سوت بيلىگىندەگى قايشىلىق: قاڭتارشىلار ىسىندە دەموكراتيا قاعيداسى بۇزىلىپ، ءتىل داۋى تۋىندادى

الماتى قالاسىنداعى قاڭتار كوتەرىلىسىنە قاتىستى سوتتاردى قازاقشا وتكىزۋ جونىندەگى ماسەلە ەكى ءتۇرلى شەشىلدى. زاڭناماسى ورتاق، ءىس جۇزىندە قايشىلىقپەن قابىلدانعان سوت بيلىگىنىڭ شەشىمىن قوس ستاندارت جاعداي دەپ سىناعاندار كوبەيدى. ايىپتالۋشىلاردىڭ بەستەن ءتورتى، كۋاگەرلەردىڭ تۇگەل دەرلىگى قازاقتىلدى بولا تۇرا، – ورىسشا جالعاستىرۋدى سۇراعان جالعىز ايىپتالۋشى مەن ءبىر جابىرلەنۋشىنىڭ تىلەگىن ءجون كورگەن سوتتىڭ ادىلدىگىنە قاتىسۋشىلار كۇمان كەلتىرەدى. سوت ءىسىن مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزۋ تۋرالى بىرنەشە رەتكى ءوتىنىشى قايتا-قايتا ورىندالماي جاتقان تاراپتاردىڭ كوپشىلىگى سوتقا سەنىمسىزدىك بىلدىرۋگە ءماجبۇر بولدى. ولار سوت ادىلدىگىنىڭ العىشارتى – ءىستى كوپتىڭ مۇددەسىنە ورتاق تىلدە جۇرگىزۋ ەكەنىن ايتادى.

الماتى قالاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىندا ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىنان بەس قاڭتارشىنىڭ ءىسى قارالا باستادى. ولار – ايگەرىم تىلەۋجانوۆا، قالاس نۇرپەيىسوۆ، نۇرلان دالىباەۆ، ەرمۇحامبەت شيلىباەۆ، جان-ايدار كارمەنوۆ. قاڭتار وقيعاسى كەزىندە اۋەجايدى باسىپ الۋعا قاتىستى، ۇيىمداستىردى دەگەن ايىپ تاعىلعان.

قوعام نازارىن اۋدارعان ءىس سوتقا تۇسكەن كۇننەن-اق ءتىل داۋى تۋعان. ايىپتالۋشىلار مەن قورعاۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى سوت پروتسەسىنىڭ قازاق تىلدە ءوتۋىن سۇراپ كەلەدى. 14 ناۋرىزدا جاسالعان ءوتىنىشتى پروكۋرورلار مەن سۋديا قاتار قاناعاتتاندىرۋدان باس تارتقان. ناۋرىزدىڭ 30-ى وتكەن وتىرىستا دا بەس قاڭتارشىنىڭ ءىستى قازاقشا قاراۋىن قايتالاپ ءوتىنىش جاسادى.

اشىق سوت وتىرىسىنا قاتىسىپ جۇرگەن 80 ادام قالاس نۇرپەيىسوۆتى ۇيقاماققا بوساتۋدى جانە ءىستىڭ قازاقشا ءجۇرۋىن سۇراپ، سوتقا ۇجىمدىق ءوتىنىش حات تا ءتۇسىردى.

قازاقشاسى ناشار سۋديا مارتپەك كاكيمجانوۆ جانە ەكى بىردەي پروكۋرور ب. سەيتىمبەت پەن ك. امەرسەيتوۆ بىرنەشە رەت بەرىلگەن ءوتىنىشتى نەگىزسىز دەپ ساناپ، ورىسشا جالعاسۋىن قۇپتادى.

قاڭتارشىلار مەن قورعاۋشىلاردىڭ وتىنىشىنە قايتا-قايتا قارسىلىق تانىتقان پروكۋرورلار. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى

قۇقىق ماماندارى اتالعان ىستە قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكستىڭ 30-بابىنىڭ («قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ تiلi») 1-بولىگىنە كورسەتىلگەندەي، ەلىمىزدەگى كەز كەلگەن قىلمىستىق سوت iسi قازاق تىلىندە جۇرگiزiلەدi, قاجەتىنە قاراي قازاق تىلىمەن قاتار رەسمي تۇردە ورىس ءتىلى، ال قاجەت بولعان كەزدە باسقا تiلدەر دە قولدانىلادى دەگەن زاڭ تالابى ەسكەرىلمەگەنىن سىنايدى.

اۋەجايدا بولعان بەس قاڭتارشىنىڭ بىرىككەن ىسىندە ءتورت ازامات قازاق تىلىندە ءوتۋىن سۇراپ وتىر. قالاس نۇرپەيىسوۆتىڭ ادۆوكاتى جالعاس ساپارحانوۆانىڭ ايتۋىنشا، ءىس قوزعالعان 7 قاڭتاردان بەرى 8 اي بويى الدىن الا تەرگەپ-تەكسەرۋ ارەكەتى قازاقشا جۇرگەن. بىلتىر 11 تامىزدا تەرگەۋ ورگانى ءىستى ورىس تىلىنە اۋىستىرعان.

تورتكە ءبىر... بىراق دەموكراتياعا قايشى شەشىم

30 ناۋرىزدا وتكەن تۇستەن كەيىنگى وتىرىستا ءوتىنىشى قاراۋسىز قالعان ادۆوكاتتار سۋديا كاكيمجانوۆقا سەنىمسىزدىك تانىتتى. ونىڭ ورنىنا كىرگەن سۋديا باحىتحان باكىرباەۆ تاراپتاردىڭ ءۋاجىن تىڭدادى. بەس قاڭتارشىنىڭ ءبارى قازاق. بىراق تورتەۋى پروتسەستىڭ قازاق تىلىندە ءجۇرۋىن، بىرەۋى ورىس تىلىندە وتكەنىن قۇپ كورەتىنىن مالىمدەدى.

نۇرپەيىسوۆ جانە ونىڭ قورعاۋشىلارى ساپارحانوۆا مەن ايدارحانوۆ، تىلەۋجانوۆا جانە ادۆوكاتى ايدارحانوۆا، دالىباەۆ پەن شيلىباەۆ جانە ولاردىڭ قورعاۋشىلارى بايجانوۆ زاڭعا سايكەس قازاقشاعا وزگەرتۋدى سۇرادى. كارمەنوۆ پەن ونىڭ ەكى ادۆوكاتى تورامانوۆ پەن يسمايلوۆ ەكىۇشتى، دەگەنمەن ورىسشا قالدىرۋ مانىندە تالاپ ءبىلدىردى.

سول جاعىنان ساناعاندا ءتورتىنشى تۇرعان – ادۆوكات ابيل تورامانوۆ. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى

– مەنىڭ قورعاۋىمداعى كارمەنوۆ تولىعىمەن ءورىستىلدى قازاق. اكەسى قازاق، اناسى ارميان. وتباسى، اينالاسى ورىسشا. ورىس تىلىندە وقىعان. قازاق ءتىلىن مۇلدە بىلمەيدى. ...قازاقشا وتكىزۋ ونىڭ قۇقىعىن شەكتەيدى. ونىڭ ۇستىنە، كونستيتۋتسيا بويىنشا تىلدىك بەلگىسىنە قاراي قۇقىعىن شەكتەۋگە جول بەرىلمەيتىنىن پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ەسىنە سالعىم كەلەدى. وسى تۇرعىدا تەرگەۋ مەن پروتسەستە بەكىتىلگەن ورىس تىلىندە جالعاسۋىن سۇرايمىن، – دەدى ادۆوكات ابيل تورامانوۆ.

شيلىباەۆ «مەن ورىس ءتىلىن مۇلدەم تۇسىنبەيمىن. مەنىڭ تاعدىرىم شەشىلىپ جاتقاندا ءىس تۇسىنبەيتىن تىلدە جۇرسە، وندا تۇرمەدە جاتا بەرەيىن، سىرتتاي سوتتاي بەرىڭىزدەر» دەپ اشىندى. ءسوز العان دالىباەۆ تا ورىس ءتىلىن بىلمەيتىنىن ايتتى. سوتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءوتۋىن تالاپ ەتتى. ول «تەرگەۋ امالدارى ءىستىڭ بارلىعى قازاقشا جۇرگەنىن» العا تارتتى. قورعاۋىنداعى ەكى قاڭتارشىنىڭ ءمونوتىلدى ەكەنىنە باسا نازار اۋدارعان ادۆوكات بايجانوۆ ءتورت بىردەي ازاماتتىڭ بۇرىن تۇسىرگەن ءوتىنىشىن ەسكەرىپ، ءىس سوتقا جولدانعاندا سۋديا ءمان-جايدى ەسكەرىپ قازاقشا جۇرگىزۋگە شەشىم قابىلداۋى كەرەك ەدى دەيدى. سونىمەن قوسا، شىنقۋات بايجانوۆ:

– العاشىندا تەرگەۋ قازاقشا جۇرگەن، كەيىننەن ارنايى پروكۋرورلار قولىنا العان كەزدە ماتەريالدى تولىعىمەن ورىسشاعا اۋدارعان. تەرگەۋ ماتەريالدارى باسى-اياعى تۇگەل، ساراپتاما مەن قورىتىندىلارى، كۋالار جاۋابى، بارلىق قۇجات ەكى تىلدە دايىندالعان. سوتقا ەش ايىرماسى جوق، ءىستىڭ ءبارى ەكى تىلدە الدىندا تۇر. قازاقشادان ماسەلە جوق، ماتەريال دايىن. ەرتەڭ كورسەتپە بەرەتىن كۋاگەرلەردىڭ 90%-ى قازاقتىلدى ازاماتتار. جالعىز جابىرلەنۋشى قازاق ءتىلىن بىلەتىن وكىل جىبەرە الادى عوي.

سولدان وڭعا قاراي: نۇرلان دالىباەۆ، قالاس نۇرپەيىسوۆ جانە ەرمۇحامبەت شيلىباەۆ. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى

– تاعى ءبىر جايت – سوتتالۋشىنىڭ قۇقىعى بۇزىلسا، ەرتەڭ كەز كەلگەن ۇكىمنىڭ بۇزىلۋىنا، قايتا قارالۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. اقتاۋ ۇكىمىنەن ءۇمىت ەتىپ وتىرمىز. سولاي بولعان كۇنى پروكۋرور سوتتالۋشىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى بۇزىلدى، ءىس ورىسشا ءجۇردى، پروتسەستى قايتا وتكىزۋگە نەگىز بار دەپ قايتا شاعىمدانارىنا ءجۇز پايىز سەنىمدىمىن، – دەپ ىقتيمال سالدار جونىنە توقتالدى بايجانوۆ.

بەس جابىرلەنۋشىنىڭ ءبىرى، ۇكىمەتكە قاراستى «كازاەروناۆيگاتسيا» فيليالىنىڭ وكىلى، الەكسەي افاناسي سوتقا سەنىمسىزدىك بىلدىرمەيتىنىن، ياعني ءىستىڭ ورىسشا ءجۇرۋىن ماقۇلدايتىنىن مالىمدەدى. ادۆوكات بايجانوۆتىڭ مەملەكەتتىك كاسىپورىننان قازاق ءتىلىن بىلەتىن وكىل تابۋ قيىن ەمەس بولار دەگەن پىكىرى وسى مەكەمەگە قاتىستى.

پروكۋرورلار سوت ءىسىن قازاقشا جۇرگىزۋ تالپىنىسى بىرنەشە رەت ماقۇلدانباي، اقىرى سوتقا سەنىمسىزدىك تانىتقان ايىپتالۋشىلار مەن ادۆوكاتتاردىڭ ءوتىنىشىن بۇل جولى دا نەگىزسىز دەپ باعالادى.

تاراپتاردىڭ پىكىرى تىڭدالىپ بولعان سوڭ كەڭەسۋ بولمەسىنە كەتكەن ءبىر ساعات ۇزىلىستە قازاقتىلدى ءتورت قاڭتارشىنى قولداۋعا كەلگەن ونداعان ادام مەن ءورىستىلدى كارمەنوۆتىڭ تۋىستارى اراسىندا تىلدىك داۋ تۋدى. دالىزدە جالعاسقان جانجالدا ۇلتارالىق ارازدىق تۋدىراتىن سوزدەر ايتىلدى. جان-ايدار كارمەنوۆتىڭ ۇلتى ارميان، ورىسشا سويلەيتىن اناسى «ماعان قازاقشانى ۇيرەتپەيدى، سەبەبى قازاقستاندى ءبىز قۇردىق» دەگەن ۋاجىنەن كەيىن ايقاي-شۋ سيپاتى كۇردەلەنە ءتۇستى.

ايىپتالۋشىلار مەن قورعاۋشىلاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ سۋديا كاكيمجانوۆقا سەنىمسىزدىك تانىتۋىن قاراعان سۋديا باكىرباەۆ ارىپتەسىنىڭ پوزيتسياسىن ساقتاپ قالدى. ول سوت پروتسەسى ورىسشا قارالادى، قازاقشاعا اۋىستىرۋعا نەگىز جوق دەپ ءتۇسىندىردى. سوت زالىنداعىلار «سۋديا، ماسقارا!» دەپ نارازىلىق ءبىلدىردى. ءورىستىلدى ءبىر قازاققا قازاقتىلدى ءتورت قازاقتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن جىعىپ بەردى دەپ سىناعاندار دا بولدى.

ارتىنشا سوت زالىنا قايتا كەلگەن كاكيمجانوۆقا كەلگەن كەيبىر قاتىسۋشىلار ورنىنان تۇرماۋ ارقىلى نارازىلىعىن ءبىلدىردى. قازاقشا بىلمەيتىن يا سويلەمەيتىن سۋديا كەلەسى سوت وتىرىسىن 4 ساۋىرگە بەلگىلەدى.

سوت بارىسىن باقىلاپ جۇرگەن QT ءتىلشىسى كوپشىلىك تۇسىنبەيتىن تىلدە ءوتىپ جاتقان پروتسەسس ۋاقىت جاعىنان ءتيىمسىز، ۇزاپ كەتەتىنىن ءارى اقپارات كولەمىنىڭ اۋقىمدىلىعىنان اۋدارما قىزمەتىنىڭ ساپاسى ناشارلايتىنىنا كۋا بولدى. اۋدارماشى قازاقتىلدى تاراپتاردىڭ كوپتىگىنەن ايتىلعان سوزدەردى ءدال ءارى تولىق اۋدارۋعا ىلەسە الماي جاتادى.

ءبىر قالانىڭ سوتتارى ۇقساس جاعدايدا ءارتۇرلى شەشىم شىعارادى

وسىعان دەيىن الماتى قالاسىندا بولعان جانە قازىر دە جالعاسىپ جاتقان ءتۇرلى سوت پروتسەسىندە كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىنە وراي ءىستى قازاق تىلىندە قاراۋ وتىنىشتەرى ەش قيىندىقسىز قاناعاتتاندىرىلعان. مىسالى، بوستاندىق اۋداندىق سوتىنداعى قاڭتار ءىسى. وندا دا ايىپتالۋشىلاردىڭ بەستەن ءبىرى عانا ورىسشا قالدىرۋدى سۇراعان، بىراق كودەكس اياسىندا كوپشىلىك مۇددەسىنە بايلانىستى اۋەلى ورىسشا قارالعان پروتسەسس ماسەلەسىز قازاقشاعا وزگەردى.

بىلتىر جەلتوقسان ايىندا الماتىدا بوستاندىق اۋدانىنىڭ №2 اۋداندىق سوتى قاراي باستاعان QAŃTARCILAR تۋرالى اۋقىمدى «24+1» پروتسەسى دە اۋەلى ورىسشا جۇرگەن. 24 ازامات پەن ءبىر مارقۇمنىڭ سوت ىسىندە 20-دان اسا ادۆوكات، جەكە مەنشىك 6 جانە مەملەكەتتىك 16 جابىرلەنۋشى وكىل، 3 پروكۋرور تاراپتار رەتىندە تانىلدى. سۋديا ليۋدميلا بەكتەمىروۆا كوپشىلىكتىڭ پروتسەستى قازاق تىلىندە وتكىزۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قاراعان.

تەك ءۇش ايىپتالۋشى قازاقشا جەتىك بىلمەۋى سەبەپتى ويىن ورىس تىلىندە عانا جەتكىزە الاتىنىن ايتىپ، قارسى بولعان. كەي جابىرلەنۋشىلەر – الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ قۇرىلىس باسقارماسى، مەملەكەتتىك اكتيۆتەر باسقارماسى جانە ۇقك شەكارا قىزمەتى اتىنان قاتىسۋشى وكىلدەر ءىستىڭ مەملەكەتتىك تىلدە قارالۋىنا نارازى بولدى. پروكۋرور سوت ەركىنە قالدىردى. دەسە دە 13 قاڭتاردا سۋديا قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكستىڭ 30-بابى («قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ تiلi») نەگىزىندە ايىپتالۋشىلاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ تاڭداۋىن ەسكەرىپ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن قازاقشاعا وزگەرتۋ جونىندە ءۋاجدى قاۋلى شىعاردى. سونداي-اق، بەكتەمىروۆا ءوزىنىڭ قازاقشا ەپتەپ تۇسىنەتىنىن، بىراق جەتكىلىكتى بىلمەيتىنىن ايتىپ اعىنان جارىلدى. سايكەسىنشە سوت ءوندىرىسىن قازاقشا مەڭگەرگەن سۋديا داۋرەن ماۋكەەۆ قارايتىن بولىپ شەشىلدى.

اۋداندىق سوت پەن اۋدانارالىق سوتتارعا ءبىر كودەكس ورتاق بولعانىمەن، بىردەي جاعدايدا ەكى ءتۇرلى ۇستانىمدا بولۋى – سوت جۇيەسىنىڭ بىرىزدىلىگىنە جانە زاڭدىلىعىنا نۇقسان كەلتىرەدى. كەيبىر ساراپشىلار ءبىر مەزەتتە سوت ينستيتۋتى قايشى پوزيتسيادا بولۋى سۋديانىڭ قايسىبىرىنە  «ساياسي تاپسىرما جۇكتەلگەن بولۋى مۇمكىن» دەگەن كۇمان كەلتىرەدى.

The Qazaq Times