Mekemtas Mırzahmetwlı: Sana qalay orıstandırıldı? (İİ)

(jalğası, bası ötken şığarılımda)

Bwlay boludıñ män-mağınası – otarlanğan halıqtardı wzaq uaqıt qoldan şığarmay şiderlep wstaudıñ kilti qara küşte emes, olardıñ sanasın jaulap tabındıru arqılı ruhani qwldıqta wstau üşin, olardıñ azamattıq sezimi men wlttıq sanasınıñ oyanuına jol bermeytin senimdi kedergi qoyudıñ jolı olardıñ san ğasırlar boyı qalıptasqan tarihi halıqtıq sanasın joyudı közdeuinde jatır. Osı sebepti wrpaqtan wrpaqqa auısıp, jalğastıq taba berer halıqtıñ tarihi jadın üzudiñ, onı qayta oralmastay kelmeske ketirudiñ şeşuşi buını, adastırmas kilti – sol halıqtıñ ğasırlar boyı paydalanıp kelgen wlttıq jazu tañbaların joyıp jiberuden bastaladı eken.

Arab basqınşıları Twran ölkesin otarlap alısımen-aq öz mädenieti men dünietanımınıñ özegi bolğan islam dinin, arab tili men jazuın küştep endiruge barğan. Wrpaq pen wrpaqtı ruhani tanımı jağınan tikeley wştastırudıñ şeşuşi qwralı bolğan oyma jazuın arab jazu tañbasımen almastıruda alıstı közdegen sayasi-ideologiyalıq maqsatı jatır. YAğni jergilikti halıqtıñ ğasırlar boyı paydalanıp kelgen siñisti äri dästürli jazu tañbaların sırtqa teuip, onı arab jazuımen almastıru arqılı sol halıqtıñ jaña buın jas wrpağın eki-üş wrpağı almasqan soñ ötken tarihi jadınan ayırudı, osı arqılı jergilikti halıqtı ötkenin wmıttırıp mäñgürttendirudi közdegen.

Jaña buın jas tolqınnıñ öz ata mwrası bolğan oyma jazudı oqi almauı, kele-kele oyma jazumen jazılğan ata mwrasın oqi almauı, ruhani qazına közderinen mülde qol üzui, wmıtuı olardıñ ötkenine salğırt qarap, öz tarihına selqos qarauına alıp keledi. Mwnday qatıgez aldamşı sayasat olardı ötken tarihı men ana tiline, diline qalay bolsa solay beytarap qaraytın mäñgürttik qalıpqa tüsirmey qoymaydı. Qanday türde bolsa da otarşıldıq sayasat ataulınıñ közdeytini osı tüpki maqsattan eş uaqıtta da alıs ketip körgen emes. Bwnı Resey imperiyasınıñ otarşıldıq sayasatınıñ qandı qol tarihı da ayna qatesiz köz aldıña elestetip otıradı.

Uaqıt öte kele Twran ölkesindegi arab imperiyasınıñ ıdırauına baylanıstı öz aldına täuelsiz memleketterge aynalsa da, ata mwrası türiktik dünietanımınan ayırılıp, islamiyat ideologiyasınıñ şeñberinde, mwsılmandıq dünietanım jolında qala berdi. Al arab jazuı mıñ jılğa juıq uaqıt boyı ömir sürip, bizdiñ elimizde 1930 jılğa deyin jetti. Türik halıqtarı öz ata mwrası bolğan oyma jazumen jasalğan ata mwrasın oqi almay, tipti odan mülde beyhabar qalıp, taza mwsılmandıq qalıpqa tüsip ketti. Alğaş ret mariginaldı sanağa otırıqşı twrmıstağı türik halıqtarı molıraq şalınsa, bwl dertke köşpeli dala halıqtarı da şalınsa da, olar, tipti HIH ğasır soñına deyin qos dindi qalpın saqtap keldi.

Arab jazuınıñ şeñberine tartılğan halıqtardıñ bäri de ötken tarihı men özindik ruhani qaytalanbas qazına közderinen beyhabar küyde qala berdi. Üİİİ ğasır men H ğasır arasında arab tilinen keyin parsı tili Ortalıq Aziyada ğılım men ädebiet tiline aynalıp, jergilikti türik halıqtarınıñ tili tağı da twrmıs tiline, üy işilik tilge ığıstırıldı. Ana tilinde körkem şığarma jazu dästürden şığıp, ol tilde şığarma jazuşılarğa mensinbey qarau piğılı ornıqtı.

Jazu tañbalarınıñ özgerui, arab jazu tañbaları jergilikti halıq tiliniñ işki zañdılığına, tabiği dıbıstıq erekşeligine say kelmeui ziyalı qauımdı talay oylandırıp, tipti jaña jazu tañbaların jasau äreketine de alıp keldi. Mısalı, Babır türik tiliniñ öz jazu tañbasın qayta jasap wsınsa da, ruhani dinbasıları ol äreketti sırtqa tepti. Arab, parsı tiliniñ türik halıqtarı ädebietine üstemdik etip, jergilikti tildi mensinbey qarauına ğılım, öner qayratkerleri qarsılıq jasap, kelisimsiz küreske şıqtı. Mısalı, türik tiliniñ qwqın qorğau jolına tüsken aqın J.Balasağwni, sopılıq poeziyanıñ klassigi Iasaui, jäne Babır, Älişer Nauai, Äbilğazılardan qalğan zor ruhani qazınalardıñ düniege kelui – türik tiliniñ abıroyın aspanğa köterdi. Mısalı, J.Balasağwni öziniñ wlı tuındısı «Qwtadğu bilik» dastanın ana tilinde jazudı maqsat twtqanın:

Türik sözin tau kiigindey kördim,

Oqısta wstap, özime onı üyrettim, ‒

dep, klassikalıq poeziyalıq tuındısın türik tilinde jırlaudı aldımen qolğa alğanın zor maqtanış sezimmen habarlaydı. Iasaui de osı til turalı küresti jalğastıruımen erekşelenedi.

Ä.Nauai öz zamanında arab pen parsı tiliniñ qıspağında qalğan türik tilin ädebiet pen ğılımnıñ, memlekettiñ tili därejesine köteru üşin, ımırasız küres jolına aşıq tüsti. Osı maqsatqa baylanıstı «Muhakkamat al luhatayın» («Tilderdiñ talası») dep atalatın eñbegin jazdı. Poeziya salasında da osı maqsattı mwrat twtqanın.

Türik wlımın degen halıq basına,

Türik tilinde jırlar töktim şaşıla.

Tütep jandım, qanşa soqqı qarsı aldım,

Türik tilimen men barımşa jar saldım, ‒

dep, ana tili üşin küres jolına arab, parsı tilindegilerdiñ ıqpalı men ığına jığılğan zamandastarınıñ qarsılığı men türtpegine, mazağına tüsken küresker aqınnıñ «qanşa soqqı qarsı aldım» dep qaysarlanuında biz bile bermeytin ne sırlar jatpadı deysiñ?

Nauai türik tiliniñ damu jolında basınan keşken üş kezeñdi atap körsetip, ondağı erekşelikterdi bas-basına atap saralaytını bar. Ä.Nauaişa, birinşiden, arab halifatınıñ Twran ölkesine basıp kirip, islam dini men arab tilin endirui – ğılım men ädebiette, mädeniette, qoğamdıq qızmette türik tilin ığıstırıp, jergilikti tilderge üstemdik jasağan zaman bolğanın aytadı.

Ekinşiden, Iranda samaniler äuletiniñ bilikke kelui, köp eldi özine qaratuı, endi Ortalıq Aziyada parsı tilin üstemdikke jetkizui sebepti, türik tili ekijaqtı, yağni arab pen parsı tiliniñ qıspağında qaldı. Ol arab tiliniñ ornına parsı tiliniñ üstemdigi jürgen kezde ädebiet pen ğılımda, mädeniette parsı tili tizgin wstağan zaman tuğanın atap körsetedi.

Üşinşiden, türik halqınan şıqqan wlı aqındarınıñ öz jerinde türik tiliniñ teñdigi üşin küresip, şeşuşi qadam jasay bastağan zamannıñ kezegi kelgendigin eskertip ötedi.

Özbek halqınıñ aytulı ğalımı Fitrat 1918 jıldıñ özinde-aq türik tili düniedegi eñ bay tilderdiñ biri, biraq eñ baqıtsız til de sol til, öytkeni ol tildiñ tabiğatı arab, parsı tilimen şwbarlanıp ketkendikten, qaytalanbas tabiği söyleu erekşeligin bwzıp aldı dep qarağan. Osı twrğıdan qarağanda şağatay tilimen jazılğan klassikalıq körkem ädebiet tuındıları arab, parsı tildik qorımen alabajaqtansa, al jergilikti halıq öz arasında atadan mwra bolıp qalğan halıqtıq tilde söylep jattı. Öleñ qwrılısında da osı erekşelik anıq bayqalıp twratın. Biraq alıp daladağı qazaq tili ğasırlar boyı üstemdik etken arab, parsı tilderiniñ äserine wşırağanımen, bastapqı tabiği söyleu qalpın saqtap qaldı. Şağatay tiliniñ äseri, äsirese, bizdiñ tarihımızda kitabi aqındar dep atalatın aqındar tuındılarında basımıraq bolğan zaman da basımızdan ötti.

Twran ölkesin jaylağan halıqtarğa islam dini endirilip, arab jazuın da eriksiz moyındattı. Bwl üşin olar joğarıda aytıp ötkenimizdey jergilikti halıqtıñ jazba derekteri men wstanıp kelgen dinin joyıp, jazu tañbalarınıñ izin qaldırmay, tipti qabırstandağı, sıntastardağı jazu belgilerine deyin qırdırıp izin qaldırmay joyıp otırğan. Bwl, äsirese, islam dini tereñ siñisken jerlerde qızu äreketpen jürgizildi de, ol onşa siñispegen, ne mülde taralmağan, yağni arab otarşılarınıñ ayağı jetpegen jerlerde ğana oyma jazu eskertkişteri sol qalpında saqtalıp qaldı. Eldiñ ata-babadan mwra bolıp qalğan ädet-ğwrıp, salt-sana, özindik dünietanımı da ğasırlar boyı qudalanıp, islamiyat ruhına birtindep öte berdi. YAğni islam dini men arab tiliniñ, jazu tañbasınıñ mäñgilikke ornığuına kedergi keltiretin närse ataulınıñ bäri de tügeldey teristelip jattı. Halıqtıñ dästürli tarihi jadı mülde şayılıp, özindik dünietanımınıñ da toz-tozı şıqtı. Öziniñ ötkendegi tarihı men ruhani qazına közderinen, dünietanımınıñ özekti qan tamırlarınan mülde qol üzip, jel aydağan qañbaqtay şarasız hälge tüskenin keler wrpaq sezbey de qaldı.

Twran jerindegi türik tildi tuısqan halıqtar arab otarşıldarınıñ missionerlik sayasatınıñ jüzege asuımen islam dini, arab jazuı tañbasın qoldanuı 1930 jılğa deyin jetti.

Al HVİİİ ğasırda Resey imperiyası küşeyip, Euraziya jerinde qanat jaya bastadı. Wlı dala tösin jaylağan qazaq eli men Türkistan ölkesindegi türik tildi tuıs halıqtardı otarğa aynaldıru men olardı mäñgilik ruhani qwldıqta wstau üşin, birtindep ıñğayına qaray şoqındırıp orıstandıru arqılı wsaq wlttardı bütindey bir sayasi organizmge aynaldırıp jiberu maqsatı qızu qolğa alınıp, jedel türde jolğa qoyıla bastadı. YAğni türik halıqtarı tarihtıñ alapat üşinşi iirimine tartıldı. Europa men Euraziyanıñ alapat tarihi iirimine tartılu küşi bügin de zar qalpında twr.

Qazaq jerin twtas otarlau maqsatın jüzege asıru üşin qıtay imperiyası men batıstağı orıs imperiyası ekeui de osı ölkege köpten beri köz tigip, erekşe nazar audarıp, ärqilı ğılımi, äskeri barlaular arqılı dala tınısın baqılap, arnayı derek-mağlwmattar jinastırumen aynalısıp jattı. Bwl ölkeni jaylağan halıqtardıñ sayasi-äleumettik jağdayın, ötken tarihı men ruhani bolmısın, özara qarım-qatınastarın baqılaudı kün ötken sayın küşeytti. Eki azulı imperiya da Twran ölkesiniñ sıñsığan malı men şalqığan baylığın, qwnarlı jerin köp küş jwmsamay-aq özderine bağındırudıñ oñay da oljalı joldarın izdestirumen keldi. Osı maqsat üşin bükil älemdik otarşıldıq ayla-amaldıñ köp qırlı äri ğasırlar boyı sınnan ötken aylalı täsilderin ekşep, jetildirip jağdayğa qaray otırıp paydalanu maqsatın wstandı. Adamşılıqqa jatpaytın ayla täsilderdi qoldanu, kerek bolsa türik halıqtarın jer betinen sıpırıp tastau maqsatınan ekeui de tartınbadı…

Otarlaudıñ köp qırlı täsilderiniñ işindegi eñ özekti de jemisti buını – «jabayılardı jabayılardıñ» qolımen qırıp, twnşıqtırıp otıru, birin birine aydap salıp, bölşektep bürliktiru, sırttan aynala qorşalğan äskeri bekinister salıp, kelimsekterdi qonıstandırudı közdeytin qıtaydıñ «japıraq ädisi» de nazardan tıs qalmadı. Otarlanğan eldiñ satımsaq basşıların şen-şekpenge, bilikke jığu, tipti olardıñ işki ağayın-tuıs arasında tuındağan qayşılıqtarına deyin paydalanu jağı da qoldanıs tauıp jattı. Äri bwl äreketterdiñ bärin kul'trogerlik sıltaumen bürkemelep otırudı da wmıt qaldırmadı. Bwlar äsirese Reseydiñ otarşıldıq sayasatında aşıq bayqaldı.

Bwl ölkeni ğasırlar boyı sırtınan añdıp, añdısın bağıp kelgen eki imperiyanıñ özara diplomatiyalıq jolmen jürgizip kelgen sayasatınıñ täsilderi men nätijesin salıstıra qarap, talday biletin kisige ayqın sezilip twradı. Qos imperiya da eki aralıqta jatqan Wlı dalanı jaylağan türik halıqtarınıñ jauıngerlik ruhınan, wrandap tize qosıp ketse, seldey qaptap, taptap keter jauıngerlik dästürinen seskendi. Bwlardan qwtıludıñ birden-bir töte jolı – ol elderdiñ arasında birde küşeyip, birde älsirep otıratın özara işki qayşılığın paydalanıp, aralarına ot jağıp şağıstırıp, tasada twrıp talastırıp, bireudiñ qolımen ot köseu sayasatı qızu türde qolğa alınıp, jüzege asa bastadı.

Eki imperiyanıñ da kökten izdegeni jerden tabıldı. Sol twsta Ortalıq Aziyanı dürliktirip twrğan sayasi-äleumettik äri qarulı küş – qalmaqtar men qazaqtardıñ arasındağı öriske talastıñ örşip twrğan, wşqın atsa lap etip örtenuge dayar twrğan şağı edi. Olar bwl halıqtardıñ eki aradağı jer talasın paydalanu arqılı-aq birin birine qırğızıp, bwdan aman qalğandarın äskeri qarulı küş şaqırmay-aq öz qoldarımen twnşıqtırıp wstau sayasatınıñ joldarın izdestirip jattı. Ärine, bwl swmdıq qandıqol sayasattıñ ızğarlı tabın eki imperiyanıñ özara diplomatiyalıq jolmen de, tipti körer közge de jasağan qimıl-äreketimen jürgizip otırğan otarşıldıq sayasatınıñ tüpki maqsatın, halqınıñ boztorğayı bolıp şırıldağan aqın-jırauları da, sayasi tizgin wstağan bileri de bildi, erte sezindi. Mwnı aqtaban şwbırındı zamanın öz basınan ötkizgen Qojabergen jıraudıñ «Elim-ay» dastanın oqığan ärbir sanalı adam tanıp bile aladı.

Qazaqtan kömek swrap estek, tatar,

Şoşınıp däu mıltıqtan qattı sastı…

Altın, kümis, mal berip ayamay-aq

Körşiles eki elden bilgir jaldap,

Sıban Rabtan den qoyıp önerpazğa,

Äskerin üyrettirdi on jıl qamdap.

Bolmasa qalmaqqa öner qaydan kelsin,

Tetigin däu mıltıqtıñ qaydan bilsin…

Qırğızıp qazaqtardı oyrattarğa

Sol jwrttar bekinisterin salıp jattı…

Mıltığın körşi elder satpağan soñ,

Qatınas aradağı toqtağan soñ,

Sendeldi handar, biler aqıl tappay

Kenetten dwşpan jwrtı taptağan soñ[1].

HVİİİ ğasır işinde qazaq, qalmaq arasındağı wzaq jıldarğa sozılğan qandı şayqastardıñ kezinde qazaq halqınıñ üşten ekisi qırğın tapsa, qalmaqtar mülde jer betinen joyılıp, täuelsiz memleketinen ayırılıp qaldı. Joñğar qalmaqtarın qazaqtar öz jerinen quıp şıqqan soñ, keşe qalmaqtarğa bolısıp, qaru-jarağın bölisip berip kömektesken qıtay imperiyası endi kelip, özi jeñilis tapqan qalmaqtı eñbektegen balasınan eñkeygen qartına şeyin jusatıp salu – nağız sanalı türde josparmen jürgizgen genocidttik sayasattıñ özi bolıp şıqtı. Mwndağı bastı sayasi maqsat jerdi qalmaqtardan tazartıp, jer üşin otanın tastap kelgen otarşıl kelimsekterdi ornalastıru ‒ eki imperiyanıñ da közdegen özekti müddesinen tuındap jattı.

Resey imperiyası öziniñ otarşıldıq maqsatın jüzege asıruda Edil ‒ Jayıq boyındağı Ayuke han bastağan qalmaqtar tobın Qırım, Azov, Astrahan, Noğay handığı men başqwrt pen qazaqqa aydap salıp, tipti kerek bolsa, Don kazaktarın da juasıtıp aluğa paydalanudan tartınbadı. Endi qalmaqtardıñ qajeti azaya bastağan soñ, olardı şoqındırıp orıstandıru arqılı assimilyaciyağa tüsirip, özara ru talasın qozdırıp, twnşıqtıru täsilimen twtas bir halıqtıñ tübine jetkenine tarih kuä. Jalpı Resey imperiyasınıñ wsaq wlttardı otarlau tarihına nazar audarsaq, birde-bir halıqtıñ jaqsılıq körmegeni, kerisinşe köbi assimilyaciyağa wşırap jwtılıp ketkeni talassız şındıq bolatın. Qalmaqtıñ kinäsı ‒ öz täuelsizdigi men azattıqqa wmtıluında jattı.

Qazaq pen qalmaqtı bir-birine aydap salu sayasatın wstanğan eki imperiya eki halıqtı da älsiretip, olardı sayasi küş retinde tarih sahnasınan şığarudan basqa maqsatı joq bolatın. Eki halıq bir-birimen eki imperiyanıñ aydap salu sayasatımen birin-biri nadandıqpen ayausız qırıp äbden älsiregen soñ, ekeui eki jaqtan aqırın jıljıp qazaq jerine swğına kiru arqılı soğıs otarınan jer otarına auısa bastadı.

Eki imperiya jer otarlaudıñ qızığımen bir-birimen betpe-bet kezdeskende, özara kelisimşartqa otırıp, eki aradağı şekaranı anıqtap, resmi türde kartağa tüsirip, tiisti ülesin alıp tarastı. Endi otarşıl eki imperiya da öz müddelerine oray jañadan otarlanğan jerlerde öz sayasattarın jüzege asıruğa aspay-saspay josparın qwrıp, jer otarına asıqpay kirise bastadı. Sayasi maqsat twrğısınan qarağanda da eki otarşıl imperiyanıñ el bileu jüyesindegi ayla-täsilderi birıñğay, bir-birine egizdiñ sıñarınday wqsas kelip, birin biri tolıqtırıp, bir-birinen otarlaudıñ sayasi sabaqtarınan täjiribe alıp, ayla-täsilderin üyrenip, täjiribe almasıp, onısın jüzege asırıp jattı.

Al Resey imperiyası qazaq jerin bir jarım ğasır işinde äreñ otarlap alğan soñ, asau twlparday bwla ösken erkin halıqtıñ arqasınan sipalay otırıp, birtindep qazaqtardıñ el bileu jüyesine reformalar jürgizip, endi olardı ekonomikalıq äri ideologiyalıq jağınan meñgeru jolına şındap kiristi.

1862 jılı şildeniñ besinde Aleksandr patşa qol qoyğan raskriptinde eki mäselege ayrıqşa män berildi. Ol qazaq arasında el bileu jüyesiniñ otarşıldıq piğıldağı jaña jüyedegi reformasın jasauğa kirisu men keleşekte qazaqtardı şoqındırıp orıstandırudıñ wrımtal töte joldarın qarastırumen aynalıstı. Bwl kezde qazaq jerin üş ölkege jara bölip, olardıñ ärqaysısına bir-birinen bölekteu el bileu jüyesindegi türleri endirildi. Mısalı, Kişi jüzge swltan pravitildik jüye, Orta jüzge ağa swltandıq jüye endirildi. Bwl twsta Wlı jüz jeri Qoqan handığınıñ biliginde boluı sebepti rulıq jüyedegi datqalıq el bileu türi endirildi. Al Ortalıq Aziya halıqtarı Resey otarına twtas aynalğan soñ, joğarıdağı el bileu jüyesindegi erekşelikter tügel özgerip, endi Reseydiñ el bileu jüyesindegi standartqa beyimdeldi. Endigi bilik qazaq arasında bolıstıq şeñberden aspaytın äri territoriyalıq principti wstanğan bolıstıq satılı saylau jüyesine negizdeldi. Mwndağı bastı sayasi maqsat – qazaq eliniñ rulıqqa negizdelgen el bileu jüyesin talqandap, işki-sırtqı bilik ataulını otarşıl ükimettiñ qolına jinaqtau sayasatı közdeldi. Qazaq halqınıñ twrmıstıq özegine (yadrosına) aynalğan bir atanıñ balasınan twratın auıldıq jüyeni äri ol auıldı ruhani jağınan uısında wstap, ayranday wyıtıp otırğan auıl aqsaqalınıñ ıqpalın joyudı maqsat twttı. Bwl qazaqı twrmıstıq özektiñ negizin joymayınşa, qazaqtı ideologiyalıq jağınan meñgeru mümkin emestigine köz jetkizdi. Qazaq halqın ruhani ideologiyalıq jağınan bağındırıp, aytqanına köndiru üşin patşa ükimeti de, Keñes ükimeti de osı qazaq aulınıñ twrmıstıq özegin (yadrosın) joyuğa şeşuşi män bere qaradı.

1719 jılı senattıñ Edil boyın jaylağan bwratana halıqtardı hristiandıru mäselesi talqılanıp, 1728 jılı senattıñ Edil boyı halıqtarın şoqındırıp orıstandıruğa bağıttalğan arnayı jarlığı şığadı. Keleşekte Resey imperiyasınıñ otarı bolıp enetin halıqtardıñ, sonıñ işinde qazaqtardıñ ruhani tağdırın osı jarlıqtıñ keypi kütip twrğanın ayqın añğaruğa bolatın.

Qazaq halqınıñ ruhani bolmısın ideologiyalıq jağınan meñgerudiñ sayasi tetigi ‒ qazaqtardı şoqındırıp orıstandıru jolı wstaluı sebepti, aldımen, ol halıqtardı ruhani jağınan biriktirip otırğan, ortaq bir emlege negizdelgen arab jazuınıñ ornına ol halıqtardı ruhani jağınan bir-birinen alıstatıp iritetin ädis retinde orıs jazuınıñ ärip tañbasın endiru mäselesi alıstı közdegen missionerlik sayasi maqsat retinde alğa qoyıldı. Bwl mäselemen Edil boyındağı wsaq wlttardı şoqındırıp orıstandırudı közdegen wyım «Novokreşenskaya kontora» qwrılıp naqtılı türde äreket ete bastadı.

Türkistan türikteri men qazaqtardı şoqındıru arqılı orıstandıru isimen jañadan qwrılğan «Obrusitel'naya palata» iske kiristi. Bwl jalpı memlekettik missionerlik sayasattı jüzege asıru isi «Svyatoy sinodqa» tapsırılsa da, onı ğılımi-praktikalıq jağınan jüzege asırudıñ tizginin orıstıñ missioner-ğalımdarı qolına aldı. Missioner ğalımdar (Il'minskiy, Alektorov, Ostroumov t.b.) qazaqtardı orıstandırudıñ şeşuşi kilti – aralas orıs tüzem mektepterdi molıraq aşıp, ömirge endirude jatır degen bağıt-bağdardı wstandı.

Büginderi Qazaqstandağı ömir sürip kele jatqan mektepterdiñ törtten biri aralas mektepter boluınıñ ideologiyalıq astarlı tamırı da osı missionerlik kertartpa wstanımda jatır. Qazaqstannıñ oqu-ağartu jüyesindegi mäñgürttengen qızmetkerlerdiñ bwl mäseleniñ tarihi tamırın tereñ tüsinip, batıl qadam jasauğa jürekteri daualamaydı. Öytkeni olardıñ oy-sanasında keñestik totalitarlıq ideologiyası siñdirgen qorqınış seziminiñ belgisi äli de basım tüsip jatır.

Resey imperiyasınıñ missionerlik bağıtta wstanıp kelgen memlekettik sayasatın professor Qwdaybergen Jwbanov meylinşe kertartpa qwbılıs retinde tanıp bağalağan edi. Öytkeni ağılşındar Ündistan halıqtarın otarlağanda olardıñ wlttıq sanası tömen artta qalğan mädenietiniñ qalpın ayausız qiratsa da, ol äreket ündi halqınıñ wlttıq sanasın oyatıp jiberui sebepti, ol qwbılıstı progressivti qwbılıs bolğanın atap ötedi. Al özindik qalıptasqan bir bütin wlttıq monolitti mädenieti bar äri wlttıq sanası joğarı birtwtas qazaq halqın otarlağan Resey imperiyasınıñ maqsatı osı biik wlttıq sananı joyu arqılı qazaq halqın mäñgürttendiru jolın wstanuı sebepti, bwl äreket meylinşe kertartpa qwbılısqa aynalğanın atap körsetkeni üşin professor Q.Jwbanov jazıqsız jazalanğan edi.

Arğı-bergi otarşıl imperiyalardıñ bäri de qol astındağı otarlanğan elderdiñ ötkeni men bügingi twrmıs qalpın jete zertteuge jete män bergen. Ol halıqtardıñ özara erekşeligin zerttey kele olardıñ islam dinine qarım-qatınasınıñ erekşeligine zer sala qarağan. Olardı jete tanıp bilu arqılı ol erekşelikti sayasi müddege paydalanu jolın da qarastırğan bolatın. Mäsälän, öz qaramağındağı otarlanğan bwratanalardıñ sanı jağınan eñ köbi jäne keleşekte ozıq damu jolına beyimdi qazaq halqın şoqındırıp, orıstandırudı maqsat twttı. Bwlay bağıt aludıñ da özindik sebepteri bar edi. Missioner ğalımdardıñ zerttep anıqtauı boyınşa, qazaq eliniñ dünietanımındağı qosdindiliktiñ izi men olardıñ işki isteri şariğat zañımen jürgizilmeytin. Olar özderiniñ ötkendegi ata-babaları wstanğan dästür erekşeligi negizge alınatın. Ekinşi jağınan qarağanda, özderi mwsılman bola twrıp, olarda dini fanatizmniñ joqtığı toleranttıq sananıñ basım tüsip jatuımen erekşelenetin. Osı erekşeligine baylanıstı imperiyanıñ sayasi maqsatı üşin qazaqtardı körşiles dindar tatarlar men Orta Aziyalıq islamdıq qalpı berik qalıptasqan körşilerinen tezirek oqşaulau qajet dep tabıldı. Öytkeni zaman jağdayına baylanıstı tez arada eki arasın ajıratıp bölek wstau üşin, aldımen qazaqtardı orıs jazu tañbasına köşiru asa qajet şara dep tanıldı. Osı jazudı qabıldağan soñ eki-üş wrpaq almassa, olar körşileriniñ dini, mädeni äserinen qol üzip, özindik ruhani bolmısınan tezirek arılıp, orıstanuğa bağıt aladı degen mıqtı senimde boldı.

Bwl maqsattı közdeuge oray qazaq arasında orıs-tüzem yağni bügingi tanım boyınşa, aralas mektepterdi aşu men qızdarın orısşa oqıtudı, aldımen qolğa aldı. Aralas mektepterde oqu procesi qazaq tilinde jürgizilse de, mindetti türde orıs jazu tañbasımen oqıtuğa erekşe män berildi. Qazaq mektepteri üşin qoldanılatın orıs jazu tañbaları, aldımen orıs missionerleri tarapınan missioner ğalımdar qolımen jasalındı. I.Altınsaringe deyin-aq bwl saladağı izdenister bel alıp, alğaşqı nwsqaları jasalınıp ta qoyğan edi. Mäsele osını tezirek jüzege asıruda jattı.

[1]              Qojabergen jırau. Elim-ay. Mädeniet jäne twrmıs, 1989, №6, 7-bet

(jalğası bar)

"The Qazaq Times"