ەلىمىزگە ورالىپ جاتقان قانداستار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نەسىبەسىنە جارماسادى  دەپ سانايتىنداردىڭ پىكىرى دۇرىس پا؟ موڭعوليادان كەلەگن قازاق قىزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى نەنى كورسەتەدى؟

رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، 31 جىل ىشىندە، 1991 جىل مەن 2022 جىل اراسىندا ەلىمىزگە 1 089 700 قانداس كوشىپ كەلگەن. ورالمان مارتەبەسىنىڭ كۆوتاسى مەن ولشەمدەرى رەسمي تۇردە تەك 1997 جىلى كوشى-قون تۋرالى زاڭعا سايكەس بەلگىلەندى. 2009 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى ءوز قاۋلىسىمەن ورالمان وتباسىلاردىڭ سانىن جىلىنا 20 مىڭعا دەيىن ارتتىردى. ەل بيۋدجەتىنەن ورالمانداردى قولداۋعا 17 ميلليارد تەڭگە (شامامەن 130 ميلليون دوللار) بولىنگەن. «ورالمان» تەرمينى 1994 جىلدىڭ وزىندە-اق بىرقاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، اسىرەسە قازاقتىلدى گازەتتەردە «قايتا ورالعاندارعا» مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ (نەمەسە كوپ جاعدايدا وندايلاردىڭ جوقتىعى) تۋرالى داۋلاسا باستاعان كەزدە كەڭىنەن قولدانىلا باستادى. 2021 جىلدىڭ باسىندا بۇل تەرمين جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا «قانداس» ۇعىمى اينالىمعا ەندى.

تاريحي جەرىنە كوشۋ تۋرالى ۇندەۋگە قۇلاق اسقان دياسپورا قازاقتارىنىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن قازاقستان ولار ەلەستەتكەن اتامەكەننەن مۇلدە بولەك. بۇل، اسىرەسە، بارلىق قازاق دياسپورالىق قاۋىمداستىقتارىنىڭ ىشىندە كوشىپ كەلۋگە بارىنشا بەيىمدىلىك تانىتقان موڭعوليا قازاقتارىنا قاتىستى. تۋعان جەرىن تاستاپ كەتۋگە نەگىزىنەن قازاقستاننان شىققان ديسكۋرستار ارقىلى جاسالعان يدەالداندىرىلعان «قايتا ورالۋ تۋرالى ميفتەر» تۇرتكى بولعان بۇل قانداستار كوبىنەسە ەتنيكالىق ەلگە ورالۋ تۋرالى ارماندارىن مەملەكەتتىڭ كوپمادەنيەتتى جانە نەگىزىنەن ورىستاندىرىلعان قوعامىنىڭ شىندىعىنان ايىرادى.

دەگەنمەن، قانداستار ەڭ الدىمەن جاڭا كۇش پەن ءبىلىم اعىنى ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. ادەتتە بۇل جەرگىلىكتى قوعامعا بىرىگىپ، ءوز ورنىن تاپقىسى كەلەتىن وتە جوعارى ىنتالى ادامدار. بۇل اسىرەسە قازاقستاندا جانە شەتەلدە جاقسى ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستارعا قاتىستى. قازىرگى تاڭدا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىمەن قارجىلاناتىن «قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى» جوباسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. جوبا اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋدىڭ قۇرىلىمدىق قۇرامداس بولىكتەرىن، جاھاندىق جانە ايماقتىق كوشى-قون پروتسەستەرى ماسەلەلەرىندە ءداستۇرلى جانە جاڭا مەديا ستراتەگياسىنىڭ ۇلگىلەرىن، كاندالار مەن ميگرانتتاردىڭ الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋىن دامىتۋعا باعىتتالعان. وسى عىلىمي جوبا اياسىندا قانداستارىمىزدىڭ ءبىر وكىلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك. وسى سۇحباتتىڭ كەيىپكەرى – تۇركيادا ءبىلىم الىپ، بۇگىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قۇندى كادرلاردىڭ ءبىرى – موڭعوليادان كەلگەن قانداس قىز.

– ءوزىڭىز تۋرالى ازداپ ايتىپ بەرىڭىزشى. قاي جاقتانسىز؟ قايدا ءبىلىم الدىڭىز؟ 

– مەن، تۇلپار جانىبەكقىزى، 1993 جىلى مونعوليانىڭ استاناسى ۇلانباتىر قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەنمىن.. اتا-انام اسكەري قىزمەتكەرلەر بولدى. اتا-انام اسكەري قىزمەتكەرلەر بوعاندىقتان مونعوليانىڭ كوپتەگەن وبلىستارىندا ءومىر سۇردىك. سوڭعى جىلدارى بايان-ولگەي ايماعىندا تۇراقتاپ، اتا- انام سول جەردەن زەينەتكە شىقتى. مەن باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتى سول اۋداندا ءبىتىردىم. 8-ءشى سىنىپقا دەيىن 2-ءشى موڭعول ورتا مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ، ودان كەيىن دارىن ورتا مەكتەبىندە وقىپ ءبىتىردىم. 11-ءشى سىنىپتى ۇزدىك وقۋشى التىن مەدالمەن ءبىتىردىم. مەكتەپ جىلدارى جاقسى وقۋشى قاتارىندا بولدىم. وقۋدى جاقسى كوردىم. جوعارى ءبىلىمدى تۇركيا مەملەكەتىندە وقۋ بۇيىردى. تۇركيا مەملەكەتىندە جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الدىم. وقۋىمدى جالعاستىرىپ، حالىقارالىق قاتىناستار ماماندىعى بويىنشا ماگيستر عىلىمي اتاعىن قورعادىم. كازىرگى تاڭدا ءال-فارابي قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىتۋشى بولىپ قىزمەت ىستەيمىن. اتا مەكەنگە ورالىپ، ۇلكەن ءومىر جولىنا قادام باسىپ، وتباسىن قۇرىپ، كىشكەنتاي قىزدىڭ اناسى اتاندىم.

– مونعولياداعى قازاقتاردىڭ جاعدايىن سيپاتتاپ بەرە الاسىز با؟ اسىرەسە جاستار اراسىندا سول مەملەكەتكە جانە قازاقستانعا دەگەن كوزقاراسى قانداي؟  

– مونعولياداعى قازاقتار جالپى 95 پايىزدان كوبىسى،  جوعارى ءبىلىمدى، شەت مەملەكتەردەن ءبىلىم الىپ، كازىرگى تاڭدا ءوز قاتارىنىڭ الدى بولىپ، ۇلگى كورسەتىپ جۇرگەن قازاق جاستارى از ەمەس.  تۇركيا، ەۆروپا، قىتاي، كورەيا، جاپونيا، اقش، اۆستراليا ەلدەرى مونعوليا جاستارىنىڭ ءبىلىم الاتىن ەلدەرىنىڭ قاتارىندا. مونعوليا دەموكراتيالىق مەملەكەت بولعاندىقتان، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبىلىم الۋ، ءومىر ءسۇرۋ سالت داستۇرىنە سىيلاستىقپەن قاراپ، ەركىن ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك جاسايتىن مەملەكەت. سول جاعىنان قازاق جاستارى، مونعوليانى قۇرمەتتەيدى دەپ ويلايمىن. قازاقستان ءار ۋاقىت، قازاقتاردىڭ جۇرەگىندە اتا مەكەن رەتتىندە قالىپتاسىپ كەلگەن، اتا-انامىز، ۇلكەندەرىمىز جاستارعا، قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋدى ءناسيحاتتايدى جانە ۇرپاقتارىن قازاق ەلىندە  قىزمەت ەتۋىن قالايدى سوندىقتاندا بولار پاندەميادان كەيىن مونعوليادان كوشىپ ورنالىسىپ  جاتقان قانداستاردىڭ سانى ءبىرشاما ارتقان. قازاق ەلىنە ورالىپ جاتقان جاستار، جاڭا بيزنەس ءتۇرىن اشىپ جاتسا كەيبىرىسى عىلىمعا ۇلەسىن قوسۋدا. شەت ەلدەن كەلىپ جاتقان جاستاردان كوپ ءۇمىت كۇتۋگە بولادى، ولار جاڭا قازاقستانىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسادى دەگەندى سەنىمدى تۇردە ايتالامىن.

– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، موڭعوليادا قالساڭىز جەتىستىككە جەتە الاتىن ەدىڭىز با؟ ول جاقتا قانداستار ءۇشىن كاسىبي نەمەسە جەكە مۇمكىندىكتەر بار ما؟ 

– موڭعوليادا، قانداستار ءۇشىن كاسبي بولسىن باسقا دا مۇمكىندىكتەر كوپ. ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارىنىڭ تىلەنبەي دەمەيدى مە. سول سياقتى، جەتىستىككە جەتۋ، مەملەكەتتكە بايلانىستى ەمەس دەپ ويلايمىن، ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى، ەڭبەكقورلىعى تالپىنىسىنا بايلانىستى. سوندىقتان مەن قايدا بولماسام دا، جەتىستىك مەنىڭ ۇمىتىلىسمەن بىرگە جۇرەدى دەپ ەسەپتەيمىن.

– تۇركياعا قالاي وقۋعا قالاي ءتۇستىڭىز؟ نەلىكتەن جۋرناليستيكانى تاڭدادىڭىز؟ تۇركيانىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار جانە دە قازاقستان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن باستى ايىرماشىلىعى نە؟ 

– مەكتەپ جىلدارىنان بەرى شەتەلدە وقۋ ارمانىم بولاتىن بىراق تۇركيا ەلى ەمەس ەدى. اللانىڭ بۇيرىعى سولاي بولعان شىعار تۇركيا ەلىنە وقۋعا ءتۇستىم. جۋرناليستيكا  ماماندىعى بالالىعىمنىڭ ماقساتى بولاتىن شۇكىر سول ماماندىققا دا ءتۇستىم. تەلەارنادان باعدارلاما جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ باعدارلامانى جۇرگىزۋ بارىسى، سويلەۋ مانەرى قوزعالىسىن مۇقيات قارايتىندىمىن. بالالارمەن ويىن ويناعاندا جۋرناليست بولىپ ۇنەمى سۇراق قوياتىندىمىن. تۇركيا ەلىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءادىسى نەگىزى عىلىمي زەرتەۋلەر جانە جۇمىستارعا باعىتتالعان. ۇزاق ۋاقىتپەن ساپالى عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزەدى. دوكتورانت دارەجەسىن قورعاۋ 5,6 كەيدە 10 جىلعادا سوزىلادى، وسىمەن قازاقستانىڭ ءبىلىم جۇيەسىنەن وزگەشەلىگى بايقالادى.

– وقۋ ءبىتىرىپ، قازاقستانعا كەلگەندە جۇمىس تابۋ قيىن بولدى ما؟ بىزدە ومىرگە بەيىمدەلۋ قالاي ءوتتى؟ 

– ارينە، باستاپقى ۋاقىتتا جاڭا ەلدى مەكەن بولعاندىقتان جۇمىسقا ورنالاسۋ قيىنداۋ بولدى. ءوز ماماندىعىمدى ءسۇيىپ وقىعاندىقتان، ءوز جۋرناليستيكا ماماندىعىممەن جۇمىس ىستەۋ ەڭ باستى ماقساتىم بولدى. سول باعىت بويىنشا جۇمىس ىزدەدىم. شۇكىر، نيەت ەتىپ، ارەكەتكە كوشكەندىكتەن ءبىر اللانىڭ قۋاتىندا، اتا-انام قولداۋىمەن ءوزىمنىڭ قالاعان جۇمىسىما ورنالاستىم.  تەك وسى ءبىر ءسوزدى جادىمنان شىعارمايمىن، جارامايتىڭ جۇمىس بولمايدى، جۇمىسقا جارامايتىڭ ادام بولادى. جۇمىس ىستەيمىن دەگەن ادامعا قاشاندا جۇمىس ورىنى تابىلادى. بەيىمدەلۋ قيىن بولمادى، ويتكەنى بالا كەزىمنەن جازعى كانيكۋلدى الماتىدا وتكىزەتىندىمىن.

– كاسىبي تۇرعىدان تۇركيا مەن قازاقستاندى سالىستىرعاندا، قاي جاقتا قانداستار ءۇشىن جۇمىس تابۋ جانە بەيىمدەلىپ كەتۋ مۇمكىندىكتەرى مول؟ 

– قازاقستانمەن تۇركيانى سالىستىرعاندا جۇمىس تۇرعىسىنان تۇركيانىڭ مۇمكىندىكتەرى مولىراق،ويتكەنى تۇركيا ازيامەن ەۆروپا قۇرىلىعىن بايلانىستىرىپ تۇرعان، بايىرعى وسمان يمپەرياسىنىڭ تاريحي مەن بۇگىنىن جالعاستىرۋشى تانىمال مەملەكەت. تۇركيا، دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق، ساياسات تۇرعىسنان دا الەمدىك ەلدەردىڭ باستى نازارىندا تۇراتىن مەملەكەت بولعاندىقتان ول جەردە جۇمىس مۇمكىنشىلىكتەرى اتا مەكەنىمىزگە قاراعاندا مولىراق بىراق ءار جەردە وزىندىك قيىنشىلىقتار بار. سوندىقتان وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. ءسىز ءوز بىلىمىڭىزگە سەنسەڭىز نەگە ءوز ەلىڭىزدە جاقسى ءومىر سۇرمەسكە. قازاقستان دا جۇمىسقا ورنالاسا الماعان ادام تۇركيا دا مۇلدەم قىزمەت جاساي المايدى ويتكەن ول جەردە باسەكەلەستىك ءبىرشاما جوعارى سونىمەن قاتار تالاپتا جوعارف قويلادى.

– ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا قانداي باعىتتا ىزدەنىس جاساپ ءجۇرسىز؟ قانداي پاندەردەن ساباق بەرىپ ءجۇرسىز جانە دە قانداي پاندەردەن ساباق بەرگىڭىز كەلەدى؟ 

– جۋرناليستيكا باعىتىنداعى نەگىزگى پاندەردەن ساباق بەرەمىن. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا مەديا باعىتىندا جانە الەۋمەتتىك باعىتتاردا ىزدەنىس ۇستىندەمىن. كازىرگى تاڭداعى ديجيتال قوعام (ساندىق قوعام), گلوبال سيتيزين (جاھاندىق ازامات) سياقتى تاقىرىپتار قىزىقتىرادى.  جانە دە جالپى الەمدەگى قازاقتاردىڭ بىرەگەي جاقىن بولۋى جانە دە قازاق ەلىندە جويىلىپ بارا جاتقان قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ سياقتى تاقىرىپتاردا كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرمەن قاتار جيىندار وتكىلگەنىن قالايمىن. وسى باعىتتا ءبىلىم ورداسى بولعان ۋنيۆەرسيتەتدەردە بىرگىپ جۇمىس ىستەۋ الداعى ماقساتتارىمنان ءبىرىسى دەۋگە بولادى. زامانىڭ تالابىنا ساي كوشپەندى حالىقتىڭ ءومىرىن الەمدىك نارىقتا دا تانىتا ءبىلۋ ماقساتىمىنىڭ ءبىر بولىگى.

– ءبىزدىڭ قازاقستاندىڭ ستۋدەنتتەردىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟ ستۋدەنتتەرمەن قارىم قاتىناسىڭىز كالاي؟ 

– ستۋدەنتتەرمەن قارىم قاتىناسىم جاقسى. ستۋدەنتتەردى باعالايمىن، ءار وڭىردەن كەلگەن ستۋدەنتتەردىڭ تابيعاتتى ءارتۇرلى سولاردان كەيدە جاڭا دۇنيەلەر ۇيرەنەمىن. ءار ستۋدەنت ەلىمىزدىڭ بولاشاعى سوندىقتان ەشبىر ستۋدەنتتى قاراۋسىز قالدىرعىم كەلمەيدى. تىكەلەى جەكە جەكە جاقسى تانىپ، جۇمتسس جاساعاندى ۇناتامىن. ولارعا ءوز بىلگەنىمدى ايانباي ۇيرەتۋ جولىندا قىزمەت ەتۋدەمىن. اركەز اقىلشى بولىپ، قوعامنىڭ الدىڭعى قاتارى بولۋىنا ۇلەسىمدى قوسسام دەيمىن.

– جۇمىس بارىسىندا، قانداس رەتىندە قانداي دا ءبىر قيىندىقتار بولدى ما؟ 

– قانداس رەتىندە ءبىر قيىندىق بولمادى كەرىسىنشە قازاق باۋىرىمىز دەپ قولداۋ كورسەتكەن جاندار قانشاما كوپ. قازاق باۋىرلارىمنىڭ وسىنداي باۋىرماشىل بولۋى قۋانتادى. سوۆەت وداعىنىڭ كەسىرنەن ۇزاقتاپ قالساقتا ءبىز ءبىر قان ءبىر تامىرمىز قاشاندا وزىمىزگە ورالامىز. بۇل كوزقاراس اسىرەسە قازاق جاستارىندا قالىپتاسقانى قۋانتارلىق جاعداي.

– الدە سىزگە ارتىقشىلىقتا بەرىلگەن جاعداي بولدى ما؟ 

– ارتىقشىلىق جاعداي كورسەتىلگەن جوق. قاراپايىم حالىق سياقتى ەڭبەگىمىزدىڭ اقىسىن الۋدامىز. اللا، 12 مۇشەمىزدى ساۋ جاراتتى، سوندىقتان قاراپ وتىرماي ءوز جاعدايمىزدى ءوزىمىز جاساۋعا تالپىنىپ جاتىرمىز. مەملەكەتتەن نەمەسە ادامنان قول اشىپ كومەك سۇرامادىق. الما ءپىس اۋزىما ءتۇس دەپ ەمەس، سول المانى ءوسىرۋ ءوز موىنىمىزداعى بورىشىمىز دەپ ويلايمىن.

– ورىس ءتىلىن قانشالىقتى مەڭگەردىڭىز؟ كوپ ءتىل بىلە تۇرا، ورىس تىلىمەن قيىندىقتار بولدى ما؟ 

– ورىس ءتىلىن تەك مەكتەپ جىلدارى عانا كوردىم. بىراق اكەم موسكۆادان اسكەري اكادەميا بىتىرگەن بولعاندىقتان با ۇيدە ورىس تەلەارنالار كوپ كورەتىندىمىز سودان جاقسى تۇسىنەم، ال سويلەۋگە كەلگەندە كەدەرگىلەر بار.

– قانداستاردىڭ كەلىپ جاتقانىن جاقتىرمايتىن ادامدارلى كەزدەستىردىڭىز بە؟   

– ادامدار ءارتۇرلى عوي، ارينە بار جاقتىرمايتىن ادامدار. ولار ويلايدى ولاردىڭ ناپاقاسىن قانداستار كەلىپ تارتىپ الادى دەپ، بىراق اركىمنىڭ رىزىعىن بەرۋشى اللا، سوندىقتان ەڭبەك ەتىپ تەر توككەن ادامنىڭ رىزىعى مول بولاتىنى انىق.

– بۇگىنگى قازاقستاندىق قوعامدى قالاي باعالار ەدىڭىز؟ 

– بۇگىنگى قازاقستان قوعامىندا شەشىلۋگە ءتيىس وزەكتى ماسەلەلەر ارينە كوپ،بىراق ءبىر بايقاعانىم قازاقيلىققا، قازاق ماديەنەت ءداستۇرىن باعالاپ باستاعانى مەنى قۋانتادى. ەلىمىزدە تەك عانا ءوز ءتىلىمىز قولدانىلسا دەپ تىلەيمىن!

 

اشيموۆا ا.ب.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،

جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىسى