مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: جەر قالاي ورىستاندىرىلدى؟ ء(ىى)

(جالعاسى، باسى وتكەن شىعارىلىمدا)

باسقاسى باسقا-اۋ، ءوزىمىزدىڭ پاۆلودار، كوكشەتاۋ، سولتۇستىك قازاقستان ت. ب. وبلىستارىمىزداعى كەيبىر اۋداندارداعى ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارىندا بىردە-ءبىر بايىرعى قازاق توپونيمدەرىنىڭ ساقتالماي، تۇگەلگە جۋىق وزگەرىسكە ۇشىراۋىن قانداي زاڭدىلىققا جاتقىزامىز؟ قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ ەكى بىردەي ايتۋلى كلاسسيگى تۋعان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى پرەسنەۆ اۋدانىنا قاراستى ون ءبىر اۋىلدىق كەڭەس پەن قىرىق ەكى مەكەن، سەلو اتاۋىنان ءبىر عانا ايىمجان سەلوسى بولماسا، باسقانىڭ ءبارى دە ورىسشا اتالىپ كەتكەن. ال سول جەردەگى عاسىرلار بويى ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان بۇرىنعى جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتتارى حالىق ساناسىنان ۇمىتىلىپ، تاريحي ەستىڭ ءوشىپ كەتۋىنە اكەلىپ وتىر. ەكى كلاسسيكتىڭ شىعارمالارىندا سۋرەتتەلگەن بۇرىنعى ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتتارىن كەلەشەك وقىرمان جاس ۇرپاقتار ەندى قايدان ىزدەمەك؟ مۇمكىن ولار وسى اۋدانداعى ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتتارىنىڭ ءبىر كەزدە تۇتاستاي قازاق تىلىندە قالىپتاسقانىنا كۇمانداناتىن دا شىعار؟

كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ كەللەر، كراسنوارمەيسكايا، كۋيبىشەۆ اۋداندارىنداعى 162 ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ بىرەن-سارانى بولماسا، تۇگەلگە جۋىق ورىس تىلىندەگى اتاۋلارمەن اۋىسقان. بۇلارعا ءبىز كولحوز، سوۆحوز، مەكتەپ اتاۋلارىن قوسىپ وتىرعان جوقپىز. ءبىر كەزدەردە رەۆوليۋتسيونەر اسقاق اقىن ساكەننىڭ «كوكشەتاۋ» دەپ اتالاتىن اتاقتى پوەماسىندا:

دۇنيە ءاربىر بولەك جەردىڭ اتى،

سەبەپپەن قويعان ءبارى ەلدىڭ اتى.

الگىدەي سەبەپتەرمەن اتانىپتى

شىڭدار مەن تاۋ ىشىندە كولدىڭ اتى...

بۇل ىسكە بۋرابايدىڭ تاسى كۋا،

وقجەتپەس، جۇمباقتاستىڭ باسى كۋا! –

دەپ ماقتانىش سەزىمىنە بولەنە وتىرىپ جىرلاعان اتامەكەن، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ قازىر ءبىرلى-جارىمى عانا قالعان.

مۇنداي توپونيميكالىق بىرجاقتىلىقتىڭ بەلگىسى پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋداندارىندا دا ورىن الىپ وتىرعانى ۋسپەنسكي اۋدانىنا قاراستى ون ەكى اۋىلدىق كەڭەس پەن قىرىق ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ تۇتاس وزگەرىپ كەتۋىنەن ايقىن كورىنەدى. سىڭارجاق اسىرا سىلتەۋدىڭ مۇندايلىق «كلاسسيكالىق ۇلگىسى» تمد ەلدەرىنىڭ بىزدەن باسقا ەشقايسىسىندا ۇشىراسپايدى.

ءاربىر حالىق تۋعان جەر، اتامەكەن جۇرتىڭداعى توپونيميكالىق اتاۋلاردى اقىن اعامىز ساكەن ايتقانداي، بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى، نە تاريحي وقيعالارعا وراي ءبىر رەت دۇنيەگە اكەلەدى دە، ونى ۇرپاعىنا ماڭگىلىككە ەسكەرتكىش رەتىندە قالدىرادى. ول اتاۋلار ۇرپاق اۋىسىپ، جاڭا بۋىن جاس قاۋىم ومىرگە كەلگەندە، ءداستۇرلى جالعاستىق تاۋىپ حالىقتىڭ تاريحي جادىڭدا تاسپەن قاشاپ جازعانداي ماڭگى ءومىر سۇرە بەرەدى. ال وسى ماڭگىلىك توپونيميكالىق قاستەرلى اتاۋ بۇزىلسا، وعان تولەم جوق، ول قايتا اينالىپ كەلمەيدى، جوعالادى. وسى سەبەپتى ۆەنگرلەر ءتارىزدى ءبىر سەبەپتەرمەن وزگەرىپ كەتكەن كونە زامان تورىنەن كەلە جاتقان گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارى ەندى مۇلدە جوعالىپ كەتپەس ءۇشىن ارناۋلى «قىزىل كىتاپ» اشىپ، ءىز-ءتۇزسىز وشۋگە اينالعان ۇلتتىق توپونيميكالىق اتاۋلاردى سوعان تىركەپ، تاريحىن دا قوسا جازىپ وتىراتىن كەزەڭگە ءبىز دە جەتىپ قالىپپىز. وسى تاعىلىمدى ءداستۇرلى ىسكە اسىرۋعا ىجداعاتتى عىلىمي دايارلىق قاجەت.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى قازاقستانداعى توپونيميكالىق اتاۋلاردى ادىلەتتىلىكپەن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، بىرقاتار توپونيميكالىق اتاۋلاردى بايىرعى قالپىنا كەلتىردى، كوپتەگەن ورىنسىز وزگەرىستەردىڭ كۇشىن جويدى. ارينە، بۇل ارادا تاريحي ەس سەكىلدى ساناداعى اسا نازىك تە كۇردەلى ماسەلەنى تىزەگە سالىپ، پروتسەنتكە سالۋ تۇرعىسىنان شەشۋگە بولمايتىنىن ەرەكشە ەسكەرگەن ءجون. ويتكەنى مىڭ ەسە ساقتىقپەن قارالاتىن ۇلتتىق ماسەلەگە، ياعني سونىڭ ءبىر سالاسى توپونيميكالىق اتاۋلارعا پروتسەنتومانيانى قولدانۋ، ءتىپتى دە بولمايدى.

ەڭدىگى جەردە توپونيميكالىق اتاۋلاردى اسا ءزارۋ قاجەتتىلىك تۋعان جاعدايدا بولماسا، جاپپاي سىپىرا وزگەرىسكە ۇشىراتۋدى توقتاتۋ قاجەت، ياعني بۇل ماسەلەنى رەتتەۋگە تاريحي تانىمى تەرەڭ، ءوز ىسىنە جەتىك، ازاماتتىق، ينتەللەكتۋالدىق دارەجەسى بيىك جاۋاپتى كىسىلەردەن قۇرالعان ارنايى كوميسسيا عانا وكىلەتتى بولۋعا ءتيىس. ۇلان-بايتاق ولكەمىزدىڭ تاريحي پاسپورتى بولىپ قالىپتاسقان توپونيميكالىق اتاۋلار حالىقپەن بىرگە جاساسۋى كەرەك.

كىم ويلاپ، كىم اتاعان مۇنىڭ ءبارىن،

ارينە، ول پەرىشتە ەمەس، وسى حالىق، –

دەپ، اقىن تىلىمەن ايتىلعان وسى ءبىر اتالى پىكىردە تاريحتى جاساۋشى، ءارى ونىڭ شىن قوجاسى – حالىق دەگەن تەرەڭ ماعىنالى شىندىق پەن تانىم جاتقان جوق پا؟

جوعارىدا باياندالىپ ايتىلعان وي-پىكىرلەردى جيناقتاي كەلىپ تۇجىرىمداعاندا شىعاتىن كەيبىر وي تۇرتكى ۇسىنىس-پىكىرلەردى كوپشىلىك تالقىسىنا سالۋدى قاجەت دەپ بىلەمىن. ولار:

1. بۇكىل تمد ەلدەرىندەگى سياقتى ءبىزدىڭ قازاق جەرىندەگى وتارشىلدىق، توتاليتارلىق رۋحتاعى ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارى دا ءسوزسىز وزگەرتىلەدى. ويتكەنى بۇل – ۋاقىت، زامان تالابى. بۇل ىسپەتتەس توپونيميكالىق وزگەرىستەر ۆەنگريادا، بولگاريادا، پولشادا الدەقاشان بولىپ ءوتتى. ءتىپتى ەڭ ارتتا قالدى دەگەن افريكالىق مەملەكەتتەر دە ءوز جەرىندەگى وتارشىلدىق رۋحتاعى ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارىنان الدەقاشان-اق قۇلانتازا قۇتىلىپ، باستاپقى تاريحي اتاۋلارىن قالپىنا كەلتىردى.
2. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل پروتسەسس قاتقان مۇزدىڭ سەڭى تۇڭعىش رەت بۇزىلعانداي ەندى عانا قوزعالىسقا تۇسە باستادى. بۇل سالادا ءبىزدىڭ قوعامدىق پىكىرىمىزگە دە قوزعالىس ءتۇستى، ءوز ارەكەتىن جاساۋدا. حالىق ەركىنەن تىس، زاڭسىز جولمەن، ياعني زورلىق-زومبىلىقپەن قويىلعان وتارشىلدىق، توتاليتارلىق توپونيمدەردى وزگەرتۋگە ۇمتىلۋدا. بىراق وسى پارمەندى ارەكەت ۇستىندە اسا ءبىر ەلەۋلى وزەكتى اتا ءداستۇرىمىزدى ۇمىتىپ (ارينە «جەتىسكەندىكتەن» ۇمىتىپ وتىرعان بولارمىز), اسا ءىرى ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارىن، ياعني اۋدان، قالا، وبلىس اتتارىن جەرگىلىكتى قايراتكەرلەر مەن ونەر يەلەرىنىڭ ەسىمدەرىمەن قويۋعا ۇمتىلۋدامىز. بۇل، ارينە، اششى دا بولسا ايتۋ كەرەك، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحي اتا داستۇرىمىزدەن قول ۇزگەن، حالىقتىق تاريحي ەسىنەن ايىرىلعان قالپىمىزدى تانىتادى. مۇنداي تەرىس قىلىقتان ءالى دە كەش بولماي تۇرعاندا ەسىمىزدى جيىپ، تىيىلۋىمىز كەرەك. ويتكەنى كونە تاريحىمىزدا، ءتىپتى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ءىرى جەر اتاۋلارى جەكە كىسى اتىمەن اتالعان ەمەس. ال جەكە كىسى اتىمەن اتالعان جەرلەردىڭ ءبارى دە ميكروتوپونيمدەرگە جاتادى. مىنە، وسى اتا ءداستۇرىمىزدى مىقتاپ ۇستانعان كۇندە عانا حالىقتىڭ تاريحي ەسىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولعان، بىراق جاپپاي وزگەرىسكە تۇسكەن ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارىن باستاپقى حالىقتىق توپونيميكا قالپىنا تۇسىرە الماقپىز.
3. ال ميكروتوپونيمدەرگە، ياعني كوشە، مەكتەپ، كولحوز، سوۆحوز، ت. ب. جەكە كىسى اتتارىن قويعان كەزدە، نە وزگەرتكەن ۋاقىتتا ول ادامنىڭ سول جەرگە تىكەلەي قاتىسى، نە سىڭىرگەن تاريحي ەڭبەگى بولسا عانا بەرۋ شەشۋشى مەجەگە اينالۋى كەرەك. مىسالى، لەنينگرادتاعى جامبىل كوشەسىن قالا تۇرعىندارى بۇرىنعى اتىنا ءتۇسىرىپ وزگەرتىپ وتىر. بۇل كوشەگە جامبىلدىڭ تىكەلەي قاتىسى جوق دەپ وزگەرتۋىنە رەنجۋدىڭ قاجەتى جوق، قايتا سودان ۇلگى الماعىمىز كەرەك سياقتى.
4. ەندى ءبىر ويلانىپ پىكىر الىساتىن نارسە – ميكروتوپونيمدەرگە كىسى اتتارىن قويعاندا، نە ولاردى وزگەرتكەن كەزدە وعان كىسىنىڭ فاميلياسى، اكەسىنىڭ اتى، ءوزىنىڭ اتى تۇتاس الىنباي، تەك قانا اتىمەن عانا اتالعان ءجون ءتارىزدى. بۇل حالقىمىزدىڭ داستۇرىنە دە ساي كەلەدى. مىسالى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كوشەسى، نە مۇحتار اۋەزوۆ سوۆحوزى دەپ اتاۋ ابەستىك. ويتكەنى قازاق ەلى عاسىرلار بويى اقىندى، باتىردى، قولباسشىنى اكەسىنىڭ اتىمەن اتامايدى، كەرىسىنشە سول كىسىنىڭ ءوز اتىمەن عانا اتايدى. ءتىپتى وسى ءداستۇردىڭ جالعاستىق تاۋىپ كەلە جاتقانىن ابايتانۋ، جامبىلتانۋ، ساكەنتانۋ دەگەن عىلىم سالاسىنداعى جەكە ءپان اتاۋلارىنان دا كورە الامىز. ەگەر ولاردى قۇنانباەۆتى تانۋ، نە جاباەۆتى تانۋ دەسەك جابايىلىق تانىتقانداي سەزىلەر ەدى.
5. ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارىنا قويىلىپ كەلگەن وتارشىلدىق، توتاليتارلىق رۋحتاعى توپونيمدەردى باستاپقى قالپىنا، ياعني حالىقتىق توپونيميكاعا اۋىستىرۋ جولىندا قۇيتىرقى ساياسي ايلا امالدار دا بوي كورسەتىپ ءجۇر. ولاردى باتىل وزگەرتۋگە «زاڭدى» سياقتى بولىپ كورىنەتىن قارسىلىقتار دا تۋىپ وتىر. ياعني و باستا زاڭسىز جولمەن، ياعني زورلىق-زومبىلىقپەن حالىقتىڭ ەركىنەن تىس كۇشپەن تىزەگە باسىپ قويىلعان وتارشىلدىق، توتاليتارلىق توپونيمدەردى ەندى كەلىپ رەفەرەندۋممەن، حالىقتىڭ پروتسەنتتىك سانىمەن شەشۋ كەرەك دەيتىن زاڭسىز تالاپتار پايدا بولۋدا. مىسالى، گولوششەكين اتىنداعى ستانتسيانى داۋىسقا سالىپ، بۇرىنعى حالىقتىق تاريحي اتىن بەرمەي، ونى «زاۋراليا» دەپ اتاۋ، نەمەسە تاريحي قالىپتاسقان اقمولا اتاۋىن قايتارۋ جولىندا «سەنەدى مال باسىنىڭ مولدىعىنا» دەگەندەي جات مىنەز تانىتقانداردى دا كوردىك.

و باستا رەفەرەندۋمسىز، پروتسەنتسىز-اق كۇشپەن، زورلىقپەن جەرگىلىكتى حالىقپەن ساناسپاي-اق پاتشا اكىمدەرى قويعان وتارشىلدىق نەمەسە جەكە باسقا تابىنۋ تۇسىنداعى حالىق تىلەگىن كوزگە ىلمەگەن توتاليتارلىق توپونيمدەر زاڭسىز دەپ تابىلىپ ايىپتالىپ، ولاردى ۋ-شۋسىز-اق قالپىنا كەلتىرۋ ادىلەتتى بولماق. ويتكەنى توپونيميكا ماسەلەسى دە ساياسي ۇلتتىق ماسەلە بولعاندىقتان، ۇلت ماسەلەسى رەفەرەندۋممەن، پروتسەنتپەن شەشىلمەيتىنىن ۇعىناتۇعىن ۋاقىت جەتتى ەمەس پە؟

"The Qazaq Times"