مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: سانا قالاي ورىستاندىرىلدى؟ (جازۋ تاڭبالارىن وزگەرتۋ سىرى نەدە؟)

(جالعاسى، باسى وتكەن شىعارىلىمدا)

وراپ كوركەم پەردەلەرمەن جاسىردىڭ،

 سۇمدىعىڭدى دۇنيەدەن اسىردىڭ.

(س.سەيفۋللين.)

ادامزات بالاسىنىڭ وركەنيەت جالىنا جارماسىپ، جازۋ تاڭباسىن ويلاپ تابۋى، ونىڭ ارقيلى كۇندەلiكتi تۇرمىس پەن قوعامدىق وي-سانانى ساقتاپ، بايىتىپ، ونى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكiزۋدiڭ ەڭ سەنiمدi توتە قۇرالىنا يە بولۋى – سانالى تiرشiلiك يەسiنiڭ رۋحاني دامۋ جولىنداعى ۇلى تابىسى، تەڭدەسi جوق جەتiستiگi بولىپ تابىلماق.

ءارiپ تاڭبالارىنىڭ العاش رەت كۇندەلiكتi قوعامدىق تۇرمىسقا ەنۋi, توقتاۋسىز اينالىسقا ءتۇسۋi, ءومiر زاڭىمەن جاڭارىپ، الماسىپ وتىراتىن ۇرپاقتار دۇنيەتانىمىنىڭ، ياعني حالىقتىڭ تاريحي جادىنىڭ ءداستۇرلi جالعاستىعىن تۋدىرادى. ول كەلە-كەلە ادامزات ساناسىنىڭ وتكەن تاريحى مەن بۇگiنگi سانالىق جەتiستiگiن تاريحي تۇردە ۇشتاستىرىپ، حالىقتىڭ تاريحي زەردەسiنiڭ رۋحاني جاعىنان قورلانۋىنا جول اشىپ، سونداي-اق وركەنيەتتi قۇبىلىس اتاۋلىنىڭ باستى دا شەشۋشi تiرەگiنە اينالماق. ارينە، ءارiپ تاڭبالارىن ويلاپ تابۋ ارقىلى دۇنيەگە كەلگەن جازۋ، سىزۋ پروتسەسi ءومiر قاجەتتiلiگiنەن، كۇندەلiكتi قوعامدىق بولمىستىڭ تابيعي تالابىنان تۋىنداعان رۋحاني قۇبىلىسقا اينالدى.

وركەنيەتتi بۇكiل الەم تاريحىنىڭ قاي سالاسىنا نازار اۋدارساق تا، جازۋ سىزۋدىڭ پايدا بولۋ تاريحى ءار الۋان. ول ارقيلى تاريحي تاعدىردى باستان كەشە وتىرىپ، سان ءتۇرلi جۇيەدە دامىعان. جازۋ، سىزۋ تۇرلەرiنiڭ كەيبiرiنiڭ ءومiرi قامشى سابىنداي قىسقا، ال ەندi بiرەۋلەرiنiڭ عۇمىرى ماڭگiلiككە ۇلاسىپ، ۇنەمi دامۋ ۇستiندە ساياسي-الەۋمەتتiك كۇرەس جولىمەن تولىسىپ وتىرۋىن بايقايمىز. جازۋ-سىزۋدىڭ وسىنداي سان قاتپارلى تاريحىن تانىپ بiلۋ قوعامدىق وي-سانامىزدىڭ، رۋحاني دامۋ جولدارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاريحىن دۇرىس تۇسiنۋگە سەپتiگiن تيگiزبەك. بۇل ءوزi كوپ سالالى، سان تاراۋ مول تاقىرىپتارعا جiكتەلiپ، كەڭ كولەمدە اڭگiمە جەلiسi ەتۋدi قاجەتسiنەتiن اسا كۇردەلi ءتۇبiرلi ماسەلە.

بiزدiڭ ارنايى تۇردە ءسوز ەتiپ، نازار اۋدارعالى وتىرعان وزەكتi تاقىرىبىمىز – تۇرiك حالىقتارى مەن ونىڭ بiر تامىردان، ياعني اتا تiلدەن وركەن جايىپ، تۇرiك تiلدi تۋىسقان حالىقتارعا سالالانىپ بولiنەتiن وعىز، قارلۇق، قىپشاق توپتارىنىڭ عاسىرلار بويى قولدانىپ، جەتiلدiرiپ كەلگەن اتا مۇراسى رەتiندە جازۋ تاڭبالارىنىڭ پايدا بولۋ، ۇدەرە دامۋ، وزگەرۋ جولدارى. قالىپتاسقان ۇلتتىق جازۋ تاڭبالارىن وتارشىلداردىڭ جەرگiلiكتi حالىقتىڭ ءوز ىرقىنان تىس زورلىقپەن وزگەرتۋ، بوتەن، تەگi جات جازۋعا الماستىرۋ سەبەپتەرiنiڭ استارلى سىرى بار. ولاردىڭ الىستى كوزدەگەن ساياسي-يدەولوگيالىق ماقسات قوياتىن سانالى ارەكەتتەرiنە وي كوزiمەن سىناي قاراپ، قىسقاشا تۇردە شولىپ وتۋمەن شەكتەلەمiز. وتكەننەن تاريحي ساباق الماق – سانالى ۇرپاق اتاۋلىنىڭ پارىزىنا اينالارى دا شىندىق. بۇگiندە بۇكiل الەم حالقىنا تانىمالى قازiرگi تۇرiك تiلدi حالىقتاردىڭ ءتۇپ اتالارى بولىپ سانالاتىن عۇن، ساق، ءۇيسiن، قاڭلىلاردىڭ ب.ز.ب. عاسىرلاردان باستاپ، ءۇ-ءۇش عاسىرلار اراسىندا مەملەكەتتiك تۇرعىدان قولدانىسقا تۇسكەن جازۋ تاڭبالارى بiر سوزبەن اتاعاندا ويما جازۋ (تاسقا قاشالىپ جازىلۋى سەبەپتi) دەپ اتالدى. ونىڭ شىعۋ توركiنi رۋ تاڭبالارىندا جاتقانى عىلىمي ادەبيەتتەردە ايتىلىپ تا ءجۇر. الەمدە مونوتەيستiك دۇنيەتانىمعا تۇڭعىش رەت كەلگەن تۇرiكتەر «ا» سىزىقتى جازۋدىڭ وقىلۋىنا وراي تۇڭعىش وركەنيەتكە قولى جەتكەندەر دە سولار ەكەنi تۋرالى تاريحي جاڭاتانىم ۇسىنىلىپ وتىر[1].

ەسiك قورعانىنان تابىلعان التىن كيiمدi جاۋىنگەردiڭ كۇمiس توستاعانىنا شەكiلگەن جازۋ تاڭباسى بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi زاماننىڭ بەسiنشi عاسىرىنا قاراي مەڭزەسە، سوڭعى كەزدە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى ارقىلى موڭعوليا جەرiنەن تابىلعان گۇنداردىڭ جازۋ تاڭباسىمەن تاڭبالانعان مويىنعا تاعاتىن القاداعى «سەڭگiر» ءسوزiنiڭ وقىلۋىمەن گۇندار جازۋىنىڭ تiكەلەي مۇراگەرi تۇرiك حالىقتارى ەكەنi ناقتىلى دەرەك كوزiمەن دالەلدەنiپ وتىر. بۇلاردىڭ ءبارi دە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋدiڭ ناتيجەسiندە تابىلعان زاتتاي دەرەكتەر بولسا، گۇنداردىڭ وزiنە ءتان قالىپتاسقان جازۋ تاڭبالارى بولعاندىعى قىتاي تiلiندە جازىلعان ەڭبەكتەردە دە ايتىلۋدا. مىسالى، ب.ز.د. 192 جىلى قىتايشا جازىلعان «تاريحي ەستەلiكتەر كiتابىندا»: «ءمادi ءتاڭiر قۇتى داۋiرiنە كەلگەندە، گۇندار كۇشەيiپ، جازۋ قولدانۋدى جولعا قويعان، سول ارقىلى سوڭعىلارعا ۇلكەن مۇرا قالدىرعان»[2] دەپ ناقتىلى ءارi بۇلتارۋعا كەلمەيتiن تاريحي دەرەكتەر كوزiن ۇسىنىپ وتىر.

عۇندار ويما جازۋدىڭ ءارiپ تاڭبالارىن ويلاپ تابۋمەن عانا شەكتەلمەي ول جازۋدى كۇندەلiكتi تۇرمىستا پايدالانۋمەن بiرگە ونى مەملەكەتتiك دەڭگەيگە كوتەرiپ، قوعامدىق قارىم-قاتىناستىڭ بار سالاسىندا قولدانۋدى ارنايى تۇردە جۇزەگە اسىرعانى ماعلۇم بولىپ وتىر. تۇرiك قاعاناتتارى تۇسىندا قولدانىلعان ويما جازۋ ەسكەرتكiشتەرi دە وسى گۇندار پايدالانىپ، جازۋ قالپىنا تۇسiرگەن جازۋدىڭ جالعاسى، ياعني كەلەر ۇرپاققا رۋحاني مۇرا رەتiندە قالدىرعان اتا ءداستۇرi ەكەندiگi بۇل كۇندە تالاسسىز پiكiرگە اينالعانى ءمالiم.

ب.ج.س. بەس ءجۇز جىل بۇرىن ويما جازۋ سiبiر ولكەسiنەن ۆەنگر جەرiنە دەيiنگi دالا توسiندە كەڭ ءورiس جايعان. دۇنيەگە تارالعان كونە جازۋلاردىڭ بiردە-بiرi ويما جازۋمەن گەوگرافيالىق اۋقىمى جاعىنان تەڭەسە المايدى. ارينە، ويما جازۋ دا باسقا تارالعان جازۋلار ءتارiزدi بiر كۇندە پايدا بولىپ، بiر كۇندە قولدانىسقا ءتۇسiپ كەتە الماعان. ونىڭ دا تۇرمىسقا ەنۋi ۇزاق ۋاقىتتى قامتىعان بولسا كەرەك. ويتكەنi وزiندiك ەۆوليۋتسيالىق دامۋ، قالىپتاسۋ كەزەڭiنەن وتكەن وزiندiك قايتالانباس دامۋ، قالىپتاسۋ جولى بار ەرەن مادەني قۇبىلىس.

ويما جازۋ مەملەكەتتiك قارىم-قاتىناستىڭ دەڭگەيiنە كوتەرiلiپ، وسى جازۋدى تۇتىنىپ وتىرعان تۇرiك حالىقتارىنىڭ اتادان بالاعا، بالادان نەمەرەگە، ياعني ۇرپاقتان ۇرپاققا ءداستۇرلi جالعاستىق تاپقان رۋحاني قازىناسىنا اينالعان. وسى سەبەپتi دە وتارشىل اتاۋلىنىڭ ءبارi دە ساياسي-يدەولوگيالىق ماقسات قويا كەلگەندە، الدىمەن، جەرگiلiكتi حالىقتىڭ تiلi مەن دiنiنە، دiلiنە، ياعني رۋحاني قازىنا كوزدەرiنە سۇعىن قاداپ، اسiرەسە، داستۇرلiك جالعاستىقتى ۇشتاستىرىپ وتىرعان باستى قۇرالى – جازۋ تاڭباسىن جويۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. ويتكەنi حالىقتىڭ تاريحي جادىن ءوشiرiپ، ماڭگiلiك رۋحاني قۇلدىق تۇتقىنىندا ۇستاۋ ءۇشiن، الدىمەن، وتكەنi مەن بۇگiنگiنi جالعاستىرۋشى قان تامىرلارىن قيۋعا كۇش سالۋى جايدان-جاي قۇبىلىس بولماسا كەرەك-تi.

ەۋروپالىقتار، سوڭىرا رەسەي يمپەرياسى دا حالقىمىزدى تاعى، تiپتi, جارتىلاي جابايى، تاريحي، مادەني رۋحاني مۇرادان ماقرۇم قالعاندار قاتارىنا جاتقىزىپ، وزدەرi ۇستانعان ەۆروتسەنتريستiك دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان باعالاپ، سول ارقىلى تابالاپ كەلگەن ەدi. تابالاۋدىڭ بەلگiسi وتارلانعان حالىقتاردى ەۆرەيلەردiڭ «گويمدەر»، ارابتاردا «اجامدار»، ەۋروپالىقتار مەن قىتايلىقتار «جابايىلار» دەپ كەمسiتiپ اتاۋلارى وسى استامشىلدىقتىڭ ايعاعى. وزدەرiنiڭ ساياسي مۇددەسi تۇرعىسىنان يدەولوگيالىق قاقپانعا ءتۇسiرiپ، حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحي جادىن شايۋ ارقىلى ولاردى رۋحاني قۇلدىق شەڭبەرiندە ۇستاپ، شەڭگەلiنەن شىعارماۋدىڭ بار امالىن قولدانىپ باعۋدا. بۇعان مىسال رەتiندە، ءۇىىى عاسىر iشiندەگi يسلام دiنiن تاراتۋشى اراب حاليفاتىنىڭ وتارشىلدىق باعىتتاعى شابۋىلى مەن ۇستانعان يدەولوگيالىق قاتاڭ ساياساتى ارقىلى مادەني، رۋحاني، يدەولوگيالىق زورلىق-زومبىلىعىن ورتالىق ازيا مەن قازاقستانعا، شىعىس تۇركiستانعا جاساعان باسقىنشىلىعىن ەسكە الساق تا، ماسەلەنiڭ ءتۇپ توركiنiن انىعىراق ءارi تەرەڭiرەك تاني تۇسەمiز.

اراب حاليفاتى 634 جىل مەن 710 جىلدىڭ اراسىندا، ياعني 70-80 جىلدىڭ iشiندە سيريانى، يراندى، اۋعاندى، يەرۋساليمدi, ورتا ازيانى، ۆيزانتيا، ارمەنيا، ەگيپەت پەن ەۋروپانىڭ باتىسىن تۇتاس جاۋلاپ الىپ، ولارعا بiردەن يسلام دiنi مەن اراب تiلiننiڭ ۇستەمدiگiن ورناتۋعا كiرiستi. 705-715 جىلدار ارالىعىندا تۇران ولكەسiن، 707 جىلى سامارقاندتى، 713-715 جىلى بۇحارانى، شاش پەن فەرعانانى، قاشقاردى تۇگەلiمەن اراب اسكەرiنiڭ باس قولباسشىسى كۋتايبا يبن مۋسليمنiڭ (660-715) باسشىلىعىمەن تالان-تاراجعا ءتۇسiرiپ، قارسىلاسقان حالىقتى قىرىپ جويىپ ۇستەمدiگiن ورناتتى. تۇران ولكەسiنە (ارابتار تۇران اتاۋىن تۇركiستان اتاۋىنا الماستىردى) جاساعان قاندى جورىعىندا ولار بiردەن-اق جەرگiلiكتi حالىقتاردىڭ رۋحاني بولمىسىن تۇبiرiمەن وزگەرتۋگە، ياعني ول حالىقتاردىڭ تاريحي جادىن مۇلدە جويىپ جiبەرiپ، ونىڭ ورنىنا يسلام يدەولوگياسىن ەندiرۋدi كوزدەدi. سوندىقتان دا جەرگiلiكتi حالىقتىڭ تiلiن، دiنiن، دiلiن، جالپى دۇنيەتانىمىن، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرiن تاريح ساحناسىنان ءتۇسiرۋ ءۇشiن ويما جازۋ تاڭبالارىن iستەن شىعارىپ، ونى اراب جازۋى تاباسىمەن الماستىرۋ ساياساتىن كومپلەكستi تۇرعىدان جۇرگiزۋ ساياساتىن ۇستاندى.

كۋتايبا ۇلى دالا تۇرعىندارىنىڭ ۇلى جەتiستiگi, ياعني اتا مۇراسى بولعان قولدانىستاعى ويما جازۋىن ومiردەن جويىپ جiبەرۋدi عانا ماقسات تۇتپاي، ونىڭ كوپ قىرلى رۋحاني كوزدەرiن دە تۇتاس جوق قىلىپ جiبەرۋگە تiكەلەي كiرiستi. وسى سەبەپتi دە كۋتايبا رۋحاني مادەنيەتتiڭ بەسiگiنە اينالعان قالا اتاۋلىنى قيراتىپ، حالىقتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-سانانى مۇسىلماندىق سالتپەن الماستىرۋ، اراب تiلiنiڭ قوعامدىق قىزمەتiن ۇستەم ەتiپ، جەرگiلiكتi تiلدi كوزگە iلمەۋ، ەلدi مەكەن، جەر اتاۋلارىن، تiپتi, حالىق اتى مەن جەكە كiسi ەسiمدەرiن دە ارابشالاپ قويدىرۋ، ويما جازۋدى قولدانۋدان شىعارۋ، قولجازبا، كiتاپ اتاۋلىنى كاپiرلiكپەن ايىپتاپ ورتەتكiزدi, ساۋاتتى كiسiلەردiڭ كوزiن جويدى. ناۋرىز مەرەكەسiنiڭ ورنىنا قۇربان ايتتى ورنىقتىرۋ، جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ، سىيعا، بيلiك لاۋازىمىنا جىعۋعا كۇش سالىپ، عىلىم مەن كوركەم ادەبيەتتi اراب تiلiمەن جازدىرۋمەن بiرگە تەك يسلامياتتىق يدەولوگيانى ەندiرۋگە كۇش سالدى. وسى سەبەپتi تۇرiك حالىقتارى تاريحتا العاش رەت ماريگينالدى ساناعا اۋىتقىدى. مۇنىڭ ناقتىلى ايعاعى ج.بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بiلiگiندە» ايقىن كورiنiسiن تاپتى.

تۇران ولكەسiندەگi بiر عانا امۋداريا وزەنi بويىنا ورنالاسقان ءۇش جۇزدەي قالا مەن قىستاقتاردىڭ تۇگەل قيراتىلىپ، ويراندالعان ورنى عانا قالعانىن ۇلى عالىم بيرۋنيدiڭ وكسي وتىرىپ ەسكە الۋى كۋتايبا ورناتقان زاماناقىردىڭ بiر كورiنiسi عانا بولاتىن. گۇلگە ورالعان بۇكiل تۇران ولكەسiندەگi مادەني ورىنداردى تۇتاس قيراتىپ، قارسىلاسقان حالقىن تۇتاس قىرعان كۋتايبانىڭ قاتىگەز ساياساتىن تاريحشى-عالىم نارشاھيدiڭ: «…كiم سوعىسقا جارامدى ءبارiن دە تۇگەل ءولتiردi, تiرi قالعاندارىن تۇتقىنعا الدى. بايكەنت جەرمەن-جەكسەن ەتiلدi… كۋتايبا مەشiتتەر ورناتىپ، كاپiرلiك جانە وتقا تابىنۋشىلىق رۋحىنداعى شىعارمالاردى دا جويدى»، ‒ دەپ، ءوزiنiڭ «بۇحارا تاريحى»[3] دەپ اتالاتىن عىلىمي كiتابىندا كوپ سۇمدىقتاردىڭ قاندى قاباتتارىن اشىپ جازادى. كۋتايبا، اسiرەسە، حالىقتىڭ تاريحي جادىن ساقتاۋشى، وي-سانانىڭ اككۋمۋلياتورىنا اينالعان زيالىلار مەن ويما جازۋمەن جازىلعان كiتاپتار جانە قۇلپىتاسقا شەكiلگەن جازۋعا شەيiن تۇبiرiمەن جويىپ جiبەرۋدەن تارتىنبادى. دiنگە قارسىلاردى قاتاڭ جازالاۋ تۇركiستان قالاسىنان تابىلعان قولجازبا شەجiرە «ناسابنامالار» دا ايعاقتاۋدا.

بiر عانا ورحون-ەنيسەي ويما جازۋ ەسكەرتكiشتەرiنiڭ تابىلۋى جانە قازاقستان مەن قىرعىزستان جەرiنەن كوپتەپ تابىلۋى، ولاردىڭ وقىلىپ زەرتتەلۋi تۇرiك حالقىنىڭ بارiنە ورتاق ورتاعاسىرلىق ساياسي-الەۋمەتتiك وي-سانامىز بەن تاريحىمىزدىڭ قانشاما اقتاڭداق بەتتەرiنiڭ قايتا وقىلىپ، اشىلۋى بۇكiل الەم الدىندا كونە اتا مۇرامىزدىڭ، مادەني، رۋحاني، تاريحي ويىمىزدىڭ ايعاقتى تاريحي ايناسىنا اينالىپ وتىر.

ارعى بابالارىمىز ويما جازۋدى ويلاپ تابۋى ارقاسىندا تۇرiك تiلدi حالىقتاردىڭ ءبارi دە تiلi, پوەزياسى جەتiلiپ، دۇنيەتانىمى تەرەڭدەپ، قوعامدىق وي-ساناسى بيiك دەڭگەيگە كوتەرiلگەن حالىقتار ساناتىنا جاتاتىنى انىقتالدى. تۇرiك حالىقتارى وسى كەزەڭنiڭ وزiندە-اق رۋحاني دامۋىن جەتiلدiرiپ، پوليتەيزمنەن مونوتەيزم دەڭگەيiنە كوتەرiلۋ قالپىن انىق تانىتتى. ارينە، بۇل بيiك دەڭگەيگە قىتاي مەن پارسى يمپەرياسىمەن سان عاسىرلار بويى تارتىسا ءجۇرiپ جەتكەنiن العاشقى الاپات تاريحي يiرiم اعىسى دا ايعاقتايدى

قىتايمەن ەكi اراداعى قارىم-قاتىناس تاريحىندا عۇنداردىڭ، اسiرەسە، تۇرiك قاعاناتى تۇسىندا يدەولوگيالىق وقشاۋلانۋ ساياساتىن ياعني يزولياتسيا جاساۋ ساياساتىن ۇستانۋى – ايرىقشا ءمان بەرە قارايتىن ەرەكشەلiك. مۇنى، تiپتi, قىتاي يمپەرياسىنان كەيiنگi ەلiمiزدەگi باسقىنشى مەملەكەتتەردiڭ (مىسالى، اراب، پارسى، ورىس) يدەولوگيالىق ساياساتتارىمەن سالىستىرا قاراعاندا، تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن اڭعارىلادى. مۇنىڭ دا وزiندiك ساياسي-الەۋمەتتiك استارى بولسا كەرەك. ويتكەنi عۇندار مەن تۇرiك قاعاناتى ەگەمەندi ەل، ءوز تiزگiنi وزiندەگi مەملەكەت بولعاندىقتان، قىتاي يمپەرياسىنىڭ يدەولوگيالىق ساياسي ايلا-شارعىسىنا، قۇرعان قاندىقول قاقپانىنا تۇسپەي كەلدi. ولاردىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن ايلاكەر ساياساتىن ۇنەمi سىرتقا تەۋiپ، سالت-سانا، ادەت-عۇرپىمىزدى، رۋحاني قايتالانباس بولمىسىمىزدى تازا ساقتاپ، يدەولوگيالىق قاتىناستا وقشاۋلانۋ ساياساتىن ۇستانۋىندا كوپ قاباتتى سىرلار جاتىر.

تاريحتان وسى قاندى تاريحي وقيعالاردان مول حاباردار بولعان زەرەك ويلى اقىن ز.رۇستەموۆتiڭ:

ارابتار كەلگەنiمەن تەك كەلمەدi,

باس بولدى ات ارتىنا بوكتەرگەنi.

سىنتاستىڭ جازۋلارىن قىرىپ تاستاپ،

تاريحقا قيانات قىپ وكتەمدەدi…

كەشەگi ويما جازۋ ورىنىنا

جىلانداي يرەڭدەگەن ءارiپ مiندi [4], ‒

دەپ، تۇرiك حالىقتارى جازۋىنا تاريحي قياناتتىڭ باسى ارابتاردان كەلگەنiن، ولاردىڭ، تiپتەن، قابىرستانداعى، سىنتاستارداعى ويما جازۋمەن جازىلعان تاڭبالاردى iزدەپ تاۋىپ، بiرiن قالدىرماي تاريح بەتiنەن ءوشiرiپ، ەكi جارىم مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بويى حالىققا قىزمەت ەتiپ كەلە جاتقان ويما جازۋىن جويىپ جiبەرiپ، ونىڭ ورنىنا اراب جازۋىن ەندiرگەنiن ولەڭ تiلiمەن اشىپ بەرۋiندە ەلەۋلi ءماندi سىر جاتىر. ويى كەرەڭ، كوكiرەك كوزi سوقىر، وتكەنiن ۇمىتقان شەرمەندە ۇرپاققا شىرىلداعان شىندىقتىڭ ءۇنiن جەتكiزەدi. وندا دا اراب تiلiن، ونىڭ سويلەۋ قالپىن ساقتاۋ ماقساتىمەن اراب ءارiپ تاڭباسىنىڭ 28 قارپiن سول قالپىندا وزگەرiسسiز ەندiرiپ جiبەرۋiندە ەكiنiڭ بiرi سەزiنە بەرمەيتiن ساياسي استارى وتە نازiك قۇپيا سىر جاتىر. سونداي-اق جەرگiلiكتi تiلدiڭ سويلەۋ ەرەكشەلiگiن، ۇلتتىق بولمىسىن بiلدiرەتiن دىبىستىردىڭ تاڭباسىن بەرمەۋ ءۇشiن iستەلگەن سۇمدىق نازiك ايلانىڭ iزiن كيريلليتسا جازۋ تاڭباسى جايلى پiكiرiمiزدە دە ەسكە الىپ ايتىپ وتپەكپiز. ويتكەنi اراب پەن ورىس جازۋ تاڭباسىن بiزگە زورلىقپەن ەندiرۋشi وتارشىل كۇشتەردiڭ ايلا-ءتاسiلi مىڭ جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، بiرiن-بiرi اينا قاتاسىز قايتالاپ جەتiلدiرiپ وتىرۋى تاڭ قالدىرادى.

عۇن، ءۇيسiن، قاڭلى، تۇرiك، كونە حورەزم جازۋىن سانالى تۇردە تاريح ساحناسىنان سىرعىتقان اراب باسقىنشىلارى ەندi يسلام دiنi مەن اراب جازۋىنىڭ تارالۋىنا كەڭiنەن جول اشتى. جەرگiلiكتi دiني دۇنيەتانىمدى، تiل مەن ادەت-عۇرىپتى، سالت-سانانى iستەن شىعارۋ، قۋعىنداپ توزدىرۋ iسiن جەدەل قولعا الىپ، يدەولوگيالىق كۇرەستi قاتتى قارقىنمەن جۇرگiزدi. جەرگiلiكتi دۇنيەتانىم سالالارىنىڭ ورنىنا يسلامدىق دۇنيەتانىمىن، اراب تiلiن، مۇسىلماندىق ادەت-عۇرىپتار مەن سالت-سانانى ەندiرiپ، ورنىقتىرۋ جولىنداعى ارەكەتتەرiنiڭ iزi بۇگiنگە دەيiن ساقتالىپ كەلەدi.

ءحىىى عاسىر باسىندا ءدال وسىنداي باسقىنشىلىق جورىعىن جاساعان موڭعولدار تiلگە، دiنگە، سالت-ساناعا ءوز iزدەرiن قالدىرا المادى. قالدىرسا دا ول مۇلدە ءالسiز بولۋى سەبەپتi بiزگە جەتپەگەن ءتارiزدi. موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ ەكپiنi ارابتاردان مۇلدە كۇشتi ءارi كەڭ ءورiستi بولىپ كەلسە دە، ولار حالىقتىڭ تاريحي جادىن جويۋ ءتارiزدi يدەولوگيالىق ماقسات قويماي تەك ساياسي ماقساتپەن شەكتەلگەن. ويتكەنi ورىس حالقىن ءۇش ءجۇز جىل بيلەسە دە، موڭعولدار ولاردىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنا قول سۇقپاي، تiلiن دە، دiنiن دە، جازۋىن دا ءوز قالپىندا قالدىرعان. ال ارابتاردىڭ وزدەرi جاۋلاپ العان ەلدەردiڭ، الدىمەن، دiنi مەن تiلiنە، دۇنيەتانىمى مەن ادەت-عۇرپىنا تiكەلەي تيiسiپ، تۇبiرiمەن وزگەرتۋگە بار كۇشiن سالۋداعى كوزدەگەن ساياسي-يدەولوگيالىق ماقساتىنىڭ سىرى نەدە جاتىر دەگەن سۇراق تۋادى. شىنىندا، نەگە بۇلاي بولعان؟

[1]               ا.ايزاحمەتوۆ. پرويسحوجدەنيە تيۋركسكوگو ميرا. تاراز، 2000 گ.

[2]               ەگەمەندi قازاقستان. 07.07.1991

[3]               ءابۋ باكىر مۇحاممەد يبن جافار ءان-نارشاھي. بۇحارا تاريحى. تاشكەنت، 1996, 47-بەت

[4]               ز.رۇستەموۆ. قاراتاۋدىڭ باسىنان. الماتى، 1986, 143-144-بەتتەر

(جالعاسى بار)

"The Qazaq Times"