مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: سانا قالاي ورىستاندىرىلدى؟ ء(ىى)

(جالعاسى، باسى وتكەن شىعارىلىمدا)

بۇلاي بولۋدىڭ ءمان-ماعىناسى – وتارلانعان حالىقتاردى ۇزاق ۋاقىت قولدان شىعارماي شiدەرلەپ ۇستاۋدىڭ كiلتi قارا كۇشتە ەمەس، ولاردىڭ ساناسىن جاۋلاپ تابىندىرۋ ارقىلى رۋحاني قۇلدىقتا ۇستاۋ ءۇشiن، ولاردىڭ ازاماتتىق سەزiمi مەن ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا جول بەرمەيتiن سەنiمدi كەدەرگi قويۋدىڭ جولى ولاردىڭ سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحي حالىقتىق ساناسىن جويۋدى كوزدەۋiندە جاتىر. وسى سەبەپتi ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، جالعاستىق تابا بەرەر حالىقتىڭ تاريحي جادىن ءۇزۋدiڭ، ونى قايتا ورالماستاي كەلمەسكە كەتiرۋدiڭ شەشۋشi بۋىنى، اداستىرماس كiلتi – سول حالىقتىڭ عاسىرلار بويى پايدالانىپ كەلگەن ۇلتتىق جازۋ تاڭبالارىن جويىپ جiبەرۋدەن باستالادى ەكەن.

اراب باسقىنشىلارى تۇران ولكەسiن وتارلاپ الىسىمەن-اق ءوز مادەنيەتi مەن دۇنيەتانىمىنىڭ وزەگi بولعان يسلام دiنiن، اراب تiلi مەن جازۋىن كۇشتەپ ەندiرۋگە بارعان. ۇرپاق پەن ۇرپاقتى رۋحاني تانىمى جاعىنان تiكەلەي ۇشتاستىرۋدىڭ شەشۋشi قۇرالى بولعان ويما جازۋىن اراب جازۋ تاڭباسىمەن الماستىرۋدا الىستى كوزدەگەن ساياسي-يدەولوگيالىق ماقساتى جاتىر. ياعني جەرگiلiكتi حالىقتىڭ عاسىرلار بويى پايدالانىپ كەلگەن سiڭiستi ءارi ءداستۇرلi جازۋ تاڭبالارىن سىرتقا تەۋiپ، ونى اراب جازۋىمەن الماستىرۋ ارقىلى سول حالىقتىڭ جاڭا بۋىن جاس ۇرپاعىن ەكi-ءۇش ۇرپاعى الماسقان سوڭ وتكەن تاريحي جادىنان ايىرۋدى، وسى ارقىلى جەرگiلiكتi حالىقتى وتكەنiن ۇمىتتىرىپ ماڭگۇرتتەندiرۋدi كوزدەگەن.

جاڭا بۋىن جاس تولقىننىڭ ءوز اتا مۇراسى بولعان ويما جازۋدى وقي الماۋى، كەلە-كەلە ويما جازۋمەن جازىلعان اتا مۇراسىن وقي الماۋى، رۋحاني قازىنا كوزدەرiنەن مۇلدە قول ءۇزۋi, ۇمىتۋى ولاردىڭ وتكەنiنە سالعىرت قاراپ، ءوز تاريحىنا سەلقوس قاراۋىنا الىپ كەلەدi. مۇنداي قاتىگەز الدامشى ساياسات ولاردى وتكەن تاريحى مەن انا تiلiنە، دiلiنە قالاي بولسا سولاي بەيتاراپ قارايتىن ماڭگۇرتتiك قالىپقا تۇسiرمەي قويمايدى. قانداي تۇردە بولسا دا وتارشىلدىق ساياسات اتاۋلىنىڭ كوزدەيتiنi وسى تۇپكi ماقساتتان ەش ۋاقىتتا دا الىس كەتiپ كورگەن ەمەس. بۇنى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ قاندى قول تاريحى دا اينا قاتەسىز كوز الدىڭا ەلەستەتiپ وتىرادى.

ۋاقىت وتە كەلە تۇران ولكەسiندەگi اراب يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى ءوز الدىنا تاۋەلسiز مەملەكەتتەرگە اينالسا دا، اتا مۇراسى تۇرiكتiك دۇنيەتانىمىنان ايىرىلىپ، يسلاميات يدەولوگياسىنىڭ شەڭبەرiندە، مۇسىلماندىق دۇنيەتانىم جولىندا قالا بەردi. ال اراب جازۋى مىڭ جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى ءومiر ءسۇرiپ، بiزدiڭ ەلiمiزدە 1930 جىلعا دەيiن جەتتi. تۇرiك حالىقتارى ءوز اتا مۇراسى بولعان ويما جازۋمەن جاسالعان اتا مۇراسىن وقي الماي، تiپتi ودان مۇلدە بەيحابار قالىپ، تازا مۇسىلماندىق قالىپقا ءتۇسiپ كەتتi. العاش رەت ماريگينالدى ساناعا وتىرىقشى تۇرمىستاعى تۇرiك حالىقتارى مولىراق شالىنسا، بۇل دەرتكە كوشپەلi دالا حالىقتارى دا شالىنسا دا، ولار، تiپتi حIح عاسىر سوڭىنا دەيiن قوس دiندi قالپىن ساقتاپ كەلدi.

اراب جازۋىنىڭ شەڭبەرiنە تارتىلعان حالىقتاردىڭ ءبارi دە وتكەن تاريحى مەن وزiندiك رۋحاني قايتالانباس قازىنا كوزدەرiنەن بەيحابار كۇيدە قالا بەردi. ءۇىىى عاسىر مەن ح عاسىر اراسىندا اراب تiلiنەن كەيiن پارسى تiلi ورتالىق ازيادا عىلىم مەن ادەبيەت تiلiنە اينالىپ، جەرگiلiكتi تۇرiك حالىقتارىنىڭ تiلi تاعى دا تۇرمىس تiلiنە، ءۇي iشiلiك تiلگە ىعىستىرىلدى. انا تiلiندە كوركەم شىعارما جازۋ داستۇردەن شىعىپ، ول تiلدە شىعارما جازۋشىلارعا مەنسiنبەي قاراۋ پيعىلى ورنىقتى.

جازۋ تاڭبالارىنىڭ وزگەرۋi, اراب جازۋ تاڭبالارى جەرگiلiكتi حالىق تiلiنiڭ iشكi زاڭدىلىعىنا، تابيعي دىبىستىق ەرەكشەلiگiنە ساي كەلمەۋi زيالى قاۋىمدى تالاي ويلاندىرىپ، تiپتi جاڭا جازۋ تاڭبالارىن جاساۋ ارەكەتiنە دە الىپ كەلدi. مىسالى، بابىر تۇرiك تiلiنiڭ ءوز جازۋ تاڭباسىن قايتا جاساپ ۇسىنسا دا، رۋحاني دiنباسىلارى ول ارەكەتتi سىرتقا تەپتi. اراب، پارسى تiلiنiڭ تۇرiك حالىقتارى ادەبيەتiنە ۇستەمدiك ەتiپ، جەرگiلiكتi تiلدi مەنسiنبەي قاراۋىنا عىلىم، ونەر قايراتكەرلەرi قارسىلىق جاساپ، كەلiسiمسiز كۇرەسكە شىقتى. مىسالى، تۇرiك تiلiنiڭ قۇقىن قورعاۋ جولىنا تۇسكەن اقىن ج.بالاساعۇني، سوپىلىق پوەزيانىڭ كلاسسيگi ياساۋي، جانە بابىر، الiشەر ناۋاي، ابiلعازىلاردان قالعان زور رۋحاني قازىنالاردىڭ دۇنيەگە كەلۋi – تۇرiك تiلiنiڭ ابىرويىن اسپانعا كوتەردi. مىسالى، ج.بالاساعۇني ءوزiنiڭ ۇلى تۋىندىسى «قۇتادعۋ بiلiك» داستانىن انا تiلiندە جازۋدى ماقسات تۇتقانىن:

تۇرiك ءسوزiن تاۋ كيiگiندەي كوردiم،

وقىستا ۇستاپ، وزiمە ونى ۇيرەتتiم، ‒

دەپ، كلاسسيكالىق پوەزيالىق تۋىندىسىن تۇرiك تiلiندە جىرلاۋدى الدىمەن قولعا العانىن زور ماقتانىش سەزiممەن حابارلايدى. ياساۋي دە وسى تiل تۋرالى كۇرەستi جالعاستىرۋىمەن ەرەكشەلەنەدi.

ءا.ناۋاي ءوز زامانىندا اراب پەن پارسى تiلiنiڭ قىسپاعىندا قالعان تۇرiك تiلiن ادەبيەت پەن عىلىمنىڭ، مەملەكەتتiڭ تiلi دارەجەسiنە كوتەرۋ ءۇشiن، ىمىراسىز كۇرەس جولىنا اشىق ءتۇستi. وسى ماقساتقا بايلانىستى «مۋحاككامات ال لۋھاتايىن» («تiلدەردiڭ تالاسى») دەپ اتالاتىن ەڭبەگiن جازدى. پوەزيا سالاسىندا دا وسى ماقساتتى مۇرات تۇتقانىن.

تۇرiك ۇلىمىن دەگەن حالىق باسىنا،

تۇرiك تiلiندە جىرلار توكتiم شاشىلا.

تۇتەپ جاندىم، قانشا سوققى قارسى الدىم،

تۇرiك تiلiمەن مەن بارىمشا جار سالدىم، ‒

دەپ، انا تiلi ءۇشiن كۇرەس جولىنا اراب، پارسى تiلiندەگiلەردiڭ ىقپالى مەن ىعىنا جىعىلعان زامانداستارىنىڭ قارسىلىعى مەن تۇرتپەگiنە، مازاعىنا تۇسكەن كۇرەسكەر اقىننىڭ «قانشا سوققى قارسى الدىم» دەپ قايسارلانۋىندا بiز بiلە بەرمەيتiن نە سىرلار جاتپادى دەيسiڭ؟

ناۋاي تۇرiك تiلiنiڭ دامۋ جولىندا باسىنان كەشكەن ءۇش كەزەڭدi اتاپ كورسەتiپ، ونداعى ەرەكشەلiكتەردi باس-باسىنا اتاپ سارالايتىنى بار. ءا.ناۋايشا، بiرiنشiدەن، اراب حاليفاتىنىڭ تۇران ولكەسiنە باسىپ كiرiپ، يسلام دiنi مەن اراب تiلiن ەندiرۋi – عىلىم مەن ادەبيەتتە، مادەنيەتتە، قوعامدىق قىزمەتتە تۇرiك تiلiن ىعىستىرىپ، جەرگiلiكتi تiلدەرگە ۇستەمدiك جاساعان زامان بولعانىن ايتادى.

ەكiنشiدەن، يراندا سامانيلەر اۋلەتiنiڭ بيلiككە كەلۋi, كوپ ەلدi وزiنە قاراتۋى، ەندi ورتالىق ازيادا پارسى تiلiن ۇستەمدiككە جەتكiزۋi سەبەپتi, تۇرiك تiلi ەكiجاقتى، ياعني اراب پەن پارسى تiلiنiڭ قىسپاعىندا قالدى. ول اراب تiلiنiڭ ورنىنا پارسى تiلiنiڭ ۇستەمدiگi جۇرگەن كەزدە ادەبيەت پەن عىلىمدا، مادەنيەتتە پارسى تiلi تiزگiن ۇستاعان زامان تۋعانىن اتاپ كورسەتەدi.

ۇشiنشiدەن، تۇرiك حالقىنان شىققان ۇلى اقىندارىنىڭ ءوز جەرiندە تۇرiك تiلiنiڭ تەڭدiگi ءۇشiن كۇرەسiپ، شەشۋشi قادام جاساي باستاعان زاماننىڭ كەزەگi كەلگەندiگiن ەسكەرتiپ وتەدi.

وزبەك حالقىنىڭ ايتۋلى عالىمى فيترات 1918 جىلدىڭ وزiندە-اق تۇرiك تiلi دۇنيەدەگi ەڭ باي تiلدەردiڭ بiرi, بiراق ەڭ باقىتسىز تiل دە سول تiل، ويتكەنi ول تiلدiڭ تابيعاتى اراب، پارسى تiلiمەن شۇبارلانىپ كەتكەندiكتەن، قايتالانباس تابيعي سويلەۋ ەرەكشەلiگiن بۇزىپ الدى دەپ قاراعان. وسى تۇرعىدان قاراعاندا شاعاتاي تiلiمەن جازىلعان كلاسسيكالىق كوركەم ادەبيەت تۋىندىلارى اراب، پارسى تiلدiك قورىمەن الاباجاقتانسا، ال جەرگiلiكتi حالىق ءوز اراسىندا اتادان مۇرا بولىپ قالعان حالىقتىق تiلدە سويلەپ جاتتى. ولەڭ قۇرىلىسىندا دا وسى ەرەكشەلiك انىق بايقالىپ تۇراتىن. بiراق الىپ دالاداعى قازاق تiلi عاسىرلار بويى ۇستەمدiك ەتكەن اراب، پارسى تiلدەرiنiڭ اسەرiنە ۇشىراعانىمەن، باستاپقى تابيعي سويلەۋ قالپىن ساقتاپ قالدى. شاعاتاي تiلiنiڭ اسەرi, اسiرەسە، بiزدiڭ تاريحىمىزدا كiتابي اقىندار دەپ اتالاتىن اقىندار تۋىندىلارىندا باسىمىراق بولعان زامان دا باسىمىزدان ءوتتi.

تۇران ولكەسiن جايلاعان حالىقتارعا يسلام دiنi ەندiرiلiپ، اراب جازۋىن دا ەرiكسiز مويىنداتتى. بۇل ءۇشiن ولار جوعارىدا ايتىپ وتكەنiمiزدەي جەرگiلiكتi حالىقتىڭ جازبا دەرەكتەرi مەن ۇستانىپ كەلگەن دiنiن جويىپ، جازۋ تاڭبالارىنىڭ iزiن قالدىرماي، تiپتi قابىرستانداعى، سىنتاستارداعى جازۋ بەلگiلەرiنە دەيiن قىردىرىپ iزiن قالدىرماي جويىپ وتىرعان. بۇل، اسiرەسە، يسلام دiنi تەرەڭ سiڭiسكەن جەرلەردە قىزۋ ارەكەتپەن جۇرگiزiلدi دە، ول ونشا سiڭiسپەگەن، نە مۇلدە تارالماعان، ياعني اراب وتارشىلارىنىڭ اياعى جەتپەگەن جەرلەردە عانا ويما جازۋ ەسكەرتكiشتەرi سول قالپىندا ساقتالىپ قالدى. ەلدiڭ اتا-بابادان مۇرا بولىپ قالعان ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، وزiندiك دۇنيەتانىمى دا عاسىرلار بويى قۋدالانىپ، يسلاميات رۋحىنا بiرتiندەپ وتە بەردi. ياعني يسلام دiنi مەن اراب تiلiنiڭ، جازۋ تاڭباسىنىڭ ماڭگiلiككە ورنىعۋىنا كەدەرگi كەلتiرەتiن نارسە اتاۋلىنىڭ ءبارi دە تۇگەلدەي تەرiستەلiپ جاتتى. حالىقتىڭ ءداستۇرلi تاريحي جادى مۇلدە شايىلىپ، وزiندiك دۇنيەتانىمىنىڭ دا توز-توزى شىقتى. ءوزiنiڭ وتكەندەگi تاريحى مەن رۋحاني قازىنا كوزدەرiنەن، دۇنيەتانىمىنىڭ وزەكتi قان تامىرلارىنان مۇلدە قول ءۇزiپ، جەل ايداعان قاڭباقتاي شاراسىز حالگە تۇسكەنiن كەلەر ۇرپاق سەزبەي دە قالدى.

تۇران جەرiندەگi تۇرiك تiلدi تۋىسقان حالىقتار اراب وتارشىلدارىنىڭ ميسسيونەرلiك ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسۋىمەن يسلام دiنi, اراب جازۋى تاڭباسىن قولدانۋى 1930 جىلعا دەيiن جەتتi.

ال ءحVىىى عاسىردا رەسەي يمپەرياسى كۇشەيiپ، ەۋرازيا جەرiندە قانات جايا باستادى. ۇلى دالا ءتوسiن جايلاعان قازاق ەلi مەن تۇركiستان ولكەسiندەگi تۇرiك تiلدi تۋىس حالىقتاردى وتارعا اينالدىرۋ مەن ولاردى ماڭگiلiك رۋحاني قۇلدىقتا ۇستاۋ ءۇشiن، بiرتiندەپ ىڭعايىنا قاراي شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋ ارقىلى ۇساق ۇلتتاردى بۇتiندەي بiر ساياسي ورگانيزمگە اينالدىرىپ جiبەرۋ ماقساتى قىزۋ قولعا الىنىپ، جەدەل تۇردە جولعا قويىلا باستادى. ياعني تۇرiك حالىقتارى تاريحتىڭ الاپات ءۇشiنشi يiرiمiنە تارتىلدى. ەۋروپا مەن ەۋرازيانىڭ الاپات تاريحي يiرiمiنە تارتىلۋ كۇشi بۇگiن دە زار قالپىندا تۇر.

قازاق جەرiن تۇتاس وتارلاۋ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن قىتاي يمپەرياسى مەن باتىستاعى ورىس يمپەرياسى ەكەۋi دە وسى ولكەگە كوپتەن بەرi كوز تiگiپ، ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ارقيلى عىلىمي، اسكەري بارلاۋلار ارقىلى دالا تىنىسىن باقىلاپ، ارنايى دەرەك-ماعلۇماتتار جيناستىرۋمەن اينالىسىپ جاتتى. بۇل ولكەنi جايلاعان حالىقتاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتiك جاعدايىن، وتكەن تاريحى مەن رۋحاني بولمىسىن، ءوزارا قارىم-قاتىناستارىن باقىلاۋدى كۇن وتكەن سايىن كۇشەيتتi. ەكi ازۋلى يمپەريا دا تۇران ولكەسiنiڭ سىڭسىعان مالى مەن شالقىعان بايلىعىن، قۇنارلى جەرiن كوپ كۇش جۇمساماي-اق وزدەرiنە باعىندىرۋدىڭ وڭاي دا ولجالى جولدارىن iزدەستiرۋمەن كەلدi. وسى ماقسات ءۇشiن بۇكiل الەمدiك وتارشىلدىق ايلا-امالدىڭ كوپ قىرلى ءارi عاسىرلار بويى سىننان وتكەن ايلالى تاسiلدەرiن ەكشەپ، جەتiلدiرiپ جاعدايعا قاراي وتىرىپ پايدالانۋ ماقساتىن ۇستاندى. ادامشىلىققا جاتپايتىن ايلا تاسiلدەردi قولدانۋ، كەرەك بولسا تۇرiك حالىقتارىن جەر بەتiنەن سىپىرىپ تاستاۋ ماقساتىنان ەكەۋi دە تارتىنبادى…

وتارلاۋدىڭ كوپ قىرلى تاسiلدەرiنiڭ iشiندەگi ەڭ وزەكتi دە جەمiستi بۋىنى – «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ» قولىمەن قىرىپ، تۇنشىقتىرىپ وتىرۋ، بiرiن بiرiنە ايداپ سالىپ، بولشەكتەپ بۇرلiكتiرۋ، سىرتتان اينالا قورشالعان اسكەري بەكiنiستەر سالىپ، كەلiمسەكتەردi قونىستاندىرۋدى كوزدەيتiن قىتايدىڭ «جاپىراق ءادiسi» دە نازاردان تىس قالمادى. وتارلانعان ەلدiڭ ساتىمساق باسشىلارىن شەن-شەكپەنگە، بيلiككە جىعۋ، تiپتi ولاردىڭ iشكi اعايىن-تۋىس اراسىندا تۋىنداعان قايشىلىقتارىنا دەيiن پايدالانۋ جاعى دا قولدانىس تاۋىپ جاتتى. ءارi بۇل ارەكەتتەردiڭ ءبارiن كۋلتروگەرلiك سىلتاۋمەن بۇركەمەلەپ وتىرۋدى دا ۇمىت قالدىرمادى. بۇلار اسiرەسە رەسەيدiڭ وتارشىلدىق ساياساتىندا اشىق بايقالدى.

بۇل ولكەنi عاسىرلار بويى سىرتىنان اڭدىپ، اڭدىسىن باعىپ كەلگەن ەكi يمپەريانىڭ ءوزارا ديپلوماتيالىق جولمەن جۇرگiزiپ كەلگەن ساياساتىنىڭ تاسiلدەرi مەن ناتيجەسiن سالىستىرا قاراپ، تالداي بiلەتiن كiسiگە ايقىن سەزiلiپ تۇرادى. قوس يمپەريا دا ەكi ارالىقتا جاتقان ۇلى دالانى جايلاعان تۇرiك حالىقتارىنىڭ جاۋىنگەرلiك رۋحىنان، ۇرانداپ تiزە قوسىپ كەتسە، سەلدەي قاپتاپ، تاپتاپ كەتەر جاۋىنگەرلiك داستۇرiنەن سەسكەندi. بۇلاردان قۇتىلۋدىڭ بiردەن-بiر توتە جولى – ول ەلدەردiڭ اراسىندا بiردە كۇشەيiپ، بiردە السiرەپ وتىراتىن ءوزارا iشكi قايشىلىعىن پايدالانىپ، ارالارىنا وت جاعىپ شاعىستىرىپ، تاسادا تۇرىپ تالاستىرىپ، بiرەۋدiڭ قولىمەن وت كوسەۋ ساياساتى قىزۋ تۇردە قولعا الىنىپ، جۇزەگە اسا باستادى.

ەكi يمپەريانىڭ دا كوكتەن iزدەگەنi جەردەن تابىلدى. سول تۇستا ورتالىق ازيانى دۇرلiكتiرiپ تۇرعان ساياسي-الەۋمەتتiك ءارi قارۋلى كۇش – قالماقتار مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى ورiسكە تالاستىڭ ءورشiپ تۇرعان، ۇشقىن اتسا لاپ ەتiپ ورتەنۋگە دايار تۇرعان شاعى ەدi. ولار بۇل حالىقتاردىڭ ەكi اراداعى جەر تالاسىن پايدالانۋ ارقىلى-اق بiرiن بiرiنە قىرعىزىپ، بۇدان امان قالعاندارىن اسكەري قارۋلى كۇش شاقىرماي-اق ءوز قولدارىمەن تۇنشىقتىرىپ ۇستاۋ ساياساتىنىڭ جولدارىن iزدەستiرiپ جاتتى. ارينە، بۇل سۇمدىق قاندىقول ساياساتتىڭ ىزعارلى تابىن ەكi يمپەريانىڭ ءوزارا ديپلوماتيالىق جولمەن دە، تiپتi كورەر كوزگە دە جاساعان قيمىل-ارەكەتiمەن جۇرگiزiپ وتىرعان وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ تۇپكi ماقساتىن، حالقىنىڭ بوزتورعايى بولىپ شىرىلداعان اقىن-جىراۋلارى دا، ساياسي تiزگiن ۇستاعان بيلەرi دە بiلدi, ەرتە سەزiندi. مۇنى اقتابان شۇبىرىندى زامانىن ءوز باسىنان وتكiزگەن قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلiم-اي» داستانىن وقىعان ءاربiر سانالى ادام تانىپ بiلە الادى.

قازاقتان كومەك سۇراپ ەستەك، تاتار،

شوشىنىپ ءداۋ مىلتىقتان قاتتى ساستى…

التىن، كۇمiس، مال بەرiپ اياماي-اق

كورشiلەس ەكi ەلدەن بiلگiر جالداپ،

سىبان رابتان دەن قويىپ ونەرپازعا،

اسكەرiن ۇيرەتتiردi ون جىل قامداپ.

بولماسا قالماققا ونەر قايدان كەلسiن،

تەتiگiن ءداۋ مىلتىقتىڭ قايدان بiلسiن…

قىرعىزىپ قازاقتاردى ويراتتارعا

سول جۇرتتار بەكiنiستەرiن سالىپ جاتتى…

مىلتىعىن كورشi ەلدەر ساتپاعان سوڭ،

قاتىناس اراداعى توقتاعان سوڭ،

سەندەلدi حاندار، بيلەر اقىل تاپپاي

كەنەتتەن دۇشپان جۇرتى تاپتاعان سوڭ[1].

ءحVىىى عاسىر iشiندە قازاق، قالماق اراسىنداعى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قاندى شايقاستاردىڭ كەزiندە قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ەكiسi قىرعىن تاپسا، قالماقتار مۇلدە جەر بەتiنەن جويىلىپ، تاۋەلسiز مەملەكەتiنەن ايىرىلىپ قالدى. جوڭعار قالماقتارىن قازاقتار ءوز جەرiنەن قۋىپ شىققان سوڭ، كەشە قالماقتارعا بولىسىپ، قارۋ-جاراعىن ءبولiسiپ بەرiپ كومەكتەسكەن قىتاي يمپەرياسى ەندi كەلiپ، ءوزi جەڭiلiس تاپقان قالماقتى ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن قارتىنا شەيiن جۋساتىپ سالۋ – ناعىز سانالى تۇردە جوسپارمەن جۇرگiزگەن گەنوتسيدتتiك ساياساتتىڭ ءوزi بولىپ شىقتى. مۇنداعى باستى ساياسي ماقسات جەردi قالماقتاردان تازارتىپ، جەر ءۇشiن وتانىن تاستاپ كەلگەن وتارشىل كەلiمسەكتەردi ورنالاستىرۋ ‒ ەكi يمپەريانىڭ دا كوزدەگەن وزەكتi مۇددەسiنەن تۋىنداپ جاتتى.

رەسەي يمپەرياسى ءوزiنiڭ وتارشىلدىق ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋدا ەدiل ‒ جايىق بويىنداعى ايۋكە حان باستاعان قالماقتار توبىن قىرىم، ازوۆ، استراحان، نوعاي حاندىعى مەن باشقۇرت پەن قازاققا ايداپ سالىپ، تiپتi كەرەك بولسا، دون كازاكتارىن دا جۋاسىتىپ الۋعا پايدالانۋدان تارتىنبادى. ەندi قالماقتاردىڭ قاجەتi ازايا باستاعان سوڭ، ولاردى شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋ ارقىلى اسسيميلياتسياعا ءتۇسiرiپ، ءوزارا رۋ تالاسىن قوزدىرىپ، تۇنشىقتىرۋ تاسiلiمەن تۇتاس بiر حالىقتىڭ تۇبiنە جەتكەنiنە تاريح كۋا. جالپى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇساق ۇلتتاردى وتارلاۋ تاريحىنا نازار اۋدارساق، بiردە-بiر حالىقتىڭ جاقسىلىق كورمەگەنi, كەرiسiنشە كوبi اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ جۇتىلىپ كەتكەنi تالاسسىز شىندىق بولاتىن. قالماقتىڭ كiناسى ‒ ءوز تاۋەلسiزدiگi مەن ازاتتىققا ۇمتىلۋىندا جاتتى.

قازاق پەن قالماقتى بiر-بiرiنە ايداپ سالۋ ساياساتىن ۇستانعان ەكi يمپەريا ەكi حالىقتى دا السiرەتiپ، ولاردى ساياسي كۇش رەتiندە تاريح ساحناسىنان شىعارۋدان باسقا ماقساتى جوق بولاتىن. ەكi حالىق بiر-بiرiمەن ەكi يمپەريانىڭ ايداپ سالۋ ساياساتىمەن بiرiن-بiرi ناداندىقپەن اياۋسىز قىرىپ ابدەن السiرەگەن سوڭ، ەكەۋi ەكi جاقتان اقىرىن جىلجىپ قازاق جەرiنە سۇعىنا كiرۋ ارقىلى سوعىس وتارىنان جەر وتارىنا اۋىسا باستادى.

ەكi يمپەريا جەر وتارلاۋدىڭ قىزىعىمەن بiر-بiرiمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەندە، ءوزارا كەلiسiمشارتقا وتىرىپ، ەكi اراداعى شەكارانى انىقتاپ، رەسمي تۇردە كارتاعا ءتۇسiرiپ، تيiستi ۇلەسiن الىپ تاراستى. ەندi وتارشىل ەكi يمپەريا دا ءوز مۇددەلەرiنە وراي جاڭادان وتارلانعان جەرلەردە ءوز ساياساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا اسپاي-ساسپاي جوسپارىن قۇرىپ، جەر وتارىنا اسىقپاي كiرiسە باستادى. ساياسي ماقسات تۇرعىسىنان قاراعاندا دا ەكi وتارشىل يمپەريانىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسiندەگi ايلا-تاسiلدەرi بiرىڭعاي، بiر-بiرiنە ەگiزدiڭ سىڭارىنداي ۇقساس كەلiپ، بiرiن بiرi تولىقتىرىپ، بiر-بiرiنەن وتارلاۋدىڭ ساياسي ساباقتارىنان تاجiريبە الىپ، ايلا-تاسiلدەرiن ۇيرەنiپ، تاجiريبە الماسىپ، ونىسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتتى.

ال رەسەي يمپەرياسى قازاق جەرiن بiر جارىم عاسىر iشiندە ارەڭ وتارلاپ العان سوڭ، اساۋ تۇلپارداي بۇلا وسكەن ەركiن حالىقتىڭ ارقاسىنان سيپالاي وتىرىپ، بiرتiندەپ قازاقتاردىڭ ەل بيلەۋ جۇيەسiنە رەفورمالار جۇرگiزiپ، ەندi ولاردى ەكونوميكالىق ءارi يدەولوگيالىق جاعىنان مەڭگەرۋ جولىنا شىنداپ كiرiستi.

1862 جىلى شiلدەنiڭ بەسiندە الەكساندر پاتشا قول قويعان راسكريپتiندە ەكi ماسەلەگە ايرىقشا ءمان بەرiلدi. ول قازاق اراسىندا ەل بيلەۋ جۇيەسiنiڭ وتارشىلدىق پيعىلداعى جاڭا جۇيەدەگi رەفورماسىن جاساۋعا كiرiسۋ مەن كەلەشەكتە قازاقتاردى شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋدىڭ ۇرىمتال توتە جولدارىن قاراستىرۋمەن اينالىستى. بۇل كەزدە قازاق جەرiن ءۇش ولكەگە جارا ءبولiپ، ولاردىڭ ارقايسىسىنا بiر-بiرiنەن بولەكتەۋ ەل بيلەۋ جۇيەسiندەگi تۇرلەرi ەندiرiلدi. مىسالى، كiشi جۇزگە سۇلتان پراۆيتiلدiك جۇيە, ورتا جۇزگە اعا سۇلتاندىق جۇيە ەندiرiلدi. بۇل تۇستا ۇلى ءجۇز جەرi قوقان حاندىعىنىڭ بيلiگiندە بولۋى سەبەپتi رۋلىق جۇيەدەگi داتقالىق ەل بيلەۋ ءتۇرi ەندiرiلدi. ال ورتالىق ازيا حالىقتارى رەسەي وتارىنا تۇتاس اينالعان سوڭ، جوعارىداعى ەل بيلەۋ جۇيەسiندەگi ەرەكشەلiكتەر تۇگەل وزگەرiپ، ەندi رەسەيدiڭ ەل بيلەۋ جۇيەسiندەگi ستاندارتقا بەيiمدەلدi. ەندiگi بيلiك قازاق اراسىندا بولىستىق شەڭبەردەن اسپايتىن ءارi تەرريتوريالىق پرينتسيپتi ۇستانعان بولىستىق ساتىلى سايلاۋ جۇيەسiنە نەگiزدەلدi. مۇنداعى باستى ساياسي ماقسات – قازاق ەلiنiڭ رۋلىققا نەگiزدەلگەن ەل بيلەۋ جۇيەسiن تالقانداپ، iشكi-سىرتقى بيلiك اتاۋلىنى وتارشىل ۇكiمەتتiڭ قولىنا جيناقتاۋ ساياساتى كوزدەلدi. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق وزەگiنە (يادروسىنا) اينالعان بiر اتانىڭ بالاسىنان تۇراتىن اۋىلدىق جۇيەنi ءارi ول اۋىلدى رۋحاني جاعىنان ۋىسىندا ۇستاپ، ايرانداي ۇيىتىپ وتىرعان اۋىل اقساقالىنىڭ ىقپالىن جويۋدى ماقسات تۇتتى. بۇل قازاقى تۇرمىستىق وزەكتiڭ نەگiزiن جويمايىنشا، قازاقتى يدەولوگيالىق جاعىنان مەڭگەرۋ مۇمكiن ەمەستiگiنە كوز جەتكiزدi. قازاق حالقىن رۋحاني يدەولوگيالىق جاعىنان باعىندىرىپ، ايتقانىنا كوندiرۋ ءۇشiن پاتشا ۇكiمەتi دە، كەڭەس ۇكiمەتi دە وسى قازاق اۋلىنىڭ تۇرمىستىق وزەگiن (يادروسىن) جويۋعا شەشۋشi ءمان بەرە قارادى.

1719 جىلى سەناتتىڭ ەدiل بويىن جايلاعان بۇراتانا حالىقتاردى حريستياندىرۋ ماسەلەسi تالقىلانىپ، 1728 جىلى سەناتتىڭ ەدiل بويى حالىقتارىن شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋعا باعىتتالعان ارنايى جارلىعى شىعادى. كەلەشەكتە رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولىپ ەنەتiن حالىقتاردىڭ، سونىڭ iشiندە قازاقتاردىڭ رۋحاني تاعدىرىن وسى جارلىقتىڭ كەيپi كۇتiپ تۇرعانىن ايقىن اڭعارۋعا بولاتىن.

قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسىن يدەولوگيالىق جاعىنان مەڭگەرۋدiڭ ساياسي تەتiگi ‒ قازاقتاردى شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋ جولى ۇستالۋى سەبەپتi, الدىمەن، ول حالىقتاردى رۋحاني جاعىنان بiرiكتiرiپ وتىرعان، ورتاق بiر ەملەگە نەگiزدەلگەن اراب جازۋىنىڭ ورنىنا ول حالىقتاردى رۋحاني جاعىنان بiر-بiرiنەن الىستاتىپ iرiتەتiن ءادiس رەتiندە ورىس جازۋىنىڭ ءارiپ تاڭباسىن ەندiرۋ ماسەلەسi الىستى كوزدەگەن ميسسيونەرلiك ساياسي ماقسات رەتiندە العا قويىلدى. بۇل ماسەلەمەن ەدiل بويىنداعى ۇساق ۇلتتاردى شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋدى كوزدەگەن ۇيىم «نوۆوكرەشەنسكايا كونتورا» قۇرىلىپ ناقتىلى تۇردە ارەكەت ەتە باستادى.

تۇركiستان تۇرiكتەرi مەن قازاقتاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ iسiمەن جاڭادان قۇرىلعان «وبرۋسيتەلنايا پالاتا» iسكە كiرiستi. بۇل جالپى مەملەكەتتiك ميسسيونەرلiك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ iسi «سۆياتوي سينودقا» تاپسىرىلسا دا، ونى عىلىمي-پراكتيكالىق جاعىنان جۇزەگە اسىرۋدىڭ تiزگiنiن ورىستىڭ ميسسيونەر-عالىمدارى قولىنا الدى. ميسسيونەر عالىمدار (يلمينسكي، الەكتوروۆ، وستروۋموۆ ت.ب.) قازاقتاردى ورىستاندىرۋدىڭ شەشۋشi كiلتi – ارالاس ورىس تۇزەم مەكتەپتەردi مولىراق اشىپ، ومiرگە ەندiرۋدە جاتىر دەگەن باعىت-باعداردى ۇستاندى.

بۇگiندەرi قازاقستانداعى ءومiر ءسۇرiپ كەلە جاتقان مەكتەپتەردiڭ تورتتەن بiرi ارالاس مەكتەپتەر بولۋىنىڭ يدەولوگيالىق استارلى تامىرى دا وسى ميسسيونەرلiك كەرتارتپا ۇستانىمدا جاتىر. قازاقستاننىڭ وقۋ-اعارتۋ جۇيەسiندەگi ماڭگۇرتتەنگەن قىزمەتكەرلەردiڭ بۇل ماسەلەنiڭ تاريحي تامىرىن تەرەڭ ءتۇسiنiپ، باتىل قادام جاساۋعا جۇرەكتەرi داۋالامايدى. ويتكەنi ولاردىڭ وي-ساناسىندا كەڭەستiك توتاليتارلىق يدەولوگياسى سiڭدiرگەن قورقىنىش سەزiمiنiڭ بەلگiسi ءالi دە باسىم ءتۇسiپ جاتىر.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ ميسسيونەرلiك باعىتتا ۇستانىپ كەلگەن مەملەكەتتiك ساياساتىن پروفەسسور قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ مەيلiنشە كەرتارتپا قۇبىلىس رەتiندە تانىپ باعالاعان ەدi. ويتكەنi اعىلشىندار ءۇندiستان حالىقتارىن وتارلاعاندا ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسى تومەن ارتتا قالعان مادەنيەتiنiڭ قالپىن اياۋسىز قيراتسا دا، ول ارەكەت ءۇندi حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتىپ جiبەرۋi سەبەپتi, ول قۇبىلىستى پروگرەسسيۆتi قۇبىلىس بولعانىن اتاپ وتەدi. ال وزiندiك قالىپتاسقان بiر ءبۇتiن ۇلتتىق مونوليتتi مادەنيەتi بار ءارi ۇلتتىق ساناسى جوعارى بiرتۇتاس قازاق حالقىن وتارلاعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ماقساتى وسى بيiك ۇلتتىق سانانى جويۋ ارقىلى قازاق حالقىن ماڭگۇرتتەندiرۋ جولىن ۇستانۋى سەبەپتi, بۇل ارەكەت مەيلiنشە كەرتارتپا قۇبىلىسقا اينالعانىن اتاپ كورسەتكەنi ءۇشiن پروفەسسور ق.جۇبانوۆ جازىقسىز جازالانعان ەدi.

ارعى-بەرگi وتارشىل يمپەريالاردىڭ ءبارi دە قول استىنداعى وتارلانعان ەلدەردiڭ وتكەنi مەن بۇگiنگi تۇرمىس قالپىن جەتە زەرتتەۋگە جەتە ءمان بەرگەن. ول حالىقتاردىڭ ءوزارا ەرەكشەلiگiن زەرتتەي كەلە ولاردىڭ يسلام دiنiنە قارىم-قاتىناسىنىڭ ەرەكشەلiگiنە زەر سالا قاراعان. ولاردى جەتە تانىپ بiلۋ ارقىلى ول ەرەكشەلiكتi ساياسي مۇددەگە پايدالانۋ جولىن دا قاراستىرعان بولاتىن. ءماسالان، ءوز قاراماعىنداعى وتارلانعان بۇراتانالاردىڭ سانى جاعىنان ەڭ كوبi جانە كەلەشەكتە وزىق دامۋ جولىنا بەيiمدi قازاق حالقىن شوقىندىرىپ، ورىستاندىرۋدى ماقسات تۇتتى. بۇلاي باعىت الۋدىڭ دا وزiندiك سەبەپتەرi بار ەدi. ميسسيونەر عالىمداردىڭ زەرتتەپ انىقتاۋى بويىنشا، قازاق ەلiنiڭ دۇنيەتانىمىنداعى قوسدiندiلiكتiڭ iزi مەن ولاردىڭ iشكi iستەرi شاريعات زاڭىمەن جۇرگiزiلمەيتiن. ولار وزدەرiنiڭ وتكەندەگi اتا-بابالارى ۇستانعان ءداستۇر ەرەكشەلiگi نەگiزگە الىناتىن. ەكiنشi جاعىنان قاراعاندا، وزدەرi مۇسىلمان بولا تۇرىپ، ولاردا دiني فاناتيزمنiڭ جوقتىعى تولەرانتتىق سانانىڭ باسىم ءتۇسiپ جاتۋىمەن ەرەكشەلەنەتiن. وسى ەرەكشەلiگiنە بايلانىستى يمپەريانىڭ ساياسي ماقساتى ءۇشiن قازاقتاردى كورشiلەس دiندار تاتارلار مەن ورتا ازيالىق يسلامدىق قالپى بەرiك قالىپتاسقان كورشiلەرiنەن تەزiرەك وقشاۋلاۋ قاجەت دەپ تابىلدى. ويتكەنi زامان جاعدايىنا بايلانىستى تەز ارادا ەكi اراسىن اجىراتىپ بولەك ۇستاۋ ءۇشiن، الدىمەن قازاقتاردى ورىس جازۋ تاڭباسىنا كوشiرۋ اسا قاجەت شارا دەپ تانىلدى. وسى جازۋدى قابىلداعان سوڭ ەكi-ءۇش ۇرپاق الماسسا، ولار كورشiلەرiنiڭ دiني، مادەني اسەرiنەن قول ءۇزiپ، وزiندiك رۋحاني بولمىسىنان تەزiرەك ارىلىپ، ورىستانۋعا باعىت الادى دەگەن مىقتى سەنiمدە بولدى.

بۇل ماقساتتى كوزدەۋگە وراي قازاق اراسىندا ورىس-تۇزەم ياعني بۇگiنگi تانىم بويىنشا، ارالاس مەكتەپتەردi اشۋ مەن قىزدارىن ورىسشا وقىتۋدى، الدىمەن قولعا الدى. ارالاس مەكتەپتەردە وقۋ پروتسەسi قازاق تiلiندە جۇرگiزiلسە دە، مiندەتتi تۇردە ورىس جازۋ تاڭباسىمەن وقىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرiلدi. قازاق مەكتەپتەرi ءۇشiن قولدانىلاتىن ورىس جازۋ تاڭبالارى، الدىمەن ورىس ميسسيونەرلەرi تاراپىنان ميسسيونەر عالىمدار قولىمەن جاسالىندى. ى.التىنسارينگە دەيiن-اق بۇل سالاداعى iزدەنiستەر بەل الىپ، العاشقى نۇسقالارى جاسالىنىپ تا قويعان ەدi. ماسەلە وسىنى تەزiرەك جۇزەگە اسىرۋدا جاتتى.

[1]              قوجابەرگەن جىراۋ. ەلiم-اي. مادەنيەت جانە تۇرمىس، 1989, №6, 7-بەت

(جالعاسى بار)

"The Qazaq Times"