir tuldırmauı mümkin. Öytkeni, däl özi bolmasa da onıñ ornın basatın jarıspalı twlğaları «otbası», «tağdır» siyaqtya sözder tağı da saqtala beredi. Al, «lar, ler, dar, der, tar, ter» joğalsa şı? Mäselen: «körermen, tıñdarman» dep jürgen nadan tilşiler siyaqtı bolıp qalsaq bärimiz. Onda mıñdağan sözderdiñ mağınası öşedi. Köp pen jeke mişa bılığadı. Bılayşa aytqanda «oquşılar sınıpqa kirdi» deu üşin «oquşı sınıpqa kirdi»  deymiz. «Körermender zaldan taradı» deu üşin «körermen zaldan taradı» deymiz. «Olar osında keldi» deudiñ ornına «ol osında keldi» deymiz. Osıdan ne wğım şığadı? Tele nemese radio habarların tıñdap otırıñız, «260 jwmısşılar», «20-dan astam qal»larda" degen siyaqtı sözderdi estimiz. Dwrıs: «260 jwmısşı, 20-dan astam qala». Özi köptikti bildirip twrğan san esimniñ soñına «lar, ler» -di qalay qosasız? Bastauış mektep oquşıları da biledi mwnı, bizdiñ tilşilerimiz bilmeydi. Aytıp otırıp öziñ tozıp ketesiñ. Biraq, amal ne? Bireulerdiñ sahnadan orın alğanın aytu kerek bolsa «Erkin qatarlılar sahnadan orın aldı» deydi. Sonda bir adam qalay qatarlı boladı? Onı tüsinetin pende joq. Mwnıñ dwrısı: «Erkin, Berik qatarlılar sahnadan orın aldı» boladı.

Belgili bir telearnada bağdarlama jürip jatır, «bolar balanıñ betin qaqpa, belin bu» deydi jürgizuşi. Mine kördiñiz be, «lar, ler, dar, der, tar, ter» ğana emes «nan, nen, dan, den, tan, ten» de joğalğan. Bwl «betin qaqpa» emes, «betinen qaqpa» deşen söz. Tike aytqanda «bet alğan bağıtınan qaytarma» dep twr. Mısalı: «jolauşını jolın qaldırma» demeysiz, «jolınan qaldırma» deysiz. Joğar joğalap kele jatıp joğasınan jañılıp qalsa, «jorğasın jañıldı» demeysiz, «jorğasınan jañıldı» deysiz. Mınau da sol siyaqtı sözder, tötenşe qarapayım. Dwrıstap otırudan öziñ wyalasıñ. Biraq, amalıñ qanşa? Jürgizuşi nemese tilşi bilmeydi. Olardı baqılap otırğan qat-qabat basşısı bilmeydi. Sonan da şarasız söyleysiñ. Bizdikilerşe tük bolmağanımen, şetel qazaqtarı üşin bwlayşa aytu tipti dwrıstaudıñ özi wyat qana emes namıs, masqaralıq. Biraq, wrpağı kinäli bolğan eken dep äkesin sottauğa bolmaydı.

Endi osığan wqsas televiziya men radiodan tıñdap jäne körgen kezdegi qate jürgen sözderdiñ bir bölegin (ärine bärin emes) dwrıstap köreyik. (Eskertetin bir närse, bwl sözderdi retti twrğızıp, topqa bölmey-aq,  özimizdiñ ara-twra tıñdağan jäne körgen kezdegi alğan estelikterimiz boyınşa beremiz).

1, «Köktem kirdi», dwrısı – «köktem keldi». Tört mausımda «kirdi» dep tek qısqa ğana qaratıladı. Qıs kirdi, köptem keldi, jaz şıqtı, küz boldı siyaqtı. Mäselen: Qıs kirdi, qıs tüsti, qıs boldı» dey alğanımızben «jaz kirdi, jaz tüsti» dey almaymız.

2, «Künige, köbisi», dwrısı – künine, köbi. Bwl Qazaqstan jağında bwzılğan sözder. Bizge negizinen sayqıman (satirik. Red.) Bauırjannıñ auzımen kelip otır. Eger bwl söz dwrıs bolsa, onda «ayına» degendi «ayığa», «jılına» degendi «jılığa» deu kerek boladı da, «az» degendi «azısı» deu kerek boladı. Bwl qanday qate?

3, «Qoldau körestti», dwrısı – qoldadı. Bwl söz qazir baspasözden auızeki tilge deyin ornıqtı. Endi, jaqın arada «jardamdastı» joğalıp «jardam körsetti»; «kömektesti» joğalıp «kömek körsetti»; «demedi» joğalıp «demeu körsetti»; «quattadı» joğalıp «quat körsetti»; «süyedi» joğalıp «süyeu körsetti» siyaqtı sözder jasalmaq. Qanday aljasu? Este bolu kerek, tilke degen mwnday azğındıq, wltqa degen opasızdıqqa jatadı. Meyli ol qay wlt bolsa da.

4, «Qalıñ jañbır jaudı», dwrısı – nöser boldı. Mwndağı «nö» eski türkiden beri «köp, mol» degen wğımdağı söz. Mısalı: «qara nöpir» degen sözi esiñizge alıñız. Al, «ser» eski kezde «jañbır» degendi bildirgen. Bwlayşa «qalıñ qar jaudı» deuge boladı, jañbırğa qoldanuğa bolmaydı.

5, «Qara uızın işe aldı ma?», dwrısı – qara uızın eme aldı ma? Kördiñiz be, işu men emu de birige bastağan. Osığan jalğas «qoy qozdadı, bie qwlındadı, tüye botaladı, siır bwzauladı, eşki laqtadı» degen sözderdiñ bäri joğalıp, tek «tudı» degen söz ğana qalatın türi bar. Bwdan soñ it küşiktep, mısıq balalamaydı, bäri de tuadı. Sonan soñ bäriniki «balası» bolmaq.

6, «Jer basa almay masattandı»,  dwrısı – ayağın qayda basarın bilmedi.

7, «Telefon şalıp», dwrısı – tildeski soğıp nemese tildeski jalğap. Osı sözde eki qate bar, biri – telefon. Qazir mwnı bireuler «qolfon» dep aldı. Iä, janğa alıp jüretinin aytıp jür deyik. Sonda twraqtı telefon sol bwrınğı qalpında qala ma? Bwl atau bwrınğı qalpında «telefon» deline berse de ülken aqau, ornı tolmas qate de bola qoymas edi. Biraq, jalğau, şılau sındı tildiñ eñ jandı jerin miz baqpay büldirip otırğan kisiler, mine, osığan kelgende jan ayamay qarsılasadı. Qanday pargöysizdik?! Janın alıp qalu üşin jüregin jwlıp alayıq dese, büyregi bülik etpeydi. Bir qolın keseyik dese, tik şapşidı. Bwdan asqan nadandıq bolar ma?! «Telefon», bwl eski grek sözi. Tike mağınası «tele» – «alıs, wzaq» degen söz de, «fon» – «dıbıs» degen söz. Tike audarğanda «alıs dıbıs» degendi bildirmek.  Bwl audarma boyınşa bizdiñ tilimizde atau bolmaydı. Al, «qolfon» dedik bwl ne jırğağan atau?! Sondıqtan eñ jaqsısı tağı da sol «tildeski» degen söz. Onan soñ «şalıp»-qa kelsek, bwl dwrıs qoyılım emes. Bireuler osı «soğıp» degen sözdi jatırqap barıp istetip jürgen sekildi. Onday bolsa, «soğıp» degen qaydan kelip otır? «Soq» ejelgi türkiden beri «kezigu, qızğanşaq» degen eki mağınamen belgili. Tilimizdegi «soğa jüru» degen tirkesti esiñizge tüsiriñiz. Sonda «telefon soğu» degen «tildeski arqılı kezdesu» degen söz boladı.

8, «Jezökşe». Qazir bwl sözdi äyelge de, erge de talğausız qoldanatın bolıp aldı. Dwrısı – «jezökşe» erlerge qoldanıladı da, äyelderge «jälep» sözi istetiledi. Onday äyelderge eñ dwrısı «soyqı» degen söz. Al, onday wyatsız orındı «jälephana» demeydi, «dolıhana» deydi.

9, Bir habarda bireudiñ zatınıñ ötimdi bolğanın aytıp jatıp: «Köktoğayda küset satıldı» deydi. «On tomdıqta» «küsetti» öñirlik til dep aladı da, «jaqsı, täuir» degen mağına bergen. Bwl dwrıs emes, «küset» ejelden beri bar söz, mağınası: «oylağanınday boldı»  degen söz. Sondıqtan, olar «armandau» degendi «küşämaq» deydi. Al, ana habardağıday aytılsa onıñ mağınasın bilmeytin adam «küset» degen bir närse satılğan eken dep wğuı mümkin. Bwl qanday jañsaqtıq?! Al, «küsettiñ» keri mäni – «keset». Arğı tegi parsınıñ «süreñsiz, küyzelu, twralau»  degen mağına beretin «käsat» sözi. Til dağdımızda negizinen sauda is-qimıldarına qaratıladı. Sondıqtan «saudası twraladı» degendi «saudası keset boldı» deymiz de, «saudası örkendedi» degendi «saudası küset boldı» deymiz. Är sözdiñ, är jarıspalı twlğanıñ  öz-öz ornı bar ekenin eskeru qaşan da kerek boladı.

“The Qazaq Times”