Көрнекі сурет. Фото: ашық дереккөз

(жалғасы, басы өткен шығарылымда)

Орап көркем перделермен жасырдың,

 Сұмдығыңды дүниеден асырдың.

(С.Сейфуллин.)

Адамзат баласының өркениет жалына жармасып, жазу таңбасын ойлап табуы, оның әрқилы күнделiктi тұрмыс пен қоғамдық ой-сананы сақтап, байытып, оны ұрпақтан ұрпаққа жеткiзудiң ең сенiмдi төте құралына ие болуы – саналы тiршiлiк иесiнiң рухани даму жолындағы ұлы табысы, теңдесi жоқ жетiстiгi болып табылмақ.

Әрiп таңбаларының алғаш рет күнделiктi қоғамдық тұрмысқа енуi, тоқтаусыз айналысқа түсуi, өмiр заңымен жаңарып, алмасып отыратын ұрпақтар дүниетанымының, яғни халықтың тарихи жадының дәстүрлi жалғастығын тудырады. Ол келе-келе адамзат санасының өткен тарихы мен бүгiнгi саналық жетiстiгiн тарихи түрде ұштастырып, халықтың тарихи зердесiнiң рухани жағынан қорлануына жол ашып, сондай-ақ өркениеттi құбылыс атаулының басты да шешушi тiрегiне айналмақ. Әрине, әрiп таңбаларын ойлап табу арқылы дүниеге келген жазу, сызу процесi өмiр қажеттiлiгiнен, күнделiктi қоғамдық болмыстың табиғи талабынан туындаған рухани құбылысқа айналды.

Өркениеттi бүкiл әлем тарихының қай саласына назар аударсақ та, жазу сызудың пайда болу тарихы әр алуан. Ол әрқилы тарихи тағдырды бастан кеше отырып, сан түрлi жүйеде дамыған. Жазу, сызу түрлерiнiң кейбiрiнiң өмiрi қамшы сабындай қысқа, ал ендi бiреулерiнiң ғұмыры мәңгiлiкке ұласып, үнемi даму үстiнде саяси-әлеуметтiк күрес жолымен толысып отыруын байқаймыз. Жазу-сызудың осындай сан қатпарлы тарихын танып бiлу қоғамдық ой-санамыздың, рухани даму жолдарымыздың сан ғасырлық тарихын дұрыс түсiнуге септiгiн тигiзбек. Бұл өзi көп салалы, сан тарау мол тақырыптарға жiктелiп, кең көлемде әңгiме желiсi етудi қажетсiнетiн аса күрделi түбiрлi мәселе.

Бiздiң арнайы түрде сөз етiп, назар аударғалы отырған өзектi тақырыбымыз – түрiк халықтары мен оның бiр тамырдан, яғни ата тiлден өркен жайып, түрiк тiлдi туысқан халықтарға салаланып бөлiнетiн оғыз, қарлұқ, қыпшақ топтарының ғасырлар бойы қолданып, жетiлдiрiп келген ата мұрасы ретiнде жазу таңбаларының пайда болу, үдере даму, өзгеру жолдары. Қалыптасқан ұлттық жазу таңбаларын отаршылдардың жергiлiктi халықтың өз ырқынан тыс зорлықпен өзгерту, бөтен, тегi жат жазуға алмастыру себептерiнiң астарлы сыры бар. Олардың алысты көздеген саяси-идеологиялық мақсат қоятын саналы әрекеттерiне ой көзiмен сынай қарап, қысқаша түрде шолып өтумен шектелемiз. Өткеннен тарихи сабақ алмақ – саналы ұрпақ атаулының парызына айналары да шындық. Бүгiнде бүкiл әлем халқына танымалы қазiргi түрiк тiлдi халықтардың түп аталары болып саналатын ғұн, сақ, үйсiн, қаңлылардың б.з.б. ғасырлардан бастап, Ү-ҮШ ғасырлар арасында мемлекеттiк тұрғыдан қолданысқа түскен жазу таңбалары бiр сөзбен атағанда ойма жазу (тасқа қашалып жазылуы себептi) деп аталды. Оның шығу төркiнi ру таңбаларында жатқаны ғылыми әдебиеттерде айтылып та жүр. Әлемде монотеистiк дүниетанымға тұңғыш рет келген түрiктер «А» сызықты жазудың оқылуына орай тұңғыш өркениетке қолы жеткендер де солар екенi туралы тарихи жаңатаным ұсынылып отыр[1].

Есiк қорғанынан табылған алтын киiмдi жауынгердiң күмiс тостағанына шекiлген жазу таңбасы бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi заманның бесiншi ғасырына қарай меңзесе, соңғы кезде археологиялық қазба жұмысы арқылы Моңғолия жерiнен табылған гұндардың жазу таңбасымен таңбаланған мойынға тағатын алқадағы «сеңгiр» сөзiнiң оқылуымен гұндар жазуының тiкелей мұрагерi түрiк халықтары екенi нақтылы дерек көзiмен дәлелденiп отыр. Бұлардың бәрi де археологиялық зерттеудiң нәтижесiнде табылған заттай деректер болса, гұндардың өзiне тән қалыптасқан жазу таңбалары болғандығы қытай тiлiнде жазылған еңбектерде де айтылуда. Мысалы, б.з.д. 192 жылы қытайша жазылған «Тарихи естелiктер кiтабында»: «Мәдi Тәңiр құты дәуiрiне келгенде, гұндар күшейiп, жазу қолдануды жолға қойған, сол арқылы соңғыларға үлкен мұра қалдырған»[2] деп нақтылы әрi бұлтаруға келмейтiн тарихи деректер көзiн ұсынып отыр.

Ғұндар ойма жазудың әрiп таңбаларын ойлап табумен ғана шектелмей ол жазуды күнделiктi тұрмыста пайдаланумен бiрге оны мемлекеттiк деңгейге көтерiп, қоғамдық қарым-қатынастың бар саласында қолдануды арнайы түрде жүзеге асырғаны мағлұм болып отыр. Түрiк қағанаттары тұсында қолданылған ойма жазу ескерткiштерi де осы гұндар пайдаланып, жазу қалпына түсiрген жазудың жалғасы, яғни келер ұрпаққа рухани мұра ретiнде қалдырған ата дәстүрi екендiгi бұл күнде талассыз пiкiрге айналғаны мәлiм.

Б.ж.с. бес жүз жыл бұрын ойма жазу Сiбiр өлкесiнен Венгр жерiне дейiнгi дала төсiнде кең өрiс жайған. Дүниеге таралған көне жазулардың бiрде-бiрi ойма жазумен географиялық ауқымы жағынан теңесе алмайды. Әрине, ойма жазу да басқа таралған жазулар тәрiздi бiр күнде пайда болып, бiр күнде қолданысқа түсiп кете алмаған. Оның да тұрмысқа енуi ұзақ уақытты қамтыған болса керек. Өйткенi өзiндiк эволюциялық даму, қалыптасу кезеңiнен өткен өзiндiк қайталанбас даму, қалыптасу жолы бар ерен мәдени құбылыс.

Ойма жазу мемлекеттiк қарым-қатынастың деңгейiне көтерiлiп, осы жазуды тұтынып отырған түрiк халықтарының атадан балаға, баладан немереге, яғни ұрпақтан ұрпаққа дәстүрлi жалғастық тапқан рухани қазынасына айналған. Осы себептi де отаршыл атаулының бәрi де саяси-идеологиялық мақсат қоя келгенде, алдымен, жергiлiктi халықтың тiлi мен дiнiне, дiлiне, яғни рухани қазына көздерiне сұғын қадап, әсiресе, дәстүрлiк жалғастықты ұштастырып отырған басты құралы – жазу таңбасын жоюға ерекше мән берген. Өйткенi халықтың тарихи жадын өшiрiп, мәңгiлiк рухани құлдық тұтқынында ұстау үшiн, алдымен, өткенi мен бүгiнгiнi жалғастырушы қан тамырларын қиюға күш салуы жайдан-жай құбылыс болмаса керек-тi.

Еуропалықтар, соңыра Ресей империясы да халқымызды тағы, тiптi, жартылай жабайы, тарихи, мәдени рухани мұрадан мақрұм қалғандар қатарына жатқызып, өздерi ұстанған евроцентристiк дүниетаным тұрғысынан бағалап, сол арқылы табалап келген едi. Табалаудың белгiсi отарланған халықтарды еврейлердiң «гөйимдер», арабтарда «ажамдар», еуропалықтар мен қытайлықтар «жабайылар» деп кемсiтiп атаулары осы астамшылдықтың айғағы. Өздерiнiң саяси мүддесi тұрғысынан идеологиялық қақпанға түсiрiп, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи жадын шаю арқылы оларды рухани құлдық шеңберiнде ұстап, шеңгелiнен шығармаудың бар амалын қолданып бағуда. Бұған мысал ретiнде, ҮІІІ ғасыр iшiндегi ислам дiнiн таратушы араб халифатының отаршылдық бағыттағы шабуылы мен ұстанған идеологиялық қатаң саясаты арқылы мәдени, рухани, идеологиялық зорлық-зомбылығын Орталық Азия мен Қазақстанға, Шығыс Түркiстанға жасаған басқыншылығын еске алсақ та, мәселенiң түп төркiнiн анығырақ әрi тереңiрек тани түсемiз.

Араб халифаты 634 жыл мен 710 жылдың арасында, яғни 70-80 жылдың iшiнде Сирияны, Иранды, Ауғанды, Иерусалимдi, Орта Азияны, Византия, Армения, Египет пен Еуропаның батысын тұтас жаулап алып, оларға бiрден ислам дiнi мен араб тiлiннiң үстемдiгiн орнатуға кiрiстi. 705-715 жылдар аралығында Тұран өлкесiн, 707 жылы Самарқандты, 713-715 жылы Бұхараны, Шаш пен Ферғананы, Қашқарды түгелiмен араб әскерiнiң бас қолбасшысы Кутайба ибн Муслимнiң (660-715) басшылығымен талан-таражға түсiрiп, қарсыласқан халықты қырып жойып үстемдiгiн орнатты. Тұран өлкесiне (арабтар Тұран атауын Түркiстан атауына алмастырды) жасаған қанды жорығында олар бiрден-ақ жергiлiктi халықтардың рухани болмысын түбiрiмен өзгертуге, яғни ол халықтардың тарихи жадын мүлде жойып жiберiп, оның орнына ислам идеологиясын ендiрудi көздедi. Сондықтан да жергiлiктi халықтың тiлiн, дiнiн, дiлiн, жалпы дүниетанымын, ұлттық салт-дәстүрiн тарих сахнасынан түсiру үшiн ойма жазу таңбаларын iстен шығарып, оны араб жазуы табасымен алмастыру саясатын комплекстi тұрғыдан жүргiзу саясатын ұстанды.

Кутайба Ұлы дала тұрғындарының ұлы жетiстiгi, яғни ата мұрасы болған қолданыстағы ойма жазуын өмiрден жойып жiберудi ғана мақсат тұтпай, оның көп қырлы рухани көздерiн де тұтас жоқ қылып жiберуге тiкелей кiрiстi. Осы себептi де Кутайба рухани мәдениеттiң бесiгiне айналған қала атаулыны қиратып, халықтық әдет-ғұрып, салт-сананы мұсылмандық салтпен алмастыру, араб тiлiнiң қоғамдық қызметiн үстем етiп, жергiлiктi тiлдi көзге iлмеу, елдi мекен, жер атауларын, тiптi, халық аты мен жеке кiсi есiмдерiн де арабшалап қойдыру, ойма жазуды қолданудан шығару, қолжазба, кiтап атаулыны кәпiрлiкпен айыптап өртеткiздi, сауатты кiсiлердiң көзiн жойды. Наурыз мерекесiнiң орнына құрбан айтты орнықтыру, жабайыларды жабайылардың қолымен тұншықтыру, сыйға, билiк лауазымына жығуға күш салып, ғылым мен көркем әдебиеттi араб тiлiмен жаздырумен бiрге тек исламияттық идеологияны ендiруге күш салды. Осы себептi түрiк халықтары тарихта алғаш рет маригиналды санаға ауытқыды. Мұның нақтылы айғағы Ж.Баласағұнның «Құтадғу бiлiгiнде» айқын көрiнiсiн тапты.

Тұран өлкесiндегi бiр ғана Амудария өзенi бойына орналасқан үш жүздей қала мен қыстақтардың түгел қиратылып, ойрандалған орны ғана қалғанын ұлы ғалым Бирунидiң өкси отырып еске алуы Кутайба орнатқан заманақырдың бiр көрiнiсi ғана болатын. Гүлге оралған бүкiл Тұран өлкесiндегi мәдени орындарды тұтас қиратып, қарсыласқан халқын тұтас қырған Кутайбаның қатыгез саясатын тарихшы-ғалым Наршаһидiң: «…кiм соғысқа жарамды бәрiн де түгел өлтiрдi, тiрi қалғандарын тұтқынға алды. Байкент жермен-жексен етiлдi… Кутайба мешiттер орнатып, кәпiрлiк және отқа табынушылық рухындағы шығармаларды да жойды», ‒ деп, өзiнiң «Бұхара тарихы»[3] деп аталатын ғылыми кiтабында көп сұмдықтардың қанды қабаттарын ашып жазады. Кутайба, әсiресе, халықтың тарихи жадын сақтаушы, ой-сананың аккумуляторына айналған зиялылар мен ойма жазумен жазылған кiтаптар және құлпытасқа шекiлген жазуға шейiн түбiрiмен жойып жiберуден тартынбады. Дiнге қарсыларды қатаң жазалау Түркiстан қаласынан табылған қолжазба шежiре «Насабнамалар» да айғақтауда.

Бiр ғана Орхон-Енисей ойма жазу ескерткiштерiнiң табылуы және Қазақстан мен Қырғызстан жерiнен көптеп табылуы, олардың оқылып зерттелуi түрiк халқының бәрiне ортақ ортағасырлық саяси-әлеуметтiк ой-санамыз бен тарихымыздың қаншама ақтаңдақ беттерiнiң қайта оқылып, ашылуы бүкiл әлем алдында көне ата мұрамыздың, мәдени, рухани, тарихи ойымыздың айғақты тарихи айнасына айналып отыр.

Арғы бабаларымыз ойма жазуды ойлап табуы арқасында түрiк тiлдi халықтардың бәрi де тiлi, поэзиясы жетiлiп, дүниетанымы тереңдеп, қоғамдық ой-санасы биiк деңгейге көтерiлген халықтар санатына жататыны анықталды. Түрiк халықтары осы кезеңнiң өзiнде-ақ рухани дамуын жетiлдiрiп, политеизмнен монотеизм деңгейiне көтерiлу қалпын анық танытты. Әрине, бұл биiк деңгейге қытай мен парсы империясымен сан ғасырлар бойы тартыса жүрiп жеткенiн алғашқы алапат тарихи иiрiм ағысы да айғақтайды

Қытаймен екi арадағы қарым-қатынас тарихында ғұндардың, әсiресе, Түрiк қағанаты тұсында идеологиялық оқшаулану саясатын яғни изоляция жасау саясатын ұстануы – айрықша мән бере қарайтын ерекшелiк. Мұны, тiптi, қытай империясынан кейiнгi елiмiздегi басқыншы мемлекеттердiң (мысалы, араб, парсы, орыс) идеологиялық саясаттарымен салыстыра қарағанда, тайға таңба басқандай айқын аңғарылады. Мұның да өзiндiк саяси-әлеуметтiк астары болса керек. Өйткенi ғұндар мен түрiк қағанаты егемендi ел, өз тiзгiнi өзiндегi мемлекет болғандықтан, қытай империясының идеологиялық саяси айла-шарғысына, құрған қандықол қақпанына түспей келдi. Олардың қулығына құрық бойламайтын айлакер саясатын үнемi сыртқа теуiп, салт-сана, әдет-ғұрпымызды, рухани қайталанбас болмысымызды таза сақтап, идеологиялық қатынаста оқшаулану саясатын ұстануында көп қабатты сырлар жатыр.

Тарихтан осы қанды тарихи оқиғалардан мол хабардар болған зерек ойлы ақын З.Рүстемовтiң:

Арабтар келгенiмен тек келмедi,

Бас болды ат артына бөктергенi.

Сынтастың жазуларын қырып тастап,

Тарихқа қиянат қып өктемдедi…

Кешегi ойма жазу орынына

Жыландай иреңдеген әрiп мiндi [4], ‒

деп, түрiк халықтары жазуына тарихи қиянаттың басы арабтардан келгенiн, олардың, тiптен, қабырстандағы, сынтастардағы ойма жазумен жазылған таңбаларды iздеп тауып, бiрiн қалдырмай тарих бетiнен өшiрiп, екi жарым мың жылдан астам уақыт бойы халыққа қызмет етiп келе жатқан ойма жазуын жойып жiберiп, оның орнына араб жазуын ендiргенiн өлең тiлiмен ашып беруiнде елеулi мәндi сыр жатыр. Ойы керең, көкiрек көзi соқыр, өткенiн ұмытқан шерменде ұрпаққа шырылдаған шындықтың үнiн жеткiзедi. Онда да араб тiлiн, оның сөйлеу қалпын сақтау мақсатымен араб әрiп таңбасының 28 қарпiн сол қалпында өзгерiссiз ендiрiп жiберуiнде екiнiң бiрi сезiне бермейтiн саяси астары өте нәзiк құпия сыр жатыр. Сондай-ақ жергiлiктi тiлдiң сөйлеу ерекшелiгiн, ұлттық болмысын бiлдiретiн дыбыстырдың таңбасын бермеу үшiн iстелген сұмдық нәзiк айланың iзiн кириллица жазу таңбасы жайлы пiкiрiмiзде де еске алып айтып өтпекпiз. Өйткенi араб пен орыс жазу таңбасын бiзге зорлықпен ендiрушi отаршыл күштердiң айла-тәсiлi мың жылдан астам уақыт өтсе де, бiрiн-бiрi айна қатасыз қайталап жетiлдiрiп отыруы таң қалдырады.

Ғұн, үйсiн, қаңлы, түрiк, көне хорезм жазуын саналы түрде тарих сахнасынан сырғытқан араб басқыншылары ендi ислам дiнi мен араб жазуының таралуына кеңiнен жол ашты. Жергiлiктi дiни дүниетанымды, тiл мен әдет-ғұрыпты, салт-сананы iстен шығару, қуғындап тоздыру iсiн жедел қолға алып, идеологиялық күрестi қатты қарқынмен жүргiздi. Жергiлiктi дүниетаным салаларының орнына исламдық дүниетанымын, араб тiлiн, мұсылмандық әдет-ғұрыптар мен салт-сананы ендiрiп, орнықтыру жолындағы әрекеттерiнiң iзi бүгiнге дейiн сақталып келедi.

ХІІІ ғасыр басында дәл осындай басқыншылық жорығын жасаған моңғолдар тiлге, дiнге, салт-санаға өз iздерiн қалдыра алмады. Қалдырса да ол мүлде әлсiз болуы себептi бiзге жетпеген тәрiздi. Моңғол шапқыншылығының екпiнi арабтардан мүлде күштi әрi кең өрiстi болып келсе де, олар халықтың тарихи жадын жою тәрiздi идеологиялық мақсат қоймай тек саяси мақсатпен шектелген. Өйткенi орыс халқын үш жүз жыл билесе де, моңғолдар олардың рухани дүниетанымына қол сұқпай, тiлiн де, дiнiн де, жазуын да өз қалпында қалдырған. Ал арабтардың өздерi жаулап алған елдердiң, алдымен, дiнi мен тiлiне, дүниетанымы мен әдет-ғұрпына тiкелей тиiсiп, түбiрiмен өзгертуге бар күшiн салудағы көздеген саяси-идеологиялық мақсатының сыры неде жатыр деген сұрақ туады. Шынында, неге бұлай болған?

[1]               А.Айзахметов. Происхождение тюркского мира. Тараз, 2000 г.

[2]               Егемендi Қазақстан. 07.07.1991

[3]               Әбу Бәкір Мұхаммед ибн Жафар ән-Наршаһи. Бұхара тарихы. Ташкент, 1996, 47-бет

[4]               З.Рүстемов. Қаратаудың басынан. Алматы, 1986, 143-144-беттер

(жалғасы бар)

"The Qazaq Times"