مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: ەل قالاي ورىستاندىرىلدى؟ ء(ىىI)

(جالعاسى، باسى وتكەن شىعارىلىمدا)

ميسسيونەرلىك جولمەن جىڭىشكەلەپ شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋدىڭ ەڭ ءبىر الماعايىپ تەتىگى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ىشىندە ارالاس مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارىن اشۋدىڭ وزىندە ميسسيونەرلىك ماقساتتى ۇستانعان ساياساتتى كورەمىز. وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى م. اۋەزوۆتىڭ: «...بۇل شىركەۋدى «ميسسيا» دەپ اتايدى... اق شىركەۋدىڭ جانىندا شكول دا بار»، – دەيتىن ىشىنە قاتپارلى سىر بۇككەن تەزيستىك جەلىدەگى ءسوزىنىڭ ارعى توركىنىنە ۇڭىلەر بولساق، كوپ ويلار ساباقتاۋعا، بۇلارسىز شىندىقتى تولىق تانىپ ءبىلۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعارىن سەزىنەمىز.

ميسسيونەرلەردىڭ قولداۋىمەن اشىلعان ورىس-تۇزەمدىك ارالاس مەكتەپتەر ماقساتى جاعىنان مۇسىلمان مەكتەپ-مەدرەسەلەرىنە قارسى يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىردى. وسى سەبەپتى دە تۇركىستان ولكەسىندە ارالاس مەكتەپتەردى ورنىقتىرعان عالىمدار: «...ۆ تۋركەستانسكوم كراە بىل نامەرەن دەرجاتسيا وبرۋسيتەلنوي پوليتيكي پري پوسرەدستۆە رۋسسكوي شكولى»[1], – دەپ ورىستاندىرۋ ساياساتىندا ارالاس مەكتەپتىڭ اتقارار رولىنە ەرەكشە ءمان بەرۋىنىڭ بەلگىلى سىرى دا بولاتىن، مۇنىڭ ءمانىسىن 1863 جىلى پەروۆسك ۋەزىندە قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ اشىلعاندا، گەنەرال-گۋبەرناتور فون-كاۋفماننىڭ ءوزى ارنايى كەلىپ، ورىس، قازاق بالالارىن ارالاستىرىپ وقىتاتىن ارالاس مەكتەپ بولۋىن تالاپ ەتكەن. ويتكەنى بالالار جاستايىكان ارالاس مەكتەپتە وقىسا ونىڭ دۇنيەتانىمى مەن مىنەز-قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋى شوقىندىرۋعا بەيىم، ءوز حالقىنىڭ رۋحاني تامىرىنان قول ءۇزىپ، ۇلت تاعدىرىنا سەلقوس قارايتىن دەلقۇلى جاندار شىعاتىنىن بىلگەندىكتەن تالاپ ەتكەن. كاۋفمان اسىرەسە قازاق قىزدارىن وقىتۋعا شەشۋشى ءمان بەرىپ، ولاردى انا رەتىندە كەلەشەك ۇرپاقتى ميسسيونەرلىك ماقسات تۇرعىسىنان تاربيەلەۋشى بەسىك يەسى دەپ قاراعان. ال بۇگىنگى كۇندەردە قازاقستانداعى ارالاس مەكتەپتەردىڭ ارعى توركىنى – وسى ميسسيونەرلىك ماقساتتان تۋعانىن، اكادەميك امانوشۆيلي ايتاتىن ۇلتتىق رۋحى، ۇلتتىق ەرەكشەلىگى جوق قازىرگى كەزدە ايىپتالىپ وتىرعان ۇلتتىق تامىرىنان قول ۇزگەن نيگيليستىك پيعىلداعىلاردى شىعاراتىن جارىمجان مەكتەپتەر ەكەنىن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز. عىلىمي نەگىزى دۇرىس قويىلماعان ميسسيونەرلىك يدەيانىڭ جەمىسى بولعان ارالاس مەكتەپ ۇلگىسىن ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ۇياسى دەپ كوكىرەك ۇرا جەلىگەتىنىمىز بار.

ميسسيونەر عالىمدار وسى باعدارعا وراي وقىتۋشىلار كادرىن دايارلاۋ ىسىنە دە ايرىقشا ءمان بەرگەن. بۇل سالادا ماسكەۋ، اسىرەسە قازاننىڭ رۋحاني اكادەمياسىنىڭ ورنى بولەكشە دەپ سانالعان. قازاننىڭ رۋحاني اكادەمياسىندا ارنايى ماقسات كوزدەپ اشىلعان «مۇسىلماندىققا قارسى ءبولىمنىڭ» (پروتيۆومۋسۋلمانسكايا وتدەلەنيە) تۇڭعىش كافەدرا مەڭگەرۋشىسى يلمينسكي تۇركى-موڭعول ءتىلدى حالىقتار ءۇشىن اشىلعان ارالاس مەكتەپتەردى كادرمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ورداسىنا اينالدىردى. بۇلار وسىمەن قاتار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلدەرىنەن كەلەشەك ميسسيونەرلىك جولعا بەرىلگەن ءدىن كادرلارىن دايارلاۋ ءۇشىن، ءتىپتى ەرلەر مەن قىزدار موناستىرىن اشۋعا دا تىكەلەي كىرىسىپ كەتتى. مىسالى، 1881 جىلى ىستىقكولدە قىرعىز، قازاقتىڭ جەتىم بالالارىنان ەركەكتەر موناستىرى ۇيىمداستىرىلدى. بۇعان ماسكەۋ، تاشكەنت، ۆەرنىيداعى ءدىن ورىندارى ارنايى قارجى ءبولدى. جەتىسۋدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كولپاكوۆسكي بۇل موناستىرعا ايرىقشا نازار اۋدارىپ، قانشا قارجى كەرەك بولسا دا، قول ۇشىن بەرەتىنىن رەسمي تۇردە مالىمدەۋى جاي نارسە بولماسا كەرەك-ءتى. ويتكەنى الداعى ۋاقىتتا تۇركىستان ولكەسىندە جۇرگىزىلەتىن زور كولەمدەگى ميسسيونەرلىك جۇمىستىڭ بۋىندى ورتالىعى وسى موناستىرلارعا اۋىسادى دەپ تانىلعان ەدى. وسى تاجىريبەدەن كەيىن ءتىپتى يسلام ءدىنى باسىم جاتقان تاشكەنت ماڭىندا وزبەك، تاجىك كىزدارىنان قۇرالعان 1893 جىلى اشىلعان قىزدار موناستىرى نيكولاەۆكادا ورنالاستى. مىنە، بۇل ىسپەتتەس ارەكەتتەردىڭ ءتىپتى قازاق جەرىندە دە ورىن العانىن، ياعني وسىعان دايارلىقتىڭ الدىن الا ارەكەتتەرىن م.اۋەزوۆتىڭ «اقىن اعا» رومانىندا: «...قازاقتىڭ جەتىم بالالارىن... شوقىندىرىپ، ءوسىرىپ كەلە جاتقان «ىزگىلىك ميسسيونەرلىك» دەپ اتالاتىن ارەكەتتەر بولدى»، – دەپ ءىستىڭ جونىن عانا كورسەتكەندەي مەڭزەي ايتىلاتىن تۇستارى زەرتتەي قاراماساڭ، وڭايلىقپەن اشىلمايتىن سىر بۇگىپ جاتىر. وسى جەردە جازۋشىنىڭ كوپ جىلدار قىرقاسىندا زەرتتەپ بىلگەن وي-ءورىسىنىڭ وزەكتى جەلىسى عانا قىلاڭ بەرىپ كورىنسە دە، كوپ سۇمدىقتاردىڭ كوزدەن تاسا بولىپ سىر بۇگىپ اشىلماي جاتقانى دا اڭعارىلادى.

ارالاس مەكتەپتەر مەن شىركەۋ جانىنان اشىلعان پريحودسكايا شكولالار قىزمەتكەرلەرىنىڭ باقىلاۋىندا ءتۇردى. 1871 جىلى پاتشا اعزامنىڭ تىكەلەي جارلىعى بويىنشا تۇركىستان ولكەسى ءۇشىن ارحيەرەي كافەدراسى اشىلىپ، ول ۆەرنىي قالاسىنا ورنىقتى. ال جەتىسۋ گۋبەرنياسىندا 1872 جىلى ميسسيونەرلىك قىزمەتتى جانداندىرۋ ءۇشىن ۆەرنىيدا ارحيەپيسكوپ رەزيدەنتسياسى اشىلدى. ويتكەنى ماسكەۋ ءميتروپوليتى ۆلاديمير قازاقتار اراسىندا ميسسيونەرلىك شوقىندىرۋ جۇمىسىن كۇشەيتۋدى تالاپ ەتكەن ەدى. وسى تالاپقا وراي ۆەرنىيدا 1901 جىلى 11 قاراشادا ارنايى تۇردە ميسسيونەرلىك ەپارحيالنىي كوميتەت قۇرىلىپ، وعان قالانىڭ باس كوتەرەر شەنەۋنىكتەرى مەن اسكەري قىزمەتكەرلەرى، كۋپەتستەر ەندى. ولار ناقتىلى تۇردە ميسسيونەرلىك ۇگىت-ناسيحاتتى ورىستەتتى. مىسالى، سۆياششەننيك ۆ. يا. ياكوۆلەۆ 1902 جىلى ۆەرنىيدا باسىلىم كورگەن: «يز يستوري تسەركوۆنوي جيزني تۋركەستانا» دەگەن كىتابىندا: «...زدەس كاجدىي پراۆوسلاۆنىي حريستيانين وبيازان بىت ي ميسسيونەروم... مى، رۋسسكيە، پريزۆانى ناساجدات سرەدي ۆسەگو ەتوگو ناسەلەنيا ناچالا يستيننوي رەليگيوزنوي جيزني» (س. 91-93), – دەپ جازۋىنداعى پىكىرى جوعارىدا اتالعان كوميتەتتىڭ ماقساتىن كورسەتىپ تۇر. جازۋشى شەرحان مۇرتازاەۆتىڭ «قىزىل جەبە» رومانىنداعى تۇرمە باستىعى پريحودكونىڭ بالا تۇراردى شوقىندىرۋ جولىنداعى ارەكەتى دە ەپارحيالنىي كوميتەتتىڭ تالابىنان تۋىنداپ جاتقان قۇبىلىس بولاتىن-دى.

1867 جىلى قازاق دالاسى ءۇشىن «جاڭا نيزام» ەرەجەسىنىڭ ومىرگە ەنۋىمەن قاتار قازاقتار اراسىندا ورىس-تۇزەمدىك دەپ اتالاتىن ارالاس مەكتەپتەر اشىلا باستادى. بۇل مەكتەپتىڭ وتارشىلدىق مۇددەدەن تۋىندايتىن تۇپكى ساياسي-ميسسيونەرلىك ماقساتى نەعۇرلىم بۇراتانا بالالارى ورىس وقۋشىلارمەن ارالاسىپ وقىسا، سوعۇرلىم ورىستاندىرۋ ءۇردىسى دە جىلدامدايدى دەگەن تانىمعا نەگىزدەلگەن بولاتىن.

پاتشا ۇكىمەتى قازاقتار اراسىندا، اسىرەسە قىزدار مەكتەبىن اشۋعا كوڭىل بولە باستادى. ويتكەنى 1868, 1872 جىلدار ىشىندە قالماق قىزدارى ءۇشىن اشىلعان مەكتەپ ۇلگىسىن كوپتەپ اشىپ، بۇل ارەكەت شوقىندىرۋ، ورىستاندىرۋ جولىندا اسا پايدالى بۋىن ەكەندىگىنە ءىس جۇزىندە تاجىريبەدە كوزى جەتكەن ميسسيونەرلەر ەندى قازاق قىزدارى ءۇشىن دە مەكتەپ اشۋ ىسىنە ىقىلاستانا كىرىستى.

ميسسيونەر عالىمدارىنىڭ ەلەۋلى ءمان بەرگەن ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – ءباسپاسوز ارقىلى ميسسيونەرلىك يدەيانى تاراتىپ، ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ارناۋلى زەرتتەۋ جيناقتارىن، گازەت، جۋرنالدار، اۋدارما كىتاپتار شىعارۋمەن اينالىسۋىندا جاتىر. پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ونى ناقتىلى تۇردە ناسيحاتتاۋ ىسىمەن اينالىستى. مىسالى، 1860-1917 جىلدار اراسىندا قازاق تىلىندە پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ 72 كىتابى اۋدارىلىپ تاراتىلۋى جاي عانا نارسە ەمەس ەدى. بۇلارعا قوسا 1861 جىل مەن 1874 جىلدار ارالىعىندا يلمينسكي، كاتارينسكي، الەكتوروۆ، ۆاسيلەۆ، ۆوسكرەسەنسكي، لەۆشين ورىس الفاۆيتىمەن جازىلعان كىتاپتار جازۋمەن اينالىستى، ميسسيونەر عالىمدار نەگىزىنەن پراۆوسلاۆيە ءدىنىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن قازاننىڭ رۋحاني اكادەمياسىنىڭ جانىنان 1847 جىلى 2 ماۋسىم كۇنى ارناۋلى تۇردە اۋدارماشىلار كوميتەتى قۇرىلىپ، ونى يلمينسكي باسقاردى. رەسەي يمپەرياسىنداعى تۇركى ءتىلدى حالىقتار تىلىنە اۋدارىلعان پراۆوسلاۆيەلىك رۋحتاعى ءدىني كىتاپتاردىڭ اۋدارىلىپ تارالۋىندا، ولاردىڭ مول تيراجبەن جارىق كورۋىنە دە يلمينسكي تىكەلەي اتسالىسىپ، باسشىلىق ەتىپ وتىرعان. يلمينسكيدىڭ بۇل سالاداعى ىستەرىن ونىڭ ءوزى تاربيەلەپ ءۇمىت ەتكەن شاكىرتتەرى قىزۋ جالعاستىرىپ جاتتى. مىسالى، فەدور دەميانوۆيچ سوكولوۆ – يلمينسكيدىڭ سەنىمدى شاكىرتى جانە دە ىبىراي التىنسارين مەكتەبىنىڭ ۇستازى بولعان. ونىڭ 1893 جىلى 24 قاراشادا ورىنبور مەن ورال وبلىسىنىڭ ەپيسكوپى ماكاريگە جازعان مالىمدەمەسىنە نازار اۋدارساق، ويلاماعان جاعدايعا تاپ بولامىز. ف. د. سوكولوۆ 1887-1892 جىلدارى تورعاي وبلىسىنداعى ەكى كلاستىق قازاق ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارعان. ى. التىنسارين قايتىس بولىسىمەن تورعاي وبلىسىنداعى مەكتەپ ينسپەكتورى قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارا باستادى.

ف. سوكولوۆ ى. التىنسارينمەن 1886-1889 جىلدار ارالىعىندا ءجيى حات جازىسىپ تۇرعان. ىبىراي مەكتەبىنىڭ ونەگەلى وقىتۋشىسى رەتىندە تانىلىپ، ىبىرايدىڭ وعان جازعان بەس حاتى ساقتالىپ كەلگەن. قازاقتىڭ تۇڭعىش ءجۋرناليسى م. سەرالين ف. سوكولوۆتىڭ قولىندا وقىپ، شاكىرتى بولعان. ى. التىنسارين قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ قىزمەتىن تىكەلەي جالعاستىرىپ جۇرسە دە، و باستاعى كوزدەگەن ماقساتى ميسسيونەرلىك جولعا ءبىرجولاتا اۋىسىپ كەتەدى. نيكولاەۆكىدەگى (بۇرىنعى قوستانايدىن اتى) قالالىق شىركەۋدىڭ باس سۆياششەننيگى قىزمەتىن اتقارۋعا كىرىسەدى. ويتكەنى بۇل تۇستا قازان قالاسى يمپەريانىڭ ميسسيونەرلىك ساياساتىنىڭ ورتالىعىنا اينالعاندىقتان، ميسسيونەرلىك كادرلار مەن وقىتۋشىلاردىڭ ءبارى دە قازاننىڭ رۋحاني اكادەمياسىندا دايارلانىپ، ءدىن ىسىنە بەرىك بولىپ شىعاتىن-دى. وسى سەبەپتى ولار تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى ميسسيونەرلىك قوزعالىستىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، بەلسەنە قىزمەت اتقارۋعا مىندەتتى بولعاندىقتان پروتەرەي ا. ي. ماكاروۆ: «...ۋچيتەليا مى، ا ۋچەنيكي وني. يزۋچايا يح، سبليجاياس س نيمي، نە سلەدۋەت پرياتات سەبيا ي سۆوە ۆسە رۋسسكوە، تەم بولەە پراۆوسلاۆنوە. پوۆتوريايۋ، رۋسسكومۋ پراۆوسلاۆنومۋ نۋجنو ۆسەگدا ي ۆەزدە وستاۆاتسيا ي بىت ليش رۋسسكيم ي پراۆوسلاۆنىم» [2], – دەپ، ءارى بۇعان ۇلگى رەتىندە پۋشكيندى مىسالعا كەلتىرىپ ميسسيونەر عالىمدار مەن شىركەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ يدەولوگيالىق تانىمىن اڭعارتىپ تۇر.

ف. سوكولوۆ جوعارىدا اتالىپ وتكەن مالىمدەمەسىندە قازاق اراسىندا بولىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىن ولارعا وقىپ بەرىپ، تىكەلەي ءدىني ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزەدى. قازاقتار اراسىندا ءالى دە بولسا تاتارلاردىڭ ءدىني اسەرى كۇشتى بولۋىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ولاردى قازاق دالاسىنان قۋدى تالاپ ەتەدى. ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىندە ول 1892 جىلى مامىر ايىڭدا نيكولاەۆكاداعى 21 قازاق پەن ەكى تاتاردى شوقىندىرادى. 1893 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ دومبار بولىسىنان ءۇش قازاقتى، كەڭارال بولىسىنان ون التى جاسار قانيپا جۇماتوۆا دەگەن قازاق قىزىن، اراقاراعاي بولىسىنان ەكى كىسىنى، سىرداريا بولىسى پەروۆسكي ۋەزىنەن ەكى كىسىنى، اقمولا وبلىسى قۇسمۇرىن بولىسىنان ءبىر قازاقتى شوقىندىرىپ، ولاردىڭ اتى-ءجونىن ورىسشا قويعانىن قۋانا حابارلايدى. بۇل ارەكەتتەن م. اۋەزوۆ اۆتوتسەنزۋراسىڭداعى: «...مەكەش دەگەن اتىن جوعالتىپ، ميحايل، ميشكا دەپ قويىپتى»، – دەگەن سوزدەرىنىڭ استارىندا ومىردە بولىپ وتكەن شىندىقتىڭ ىزعارلى تابى جاتىر دەسە بولعانداي.

ميسسيونەر اتاۋلىنىڭ ەڭ ءبىر ۇرىمتال ءتاسىلىنىڭ ءبىرى شوقىنۋشى بۇراتانا اتاۋلىنىڭ اتا-اناسىنىڭ ازاڭ شاقىرىپ قويعان اتىن وزگەرتىپ، ورىسشالاپ قويۋ بولاتىن-دى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءستاليننىڭ ميسسيونەرلىك ويمەن رۋحاني سەميناريادا وقىعاندىقتان با، ايتەۋىر ۇلتى تۇرىك اتاقتى وپەرا ءانشىسى كراۋزەنى تىڭداپ، ريزا بولادى. بىراق ارتىنان ۇلتى تۇرىك ەكەنىن بىلگەندە، ونىڭ فاميلياسى ۇناماي، ونى پەتروۆ اتاندىرىپ جىبەرەدى. بۇل كەزدەيسوق نارسە ەمەس، ويتكەنى وسى وقيعادان بۇرىن گرۋزيا اسكەري رەۆكومىنىڭ مۇشەسى، ۇلتى تۇرىك، رەۆوليۋتسيونەر اقىن ومار فايكتى فاميلياسىن ورىسشاعا اۋىستىرۋدى ستالين تالاپ ەتكەندە، كونبەي قويعانى ءۇشىن اتىلۋى كوپ نارسەنىڭ سىرىن اڭعارتسا كەرەك-ءتى. نەمەسە مەسحەت تۇرىكتەرىن تۋعان جەرىنەن ورتا ازيا مەن قازاقستانعا سۇرگىن جاساۋىنىڭ استارىندا نە وي جاتقانىن كىم ءبىلسىن؟ ءدال ءستاليننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن بۇكىل تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ عاسىرلار بويى باۋىر باسىپ قولدانىپ كەلگەن ءالفاۆيتىن ورىس جازۋىنا الماستىرىپ جىبەرۋى – ميسسيونەر اتاۋلىنىڭ عاسىرلار بويى جۇزەگە اسىرا الماعان ارمانىن ىسكە اسىرۋىنىڭ استارىندا اسىرەسە كوسەمنىڭ باستاۋىمەن بولۋى – كوپ قۇپيانى ىشىنە بۇگىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

الەكتوروۆتىڭ كورسەتكىشىندە دە ف. سوكولوۆتىڭ ەكى ەڭبەگىن كىرگىزىپ، ونىڭ نەگىزىنەن ميسسيونەرلىك يدەيانى ناسيحاتتاپ، سول جولدا قىزمەت اتقارعانىن جاسىرمايدى. ياعني ف. سوكولوۆ ى. التىنسارين مەكتەبىندە قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر ءتارىزدى وزىنە قۇپيا تۇردە تاپسىرىلعان ميسسيونەرلىك ارەكەتىن سەزدىرمەي دوس-جاران بولا ءجۇرىپ، ارالاس مەكتەپتە «ۇستازدىق» قىزمەت اتقارۋى كوپ سىردى ىشكە بۇگىپ جاتقان قاتەرلى رۋحاني جارانىڭ ءوزى بولىپ شىعادى.

م. اۋەزوۆتىڭ 1951 جىلى باسىلىم كورگەن «اقىن اعا» رومانىندا: «..پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ ۇلكەن اقىلدى، ءبىلىمدى وكىلدەرى: ميسسيونەر يلمينسكيدى، وستروۋموۆتى، ءارى اعارتۋشى، زور ميسسيونەر الەكتوروۆتى ايتتى»، – دەپ جاندارالدىڭ اۋزىنان ابايعا ناسيحات ايتتىرۋ دا كوپتەگەن دەرەكتى ويلاردىڭ ءتۇپ توركىنىنەن حابار بەرىپ تۇر. بۇدان اۆتوردىڭ جالپى ميسسيونەرلىك يدەيانىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان تانىمى مول بولۋى سەبەپتى، حالىققا جات يدەولوگيالىق ساياساتتىڭ ماسكاسىن سىپىرماق بولعان ويى بايقالادى. بىراق جاعدايعا بايلانىستى وزىياە ءوزى اۆتوتسەنزۋرا جاساۋعا ءماجبۇر بولعان. يا بۇل اۆتوتسەنزۋرانىڭ جاسالۋىندا جەكە باسقا تابىنۋ زامانىنداعى جازىقسىز جازالانۋدىڭ اششى ءدامىن تاتقان جازۋشىنىڭ ىشكى تانىمىن اشا بەرۋگە ىزعارى سۋىق زاماننىڭ اسا قاتەرلى لەبى سەسكەندىرگەندەي. وسىدان كەلىپ ءوز وي تانىمىنا تەرەڭ بارلاپ، جان-جاقتى زەرتتەۋدەن تۋىنداعان وي قورىتىندىسىن، ياعني پاتشا وتارشىلدارىنىڭ اسا زياندى، مۇلدە قۇپيا ۇستاعان ميسسيونەرلىك ساياساتىنىڭ ءتۇپ تامىرلارىن تەرەڭ اشىپ بەرۋگە جەكە باسقا تابىنۋ زامانى ىرىق بەرمەگەن. ويتكەنى بۇلاردى تەرەڭ بويلاي وتىرىپ شىندىقتى بايانداسا، وتارشىل وكىمەتتىڭ ارمانىنا اينالعان ساياەي ماقساتتاردى نەگە ەكەنى بەلگىسىز ستالين تاراپىنان قايتالانۋىن جالاڭاشتاپ كورسەتۋگە اينالىپ كەتەر ەدى. مىسالى، تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ ءبىر كەزدەردە زورلىقپەن تاڭىلىپ، سان عاسىرلار بويى بىرتىندەپ دەندەۋى ارقىلى قالىپتاسىپ كەتكەن جازۋىن وزگەرتۋ، پراۆوسلاۆيە دىنىنە شوقىندىرۋ ارقىلى بىرتىندەپ ورىستاندىرۋ، نەمەسە قىرىمدى قىرىم تاتارلارىنان تازارتۋ تۋرالى ەكاتەرينا پاتشاعا وي سالعان ادميرال پوتەمكين يدەياسى مەن كاۆكازدى مۇسىلمان حالىقتاردان تازارتۋ جايىنداعى گەنەرال ەرمولوۆتىڭ ۇسىنىسى، وتارلانعان جەرلەردى قونىستاندىرۋ ارقىلى تۇپكىلىكتى يەلەنۋ ت.س.س. ءبارى دە ءستاليننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن وتىزىنشى جىلداردان باستاپ جۇزەگە اسىپ جاتۋى ەرىكسىز ويعا ورالتار ەدى...

جازۋشى ناقتىلى تاريحي شىندىق بولسا دا، بۇلاي اشىق ايتۋعا بولمايتىن ساياسي قاتەرلى شىندىقتى اشكەرە ەتۋدىڭ مەرزىمى جەتكەن جوق دەپ ءبىلدى. بىراق كەلەشەك ۇرپاقتىڭ وتكەندەگى بۇركەمەلەنگەن استارلى شىندىقتان كوز جازىپ، قۇرالاقان قالماۋى ءۇشىن، ونىڭ ءبىر ۇشىن قولىنا ۇستاتا كەتۋ ماقساتىمەن ءوز وي تانىمىنىڭ وزەكتى ءبىر جەلىسىن جانامالاپ مەڭزەۋ ارقىلى بەرۋ تاسىلىنەن سىرت اينالمادى. ارينە، سول ءبىر كەزەڭ ءۇشىن قاتەرلى بولسا دا، باتىل ارەكەت ەتتى. ويتكەنى م. اۋەزوۆتىڭ كەزىنەن باستاپ ءدال بۇل كۇنگە دەيىن ميسسيونەرلىك يدەيانىڭ باستى يدەولوگتارى: يلمينسكني، وستروۋموۆ، الەكتوروۆ ت. ب. قازاقستان مەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن وقۋلىقتارىندا، كۇندەلىكتى باسپاسوزدەرىندە ولاردى ينتەرناتسيوناليستىك، ىزگى نيەتتى اعارتۋشىلىق قۇبىلىس رەتىندە ءوڭىن اينالدىرىپ ماداقتاي ناسيحاتتالىپ كەلە جاتقان مۇنداي استارلى ماسەلەگە تەرەڭدەپ بارىپ، شىندىقتى جالاڭاشتاپ اشۋ – بۋىنسىز جەرگە ۇرىلعان پىشاقتاي تەرىس باعالانار ەدى. مىنە، وسى سەبەپتى م. اۋەزوۆ العاشقى نۇسقاسىڭدا يلمينسكي، وستروۋموۆ، الەكتوروۆتى زور ميسسيونەر عالىمدار دەپ ايتىپ قالسا دا، (وندا دا كوركەمدىك تاسىلمەن ايتسا دا) بۇل ويىن قاتەرلى دەپ ساناپ، وزىنە ءوزى سانالى تۇردە تسەنزۋرا جاساۋعا بارعان ەدى. وسى سەبەپتەرگە وراي جازۋشى يلمينسكي، وستروۋموۆ، الەكتوروۆ سياقتى اسا كورنەكتى ميسسيونەر، مونارحيست عالىمداردىڭ اتىن سىزىپ تاستاپ، ءوز ويىنىڭ ەڭ وزەكتى دە ءماندى تۇسىن عانا يشارامەن جەتكىزۋ تاسىلىنە بارعان بولاتىن-دى.

جوعارىدا باياڭدالعان م. اۋەزوۆ ويىنىڭ ءتۇپ توركىنىن ۇعىنىپ، عىلىمي دۇرىس باعىتتا ءتۇسىنۋ، تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن بىزگە شەشۋشى كىلتتى اكادەميك ا. ن. كونونوۆتىڭ: «...دليا پوليتيكو-ەكونوميچەسكوگو وسۆوەنيا ۆوستوچنىح وكراين روسسيسكوي يمپەري بىلو نەوبحوديمو يح پرەدۆاريتەلنوە «يدەولوگيچەسكوە وسۆوەنيە» پۋتەم پريۆلەچەنيا جيۆۋششيح تام نارودوۆ ي نارودنوستەي ۆ لونو پراۆوسلاۆنوي تسەركۆي. رەشەنيە ەتوي زاداچي ۆزيالي نا سەبيا پراۆوسلاۆنىە ميسسيونەرى، كوتورىە پروحوديلي كۋرس سپەتسيالنوي پودگوتوۆكي ۆ وسوبىح ۋچەبنىح زاۆەدەنياح دليا وۆلادەنيا يازىكوم ي وزناكوملەنيا س بىتوم ي وبىچايامي سۆويح بۋدۋششيح پودوپەچنىح[3], – دەگەن تەرەڭ عىلىمي تانىمىنان ساليقالى دا سىنشىل تۇجىرىمى ۇستاتادى.

وتارلانعان قازاق دالاسى مەن تۇركىستان ولكەسىڭدەگى بۇراتانا حالىقتاردى «يدەولوگيالىق جاعىنان مەڭگەرىپ الۋ» ءۇشىن ولاردى شوقىندىرۋ، ورىستاندىرۋداعى اسا جاۋاپتى مەملەكەتتىك دارەجەدە قويىلىپ وتىرعان ساياسي ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسىن سۆياتوي سينود ميسسيونەر عالىمداردىڭ قولىنا تاپسىرۋدى ماقۇل تاپقان بولاتىن. ميسسنونەرلىك توپ مەملەكەت تاراپىنان قاجەتتى ءدىني وقۋ ورىندارىمەن، كەرەگىنشە قاراجاتپەن، ءباسپاسوز جانە ماتەريالدىق يگىلىكپەن قامتاماسىز ەتىلدى. قوعامدىق پىكىردە ولاردىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتىن، ءتىپتى جەكە باسىن ماراپاتتاپ، «پاتريوت» رەتىندە تانىتۋدى دا ۇمىتپادى.

قازان قالاسىنداعى كوپتەن بەرى قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان دۋحوۆنىي سەميناريانى ميسسيونەرلىك ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ مەن وسى جولداعى كادرلاردى كوپتەپ دايارلاۋدىڭ ورتالىعىنا اينالدىرۋ ءۇشىن، ونى 1797 جىلدان باستاپ قازانداعى دۋحوۆنىي اكادەمياعا اينالدىرۋى دا الدىن الا جۇرگىزىلگەن دايارلىقتىڭ بارىسىن كورسەتۋمەن بىرگە، يدەولوگيالىق ساياسي ماسەلەنىڭ قانشالىقتى تەرەڭ دە وتكىر قويىلىپ وتىرعانىن اڭعارتادى.

پاتشا وتارشىلدارى بوداڭدىققا اينالعان بۇراتانالاردىڭ رۋحاني بولمىسىنا تەرەڭ بويلاپ ەنۋ ءۇشىن ميسسيونەر عالىمداردىڭ الدىنا ول ەلدىڭ ءدىنىن، ءتىلىن، ادەبيەتىن، فولكلورىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، تاريحىن، ەتنوگرافيالىق، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگىن جان-جاقتى تەرەڭ تانىپ مەڭگەرۋدى – باستى شارت رەتىندە تالاپ ەتتى. وسى تالاپ تۇرعىسىنان كەلىپ وزدەرىنىڭ جان-جاقتى الدىن الا دايارلىقتارى مەن وسى جولعا قالتقىسىز بەرىلگەن ميسسيونەر عالىمدار يلمينسكي، وستروۋموۆ، الەكتوروۆتار ءوز ورتالارىنان ەكشەلەپ شىعىپ، ۇزاق جىلدار بويى بەلسەنە قىزمەت اتقاردى. بۇلاردىڭ ءبارى دە وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىنان بەرمەن قاراي قوعامدىق وي-سانادا اعارتۋشى پەداگوگ، عالىم جانە دە حالىقتار دوستىعىنا اتسالىسقان وزىق ويلى قايراتكەرلەر رەتىندە باعالانىپ كەلدى. ولاردىڭ ەتەگىنە تابىنىپ، باس يە پىكىر ايتىپ ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس. ويتكەنى بۇل تالاسۋعا كەلمەيتىن اكسيوماعا اينالعان شىندىق رەتىندە تانىلىپ، وقىرمان ۇعىمىنىڭ دا وسى تۇرعىدان قالىپتاستىرىلعانى جاسىرىن سىر ەمەس-ءتى.

بىراق مۇنداي جالعان دا جاساندى ۇعىمنىڭ سارىنىنا بوي الدىرماعان م. اۋەزوۆتىڭ ميسسيونەرلەردىڭ اتىن، يدەيالىق باعىتىن ءدال تانىپ، سىلتەمە بەرۋىندە، ارينە، ەلەۋلى سىر دا جاتىر. ويتكەنى ءبىزدىڭ قالىڭ وقىرمان قاۋىم ولاردىڭ اتىمەن، «دوستىعىمەن»، اعارتۋشىلىق جولىنداعى قىزمەتىمەن كەڭىردەكتەن كەلە تويسا دا، ولاردىڭ استارلى ارەكەتى مەن جاسىرىن جۇرگىزىلگەن ءدىن جولىنداعى يدەيالارىمەن تانىس بولماۋى سەبەپتى، بۇل ورايدا قىسقاشا بولسا دا ماعلۇماتتار بەرە كەتۋدىڭ ورنى بار:

يلمينسكي نيكولاي يۆانوۆيچ – 1822 جىلى پەنزا گۋبەرنياسىنداعى سۆياششەننيكتىڭ وتباسىندا تۋىپ، ءدىني ورتادا تاربيەلەنگەن. 1846 جىلى قازاننىڭ دۋحوۆنايا اكادەمياسىن بىتىرگەن سوڭ اكادەميانىڭ ارنايى ماقساتپەن اشىلعان «پروتيۆومۋسۋلمانسكوە وتدەلەنيە» كافەدراسىن باسقارادى. اكادەميادا تاتار، اراب تىلىمەن بىرگە تەولوگيادان دا ءدارىس بەرەدى. ءدىن جاعىنان ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، تاجىريبە جيناستىرۋ ماقساتىمەن سيريا، ەگيپەتتى شارلاپ، 1847 جىلى 2 ماۋسىمدا قازان قالاسىندا ميسسيونەرلىك مۇددەنى كوزدەگەن ارنايى «اۋدارماشىلار كوميتەتى» قۇرىلعاندا بۇل كوميتەتتى باسقارۋ يلمينسكيگە سەنىپ تاپسىرىلادى. مۇندا پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىن بۇراتانا حالىقتاردىڭ تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلداناتىن. بۇل كوميتەتتىڭ قۇرامىنا سىننان وتكەن تانىمال، بەلسەندى ميسسيونەرلەر: ن. يا. بليزنوۆسكي، ە. ا. مالوۆ، ۆ. ت. تروفيموۆ، سۆياششەننيك ن. ن. وستروۋموۆ، ن. ي. زولوتنيتسكي، ي. يا. ياكوۆلەۆ، ن. ا. بوبرونيكوۆ، ۆ. ۆ. كاتارينسكيلەر ەندى. وسى ءدىن قايراتكەرلەرى اۋدارىپ باسىلىم كورگەن 307 كىتاپتىڭ 288-ءى تازا ءدىني كىتاپتار بولعاندىعىن تاتار عالىمى ا. كاريمۋللين دە ارنايى تۇردە اتاپ وتەدى. وسى اۋدارىلعان كىتاپتاردىڭ ىشىڭدە بىردە-ءبىر تاريح، گەوگرافيا، اريفمەتيكا ءتارىزدى ومىرگە كەرەكتى كىتاپتاردىڭ بولماۋى – تىكەلەي ولاردىڭ ميسسيونەرلىك ماقساتىنا بايلانىستى قۇبىلىس ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. 1847 جىلى 5 قاڭتاردا گراف پروتاسوۆ تاتار تىلىنە پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ كىتاپتارىن عانا اۋدارۋعا ارنايى بۇيرىق بەرگەندە، بۇل جاۋاپتى جۇمىستىڭ دا تەتىگى يلمينسكيگە تاپسىرىلعان ەدى.

1858 جىلدان باستاپ ءۇش جىلداي ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسشدا قىزمەت اتقارعان يلمينسكي ەندى ميسسيونەرلىك ءىستى استىرتىن تۇردە قازاقتار اراسىندا جۇرگىزۋگە قىزۋ كىرىسەدى. ويتكەنى قازاقتار يسلام دىنىنە قۇلاي بەرىلمەي، ءوز اتا-سالتىن مىعىم ۇستاۋى سەبەپتى ولاردا ءدىني ءفاناتيزمنىڭ بولماۋى ميسسيونەرلىك جۇمىسقا اسا قولايلى جاعداي جاساپ، جاڭا دىنگە تەز كوندىگەتىن حالىق دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن ەدى. بۇل ىسپەتتەس تانىم ول كەزدە ورىس عالىمدارى مەن ميسسيونەرلەرى اراسىندا كەڭ تارالىپ، تالاي پىكىرلەر دە ايتىلعانىن بىلەمىز.

يلمينسكي ورىنبور ولكەسىندەگى قازاقتاردىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن، ادەت-عۇرىپتارىن جاقسى بىلگەن. اسىرەسە ولاردىڭ مۇسىلمان دىنىنە دەگەن قاتىناسىنا ۇڭىلە قاراپ، جوعارىدا ايتىلعان ەرەكشەلىكتەرىن جاقسى تانىعان. ورىنبور قازاقتارى تۋرالى پۋبليتسيست ا. سولنتسەۆ تە ءوزىنىڭ «يز رەليگيوزنو-نراۆستۆەننوي جيزني كيرگيزوۆ بۋكەەۆسكوي وردى» دەگەن ماقالاسىندا: «...راۆنودۋشنوە وتنوشەنيە كيرگيزوۆ ك زاكونۋ ماگومەتا داەت ۆوزموجنوست زاكليۋچيت، چتو يسلام نە پرونيك ەششە ۆ وردۋ، تاك سكازات، دو موزگا-كوستەي ي چتو كيرگيزسكايا وردا س ەتوي ستورونى بىت سامويۋ بلاگورودنۋيۋ پوچۆويۋ ترۋدوۆ رۋسسكيح ميسسيونەروۆ»[4], – دەپ كورسەتكەن تانىمىنا يلمينسكي ورىنبوردا جۇرگەن كەزىندە-اق كوزى جەتىپ، قازاق دالاسىنا ءبىرجولاتا بەت بۇرعان بولاتىن-دى. وسى سەبەپتى 1861 جىلى ەڭ جاقىن دوسى پ. س. ساۆەلەۆكە جازعان حاتىندا: «مەن سىزگە بار سىرىمدى ايتايىن، تاتارلاردى بۇرىنعىداي ەرەكشە جاقسى كورۋىمدى قويا باستادىم، ەندى مەنىڭ جۇرەگىم تۇگەلدەي قازاقتارعا بەرىلدى. بۇدان بىلاي مەنىڭ قۇبىلام قازانعا قاراماي تىكە ورال وڭىرىنە اۋادى»[5], – دەۋىندە ونىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋدىڭ جولىن تانىپ بۇرىلۋىندا دا استارلى ۇلكەن سىر جاتىر.

رەسەي يمپەرياسم وتارلانعان تۇركى حالىقتاردىڭ ىشىندە سانى جاعىنان دا، جەرى جاعىنان دا باسىم جاتقان قازاق ەلىن يدەولوگيالىق جاعىنان يگەرىپ الۋدىڭ كەلەشەكتە اسا زور ءمانى بارلىعىن، ءارى حالىقتى رۋحاني جاعىنان قۇلدىققا ءتۇسىرۋدىڭ زور ساياسي ماڭىزىن بىلگەن يلمينسكي بۇل ولكەدەگى اعارتۋ ماسەلەسىن ميسسيونەرلىك مۇددە تۇرعىسىنان پايدالانۋعا جان سالا كىرىستى. بۇل ءۇشىن الدىمەن قازاقتاردى تاتارلاردىڭ رۋحاني اسەرىنەن اجىراتىپ بولەكتەپ، اراب گرافيكاسى نەگىزىندەگى جازۋىنىڭ ورنىنا ورىس الفاۆيتىنە اۋىستىرۋ ارقىلى دا ەكى ارانى اجىراتا وقشاۋلاۋ – شەشۋشى كىلت دەپ ءبىلدى.

وسى ويدىڭ توركىنىن جەتە تانىپ بىلگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قازاق – ءدىنى شىنىعىپ جەتپەگەن، شالا مۇسىلمان حالىق. مۇنى مۇسىلمان دىنىنەن حريستيان دىنىنە اۋدارىپ جىبەرۋ وڭاي دەگەن پىكىرمەن، پاتشا وكىمەتى كازاق پەن نوعاي اراسىندا جىك سالىپ، ەكەۋىن ايىرعىسى كەلدى. ونىڭ ءۇشىن قازاق بايلارى نوعايشا وقىماي ورىسشا وقيتىن بولارلىق ساياسات جۇرگىزىلدى. قازاق بالالارى ءۇشىن شكول اشادى، نوعايعا قازاقتىڭ جازۋ جاعىنان سورپاسى قوسىلماس ءۇشىن اراب ءارپىن قالدىرىپ، قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى ورىس ارپىمەن باسادى. ورىس وزىنە تارتىپ، نوعاي وزىنە تارتىپ، ەكەۋى ەكى جاققا سۇيرەپ جۇرگەندە، قازاق ورىس ادەبيەتى ارقىلى ەۋروپا جۇرتتارىنىڭ ادەبيەتتەرىمەن تانىسادى»[6], – دەپ، وقىرماندى كوپ نارسەنىڭ سىرىنا كوز جەتكىزىپ حاباردار ەتەدى.

وسى يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا يلمينسكي بۇل قىزمەتتىڭ سىرىن اشىپ، ءشيىن شىعارماي اتقاراتىن كىسىنى قازاقتاردىڭ ءوز ىشىنەن ىزدەستىرە باستادى.

1861 جىلى يلمينسكيگە پروفەسسور اتاعى بەرىلىپ، ەندى ورال، ءسىبىر، ەدىل، قازاق دالاسىنداعى وتار حالىقتاردى شوقىڭدىرۋ ماسەلەسى تاپسىرىلدى، ول الدىمەن تاتارلارعا ارنالعان ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جازۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساپ، ونى ومىرگە ەندىرۋ جولىندا ارەكەت ەتتى. 1872 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىڭدەگى قىزمەتىن تاستاپ، ءبىرجولاتا ميسسيونەرلىك جولداعى قىزمەتكە اۋىستى. بۇدان بۇرىن-اق ياعني 1862-1867 جىلدار ارالىعىندا-اق تاتار تىلىندە جەتى كىتاپ شىعارىپ، ولاردىڭ ءبارىن دە ميسسيونەرلىك تالاپقا ساي ورىس الفاۆيتىمەن جاريالاعان بولاتىن.

1872 جىلى قازان قالاسىندا ميسسيونەرلەردىڭ رۋحاني ورتالىعىنا اينالعان وقىتۋشىلار سەمينارياسى اشىلعاندا ديرەكتورلىققا يلمينسكي ۇسىنىلدى. بەلگىلى تاتار عالىمى ا. كاريمۋللين وسى ماسەلەگە نازار سالا كەلىپ: «...تاكيم وبرازوم ي پودگوتوۆكا كادروۆ ميسسيونەروۆ پەرەشلا ۆ رۋكي ساموگو يلمينسكوگو... زدەس گوتوۆيلي دليا ۆسەح رايونوۆ روسسي»، – دەپ ارنايى اتاپ كورسەتۋى ارقىلى يلمينسكيدىڭ ميسسيونەرلىك جولداعى باستى ماقساتىن اشىپ بەرىپ وتىر.

يلمينسكي 1881 جىلى پ. پ. ماسلوۆسكيگە جازعان حاتىندا جالپى رەسەي حالقىنىڭ ساناسى اشىلۋىنان قاتتى سەسكەنىپ، اسىرەسە بۇراتانا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى كادەت كورپۋسى، جوعارى وقۋ ورنى مەن ورتالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ەسىگىن اشۋىنان قاتتى شوشىندى. بۇنى ءتىپتى موڭعول شابۋىلىنان دا اسەرى جامان قۇبىلىس دەپ تانىعان. ول ءتىپتى قاراپايىم حالىققا تازا باستاۋىش ءبىلىم بەرىپ ساۋاتتاندىرۋدان دا قاۋىپتەنە باس تارتىپ: «...ۆ شكولاح گراموتنوست... ورفوگرافيا ي گرامماتيكا سوۆەرشەننو يزليشني، ا دليا ينورودچەسكيح شكول ۆرەدكو ي ۋبيستۆەننو»، – دەپ ارنايى تۇردە ءمان بەرە جازۋى ونىڭ الەۋمەتتىك، يدەيالىق ماقساتىنىڭ ىشكى سىرىن جالاڭاشتاي تۇسەدى.