Mekemtas Mırzahmetwlı: El qalay orıstandırıldı? (İİI)

(jalğası, bası ötken şığarılımda)

Missionerlik jolmen jiñişkelep şoqındıru arqılı orıstandırudıñ eñ bir almağayıp tetigi jergilikti halıqtardıñ işinde aralas mektepter men oqu orındarın aşudıñ özinde missionerlik maqsattı wstanğan sayasattı köremiz. Osınıñ bir körinisi M. Äuezovtiñ: «...Bwl şirkeudi «missiya» dep ataydı... Aq şirkeudiñ janında şkol da bar», – deytin işine qatparlı sır bükken tezistik jelidegi söziniñ arğı törkinine üñiler bolsaq, köp oylar sabaqtauğa, bwlarsız şındıqtı tolıq tanıp biludiñ özi qiınğa soğarın sezinemiz.

Missionerlerdiñ qoldauımen aşılğan orıs-tüzemdik aralas mektepter maqsatı jağınan mwsılman mektep-medreselerine qarsı ideologiyalıq qwral retinde ükimet tarapınan qoldau tauıp otırdı. Osı sebepti de Türkistan ölkesinde aralas mektepterdi ornıqtırğan ğalımdar: «...v Turkestanskom krae bıl nameren derjat'sya obrusitel'noy politiki pri posredstve russkoy şkolı»[1], – dep orıstandıru sayasatında aralas mekteptiñ atqarar röline erekşe män beruiniñ belgili sırı da bolatın, Mwnıñ mänisin 1863 jılı Perovsk uezinde qazaq balalarına arnalğan mektep aşılğanda, general-gubernator fon-Kaufmannıñ özi arnayı kelip, orıs, qazaq balaların aralastırıp oqıtatın aralas mektep boluın talap etken. Öytkeni balalar jastayıkan aralas mektepte oqısa onıñ dünietanımı men minez-qwlqınıñ qalıptasuı şoqındıruğa beyim, öz halqınıñ ruhani tamırınan qol üzip, wlt tağdırına selqos qaraytın delqwlı jandar şığatının bilgendikten talap etken. Kaufman äsirese qazaq qızdarın oqıtuğa şeşuşi män berip, olardı ana retinde keleşek wrpaqtı missionerlik maqsat twrğısınan tärbieleuşi besik iesi dep qarağan. Al bügingi künderde Qazaqstandağı aralas mektepterdiñ arğı törkini – osı missionerlik maqsattan tuğanın, akademik Amanoşvili aytatın wlttıq ruhı, wlttıq erekşeligi joq qazirgi kezde ayıptalıp otırğan wlttıq tamırınan qol üzgen nigilistik piğıldağılardı şığaratın jarımjan mektepter ekenin köbimiz bile bermeymiz. Ğılımi negizi dwrıs qoyılmağan missionerlik ideyanıñ jemisi bolğan aralas mektep ülgisin internacionalizmniñ wyası dep kökirek wra jeligetinimiz bar.

Missioner ğalımdar osı bağdarğa oray oqıtuşılar kadrın dayarlau isine de ayrıqşa män bergen. Bwl salada Mäskeu, äsirese Qazannıñ ruhani akademiyasınıñ ornı bölekşe dep sanalğan. Qazannıñ ruhani akademiyasında arnayı maqsat közdep aşılğan «mwsılmandıqqa qarsı bölimniñ» (protivomusul'manskaya otdelenie) twñğış kafedra meñgeruşisi Il'minskiy türki-moñğol tildi halıqtar üşin aşılğan aralas mektepterdi kadrmen qamtamasız etudiñ ordasına aynaldırdı. Bwlar osımen qatar jergilikti halıqtıñ ökilderinen keleşek missionerlik jolğa berilgen din kadrların dayarlau üşin, tipti erler men qızdar monastırın aşuğa da tikeley kirisip ketti. Mısalı, 1881 jılı Istıqkölde qırğız, qazaqtıñ jetim balalarınan erkekter monastırı wyımdastırıldı. Bwğan Mäskeu, Taşkent, Vernıydağı din orındarı arnayı qarjı böldi. Jetisudıñ general-gubernatorı Kolpakovskiy bwl monastır'ğa ayrıqşa nazar audarıp, qanşa qarjı kerek bolsa da, qol wşın beretinin resmi türde mälimdeui jay närse bolmasa kerek-ti. Öytkeni aldağı uaqıtta Türkistan ölkesinde jürgiziletin zor kölemdegi missionerlik jwmıstıñ buındı ortalığı osı monastır'larğa auısadı dep tanılğan edi. Osı täjiribeden keyin tipti islam dini basım jatqan Taşkent mañında özbek, täjik kızdarınan qwralğan 1893 jılı aşılğan qızdar monastırı Nikolaevkada ornalastı. Mine, bwl ispettes äreketterdiñ tipti qazaq jerinde de orın alğanın, yağni osığan dayarlıqtıñ aldın ala äreketterin M.Äuezovtiñ «Aqın ağa» romanında: «...qazaqtıñ jetim balaların... şoqındırıp, ösirip kele jatqan «izgilik missionerlik» dep atalatın äreketter boldı», – dep istiñ jonın ğana körsetkendey meñzey aytılatın twstarı zerttey qaramasañ, oñaylıqpen aşılmaytın sır bügip jatır. Osı jerde jazuşınıñ köp jıldar qırqasında zerttep bilgen oy-örisiniñ özekti jelisi ğana qılañ berip körinse de, köp swmdıqtardıñ közden tasa bolıp sır bügip aşılmay jatqanı da añğarıladı.

Aralas mektepter men şirkeu janınan aşılğan prihodskaya şkolalar qızmetkerleriniñ baqılauında türdı. 1871 jılı patşa ağzamnıñ tikeley jarlığı boyınşa Türkistan ölkesi üşin arhierey kafedrası aşılıp, ol Vernıy qalasına ornıqtı. Al Jetisu guberniyasında 1872 jılı missionerlik qızmetti jandandıru üşin Vernıyda arhiepiskop rezidenciyası aşıldı. Öytkeni Mäskeu mitropoliti Vladimir qazaqtar arasında missionerlik şoqındıru jwmısın küşeytudi talap etken edi. Osı talapqa oray Vernıyda 1901 jılı 11 qaraşada arnayı türde missionerlik eparhial'nıy komitet qwrılıp, oğan qalanıñ bas köterer şeneunikteri men äskeri qızmetkerleri, kupecter endi. Olar naqtılı türde missionerlik ügit-nasihattı öristetti. Mısalı, svyaşennik V. YA. YAkovlev 1902 jılı Vernıyda basılım körgen: «Iz istorii cerkovnoy jizni Turkestana» degen kitabında: «...zdes' kajdıy pravoslavnıy hristianin obyazan bıt' i missionerom... Mı, russkie, prizvanı nasajdat' sredi vsego etogo naseleniya naçala istinnoy religioznoy jizni» (s. 91-93), – dep jazuındağı pikiri joğarıda atalğan komitettiñ maqsatın körsetip twr. Jazuşı Şerhan Mwrtazaevtıñ «Qızıl jebe» romanındağı türme bastığı Prihodkonıñ bala Twrardı şoqındıru jolındağı äreketi de eparhial'nıy komitettiñ talabınan tuındap jatqan qwbılıs bolatın-dı.

1867 jılı qazaq dalası üşin «jaña nizam» erejesiniñ ömirge enuimen qatar qazaqtar arasında orıs-tüzemdik dep atalatın aralas mektepter aşıla bastadı. Bwl mekteptiñ otarşıldıq müddeden tuındaytın tüpki sayasi-missionerlik maqsatı neğwrlım bwratana balaları orıs oquşılarmen aralasıp oqısa, soğwrlım orıstandıru ürdisi de jıldamdaydı degen tanımğa negizdelgen bolatın.

Patşa ükimeti qazaqtar arasında, äsirese qızdar mektebin aşuğa köñil böle bastadı. Öytkeni 1868, 1872 jıldar işinde qalmaq qızdarı üşin aşılğan mektep ülgisin köptep aşıp, bwl äreket şoqındıru, orıstandıru jolında asa paydalı buın ekendigine is jüzinde täjiribede közi jetken missionerler endi qazaq qızdarı üşin de mektep aşu isine ıqılastana kiristi.

Missioner ğalımdarınıñ eleuli män bergen mäseleleriniñ biri – baspasöz arqılı missionerlik ideyanı taratıp, nasihattau üşin arnaulı zertteu jinaqtarın, gazet, jurnaldar, audarma kitaptar şığarumen aynalısuında jatır. Pravoslavie dininiñ qasietti kitaptarın qazaq tiline audarıp, onı naqtılı türde nasihattau isimen aynalıstı. Mısalı, 1860-1917 jıldar arasında qazaq tilinde pravoslavie dininiñ 72 kitabı audarılıp taratıluı jay ğana närse emes edi. Bwlarğa qosa 1861 jıl men 1874 jıldar aralığında Il'minskiy, Katarinskiy, Alektorov, Vasil'ev, Voskresen'skiy, Levşin orıs alfavitimen jazılğan kitaptar jazumen aynalıstı, Missioner ğalımdar negizinen pravoslavie dinin nasihattau üşin Qazannıñ ruhani akademiyasınıñ janınan 1847 jılı 2 mausım küni arnaulı türde audarmaşılar komiteti qwrılıp, onı Il'minskiy basqardı. Resey imperiyasındağı türki tildi halıqtar tiline audarılğan pravoslavielik ruhtağı dini kitaptardıñ audarılıp taraluında, olardıñ mol tirajben jarıq köruine de Il'minskiy tikeley atsalısıp, basşılıq etip otırğan. Il'minskiydiñ bwl saladağı isterin onıñ özi tärbielep ümit etken şäkirtteri qızu jalğastırıp jattı. Mısalı, Fedor Dem'yanoviç Sokolov – Il'minskiydiñ senimdi şäkirti jäne de Ibıray Altınsarin mektebiniñ wstazı bolğan. Onıñ 1893 jılı 24 qaraşada Orınbor men Oral oblısınıñ episkopı Makarige jazğan mälimdemesine nazar audarsaq, oylamağan jağdayğa tap bolamız. F. D. Sokolov 1887-1892 jıldarı Torğay oblısındağı eki klastıq qazaq uçilişesiniñ meñgeruşisi qızmetin atqarğan. I. Altınsarin qaytıs bolısımen Torğay oblısındağı mektep inspektorı qızmetin uaqıtşa atqara bastadı.

F. Sokolov I. Altınsarinmen 1886-1889 jıldar aralığında jii hat jazısıp twrğan. Ibıray mektebiniñ önegeli oqıtuşısı retinde tanılıp, Ibıraydıñ oğan jazğan bes hatı saqtalıp kelgen. Qazaqtıñ twñğış jurnalisi M. Seralin F. Sokolovtıñ qolında oqıp, şäkirti bolğan. I. Altınsarin qaytıs bolğan soñ, onıñ qızmetin tikeley jalğastırıp jürse de, o bastağı közdegen maqsatı missionerlik jolğa birjolata auısıp ketedi. Nikolaevkidegi (bwrınğı Qostanaydın atı) qalalıq şirkeudiñ bas svyaşennigi qızmetin atqaruğa kirisedi. Öytkeni bwl twsta Qazan qalası imperiyanıñ missionerlik sayasatınıñ ortalığına aynalğandıqtan, missionerlik kadrlar men oqıtuşılardıñ bäri de Qazannıñ ruhani akademiyasında dayarlanıp, din isine berik bolıp şığatın-dı. Osı sebepti olar türki halıqtarı arasındağı missionerlik qozğalıstıñ wyıtqısı bolıp, belsene qızmet atqaruğa mindetti bolğandıqtan proterey A. I. Makarov: «...Uçitelya mı, a uçeniki oni. Izuçaya ih, sblijayas' s nimi, ne sleduet pryatat' sebya i svoe vse russkoe, tem bolee pravoslavnoe. Povtoryayu, russkomu pravoslavnomu nujno vsegda i vezde ostavat'sya i bıt' liş' russkim i pravoslavnım» [2], – dep, äri bwğan ülgi retinde Puşkindi mısalğa keltirip missioner ğalımdar men şirkeu qızmetkerleriniñ ideologiyalıq tanımın añğartıp twr.

F. Sokolov joğarıda atalıp ötken mälimdemesinde qazaq arasında bolıp, qazaq tiline audarılğan pravoslavie dininiñ qasietti kitaptarın olarğa oqıp berip, tikeley dini nasihat jwmısın jürgizedi. Qazaqtar arasında äli de bolsa tatarlardıñ dini äseri küşti boluına narazılıq bildirip, olardı qazaq dalasınan quudı talap etedi. Öziniñ mälimdemesinde ol 1892 jılı mamır ayıñda Nikolaevkadağı 21 qazaq pen eki tatardı şoqındıradı. 1893 jılı Torğay oblısınıñ Dombar bolısınan üş qazaqtı, Keñaral bolısınan on altı jasar Qanipa Jwmatova degen qazaq qızın, Araqarağay bolısınan eki kisini, Sırdariya bolısı Perovskiy uezinen eki kisini, Aqmola oblısı Qwsmwrın bolısınan bir qazaqtı şoqındırıp, olardıñ atı-jönin orısşa qoyğanın quana habarlaydı. Bwl äreketten M. Äuezov avtocenzurasıñdağı: «...Mekeş degen atın joğaltıp, Mihail, Mişka dep qoyıptı», – degen sözderiniñ astarında ömirde bolıp ötken şındıqtıñ ızğarlı tabı jatır dese bolğanday.

Missioner ataulınıñ eñ bir wrımtal täsiliniñ biri şoqınuşı bwratana ataulınıñ ata-anasınıñ azañ şaqırıp qoyğan atın özgertip, orısşalap qoyu bolatın-dı. Osı twrğıdan qarağanda, nege ekeni belgisiz Stalinniñ missionerlik oymen ruhani seminariyada oqığandıqtan ba, äyteuir wltı türik ataqtı opera änşisi Krauzeni tıñdap, riza boladı. Biraq artınan wltı türik ekenin bilgende, onıñ familiyası wnamay, onı Petrov atandırıp jiberedi. Bwl kezdeysoq närse emes, öytkeni osı oqiğadan bwrın gruziya äskeri revkomınıñ müşesi, wltı türik, revolyucioner aqın Omar Faykti familiyasın orısşağa auıstırudı Stalin talap etkende, könbey qoyğanı üşin atıluı köp närseniñ sırın añğartsa kerek-ti. Nemese meshet türikterin tuğan jerinen Orta Aziya men Qazaqstanğa sürgin jasauınıñ astarında ne oy jatqanın kim bilsin? Däl Stalinniñ tikeley nwsqauımen bükil türki tildi halıqtardıñ ğasırlar boyı bauır basıp qoldanıp kelgen alfavitin orıs jazuına almastırıp jiberui – missioner ataulınıñ ğasırlar boyı jüzege asıra almağan armanın iske asıruınıñ astarında äsirese kösemniñ bastauımen boluı – köp qwpiyanı işine bügip jatır degen söz.

Alektorovtıñ körsetkişinde de F. Sokolovtıñ eki eñbegin kirgizip, onıñ negizinen missionerlik ideyanı nasihattap, sol jolda qızmet atqarğanın jasırmaydı. YAğni F. Sokolov I. Altınsarin mektebinde qoy terisin jamılğan qasqır tärizdi özine qwpiya türde tapsırılğan missionerlik äreketin sezdirmey dos-jaran bola jürip, aralas mektepte «wstazdıq» qızmet atqaruı köp sırdı işke bügip jatqan qaterli ruhani jaranıñ özi bolıp şığadı.

M. Äuezovtiñ 1951 jılı basılım körgen «Aqın ağa» romanında: «..pravoslavie şirkeuiniñ ülken aqıldı, bilimdi ökilderi: missioner Il'minskiydi, Ostroumovtı, äri ağartuşı, zor missioner Alektorovtı ayttı», – dep jandaraldıñ auzınan Abayğa nasihat ayttıru da köptegen derekti oylardıñ tüp törkininen habar berip twr. Bwdan avtordıñ jalpı missionerlik ideyanıñ arğı-bergi tarihınan tanımı mol boluı sebepti, halıqqa jat ideologiyalıq sayasattıñ maskasın sıpırmaq bolğan oyı bayqaladı. Biraq jağdayğa baylanıstı öziyae özi avtocenzura jasauğa mäjbür bolğan. YA bwl avtocenzuranıñ jasaluında jeke basqa tabınu zamanındağı jazıqsız jazalanudıñ aşı dämin tatqan jazuşınıñ işki tanımın aşa beruge ızğarı suıq zamannıñ asa qaterli lebi seskendirgendey. Osıdan kelip öz oy tanımına tereñ barlap, jan-jaqtı zertteuden tuındağan oy qorıtındısın, yağni patşa otarşıldarınıñ asa ziyandı, mülde qwpiya wstağan missionerlik sayasatınıñ tüp tamırların tereñ aşıp beruge jeke basqa tabınu zamanı ırıq bermegen. Öytkeni bwlardı tereñ boylay otırıp şındıqtı bayandasa, otarşıl ökimettiñ armanına aynalğan sayaei maqsattardı nege ekeni belgisiz Stalin tarapınan qaytalanuın jalañaştap körsetuge aynalıp keter edi. Mısalı, türki tildi halıqtardıñ bir kezderde zorlıqpen tañılıp, san ğasırlar boyı birtindep dendeui arqılı qalıptasıp ketken jazuın özgertu, pravoslavie dinine şoqındıru arqılı birtindep orıstandıru, nemese Qırımdı qırım tatarlarınan tazartu turalı Ekaterina patşağa oy salğan admiral Potemkin ideyası men Kavkazdı mwsılman halıqtardan tazartu jayındağı general Ermolovtıñ wsınısı, otarlanğan jerlerdi qonıstandıru arqılı tüpkilikti ielenu t.s.s. bäri de Stalinniñ tikeley nwsqauımen otızınşı jıldardan bastap jüzege asıp jatuı eriksiz oyğa oraltar edi...

Jazuşı naqtılı tarihi şındıq bolsa da, bwlay aşıq aytuğa bolmaytın sayasi qaterli şındıqtı äşkere etudiñ merzimi jetken joq dep bildi. Biraq keleşek wrpaqtıñ ötkendegi bürkemelengen astarlı şındıqtan köz jazıp, qwralaqan qalmauı üşin, onıñ bir wşın qolına wstata ketu maqsatımen öz oy tanımınıñ özekti bir jelisin janamalap meñzeu arqılı beru täsilinen sırt aynalmadı. Ärine, sol bir kezeñ üşin qaterli bolsa da, batıl äreket etti. Öytkeni M. Äuezovtiñ kezinen bastap däl bwl künge deyin missionerlik ideyanıñ bastı ideologtarı: Il'minskny, Ostroumov, Alektorov t. b. Qazaqstan men Orta Aziya respublikalarınıñ ğılımi eñbekteri men oqulıqtarında, kündelikti baspasözderinde olardı internacionalistik, izgi nietti ağartuşılıq qwbılıs retinde öñin aynaldırıp madaqtay nasihattalıp kele jatqan mwnday astarlı mäselege tereñdep barıp, şındıqtı jalañaştap aşu – buınsız jerge wrılğan pışaqtay teris bağalanar edi. Mine, osı sebepti M. Äuezov alğaşqı nwsqasıñda Il'minskiy, Ostroumov, Alektorovtı zor missioner ğalımdar dep aytıp qalsa da, (onda da körkemdik täsilmen aytsa da) bwl oyın qaterli dep sanap, özine özi sanalı türde cenzura jasauğa barğan edi. Osı sebepterge oray jazuşı Il'minskiy, Ostroumov, Alektorov siyaqtı asa körnekti missioner, monarhist ğalımdardıñ atın sızıp tastap, öz oyınıñ eñ özekti de mändi twsın ğana işaramen jetkizu täsiline barğan bolatın-dı.

Joğarıda bayañdalğan M. Äuezov oyınıñ tüp törkinin wğınıp, ğılımi dwrıs bağıtta tüsinu, tanıp bilu üşin bizge şeşuşi kiltti akademik A. N. Kononovtıñ: «...Dlya politiko-ekonomiçeskogo osvoeniya vostoçnıh okrain Rossiyskoy imperii bılo neobhodimo ih predvaritel'noe «ideologiçeskoe osvoenie» putem privleçeniya jivuşih tam narodov i narodnostey v lono pravoslavnoy cerkvi. Reşenie etoy zadaçi vzyali na sebya pravoslavnıe missionerı, kotorıe prohodili kurs special'noy podgotovki v osobıh uçebnıh zavedeniyah dlya ovladeniya yazıkom i oznakomleniya s bıtom i obıçayami svoih buduşih podopeçnıh[3], – degen tereñ ğılımi tanımınan saliqalı da sınşıl twjırımı wstatadı.

Otarlanğan qazaq dalası men Türkistan ölkesiñdegi bwratana halıqtardı «ideologiyalıq jağınan meñgerip alu» üşin olardı şoqındıru, orıstandırudağı asa jauaptı memlekettik därejede qoyılıp otırğan sayasi maqsattı jüzege asıru mäselesin Svyatoy sinod missioner ğalımdardıñ qolına tapsırudı maqwl tapqan bolatın. Missnonerlik top memleket tarapınan qajetti dini oqu orındarımen, kereginşe qarajatpen, baspasöz jäne materialdıq igilikpen qamtamasız etildi. Qoğamdıq pikirde olardıñ missionerlik qızmetin, tipti jeke basın marapattap, «patriot» retinde tanıtudı da wmıtpadı.

Qazan qalasındağı köpten beri qızmet etip kele jatqan duhovnıy seminariyanı missionerlik maqsattı jüzege asıru men osı joldağı kadrlardı köptep dayarlaudıñ ortalığına aynaldıru üşin, onı 1797 jıldan bastap Qazandağı duhovnıy akademiyağa aynaldıruı da aldın ala jürgizilgen dayarlıqtıñ barısın körsetumen birge, ideologiyalıq sayasi mäseleniñ qanşalıqtı tereñ de ötkir qoyılıp otırğanın añğartadı.

Patşa otarşıldarı bodañdıqqa aynalğan bwratanalardıñ ruhani bolmısına tereñ boylap enu üşin missioner ğalımdardıñ aldına ol eldiñ dinin, tilin, ädebietin, fol'klorın, ädet-ğwrpın, salt-sanasın, tarihın, etnografiyalıq, psihologiyalıq erekşeligin jan-jaqtı tereñ tanıp meñgerudi – bastı şart retinde talap etti. Osı talap twrğısınan kelip özderiniñ jan-jaqtı aldın ala dayarlıqtarı men osı jolğa qaltqısız berilgen missioner ğalımdar Il'minskiy, Ostroumov, Alektorovtar öz ortalarınan ekşelep şığıp, wzaq jıldar boyı belsene qızmet atqardı. Bwlardıñ bäri de otızınşı jıldardıñ ayağınan bermen qaray qoğamdıq oy-sanada ağartuşı pedagog, ğalım jäne de halıqtar dostığına atsalısqan ozıq oylı qayratkerler retinde bağalanıp keldi. Olardıñ etegine tabınıp, bas ie pikir aytıp nasihattauşılardıñ atın atap, tüsin tüstep jatudıñ qajeti bolmas. Öytkeni bwl talasuğa kelmeytin aksiomağa aynalğan şındıq retinde tanılıp, oqırman wğımınıñ da osı twrğıdan qalıptastırılğanı jasırın sır emes-ti.

Biraq mwnday jalğan da jasandı wğımnıñ sarınına boy aldırmağan M. Äuezovtiñ missionerlerdiñ atın, ideyalıq bağıtın däl tanıp, silteme beruinde, ärine, eleuli sır da jatır. Öytkeni bizdiñ qalıñ oqırman qauım olardıñ atımen, «dostığımen», ağartuşılıq jolındağı qızmetimen keñirdekten kele toysa da, olardıñ astarlı äreketi men jasırın jürgizilgen din jolındağı ideyalarımen tanıs bolmauı sebepti, bwl orayda qısqaşa bolsa da mağlwmattar bere ketudiñ ornı bar:

Il'minskiy Nikolay Ivanoviç – 1822 jılı Penza guberniyasındağı svyaşenniktiñ otbasında tuıp, dini ortada tärbielengen. 1846 jılı Qazannıñ duhovnaya akademiyasın bitirgen soñ akademiyanıñ arnayı maqsatpen aşılğan «Protivomusul'manskoe otdelenie» kafedrasın basqaradı. Akademiyada tatar, arab tilimen birge teologiyadan da däris beredi. Din jağınan bilimin jetildirip, täjiribe jinastıru maqsatımen Siriya, Egipetti şarlap, 1847 jılı 2 mausımda Qazan qalasında missionerlik müddeni közdegen arnayı «Audarmaşılar komiteti» qwrılğanda bwl komitetti basqaru Il'minskiyge senip tapsırıladı. Mwnda pravoslavie dininiñ qasietti kitaptarın bwratana halıqtardıñ tiline audaru mäselesimen şwğıldanatın. Bwl komitettiñ qwramına sınnan ötken tanımal, belsendi missionerler: N. YA. Bliznovskiy, E. A. Malov, V. T. Trofimov, svyaşennik N. N. Ostroumov, N. I. Zolotnickiy, I. YA. YAkovlev, N. A. Bobronikov, V. V. Katarinskiyler endi. Osı din qayratkerleri audarıp basılım körgen 307 kitaptıñ 288-i taza dini kitaptar bolğandığın tatar ğalımı A. Karimullin de arnayı türde atap ötedi. Osı audarılğan kitaptardıñ işiñde birde-bir tarih, geografiya, arifmetika tärizdi ömirge kerekti kitaptardıñ bolmauı – tikeley olardıñ missionerlik maqsatına baylanıstı qwbılıs ekeni aytpasa da tüsinikti. 1847 jılı 5 qañtarda graf Protasov tatar tiline pravoslavie dininiñ kitaptarın ğana audaruğa arnayı bwyrıq bergende, bwl jauaptı jwmıstıñ da tetigi Il'minskiyge tapsırılğan edi.

1858 jıldan bastap üş jılday Orınbor şekaralıq komissiyas'şda qızmet atqarğan Il'minskiy endi missionerlik isti astırtın türde qazaqtar arasında jürgizuge qızu kirisedi. Öytkeni qazaqtar islam dinine qwlay berilmey, öz ata-saltın mığım wstauı sebepti olarda dini fanatizmniñ bolmauı missionerlik jwmısqa asa qolaylı jağday jasap, jaña dinge tez köndigetin halıq degen twjırımğa kelgen edi. Bwl ispettes tanım ol kezde orıs ğalımdarı men missionerleri arasında keñ taralıp, talay pikirler de aytılğanın bilemiz.

Il'minskiy Orınbor ölkesindegi qazaqtardıñ ömiri men twrmısın, ädet-ğwrıptarın jaqsı bilgen. Äsirese olardıñ mwsılman dinine degen qatınasına üñile qarap, joğarıda aytılğan erekşelikterin jaqsı tanığan. Orınbor qazaqtarı turalı publicist A. Solncev te öziniñ «Iz religiozno-nravstvennoy jizni kirgizov Bukeevskoy ordı» degen maqalasında: «...ravnoduşnoe otnoşenie kirgizov k zakonu Magometa daet vozmojnost' zaklyuçit', çto islam ne pronik eşe v ordu, tak skazat', do mozga-kostey i çto Kirgizskaya orda s etoy storonı bıt' samoyu blagorodnuyu poçvoyu trudov russkih missionerov»[4], – dep körsetken tanımına Il'minskiy Orınborda jürgen kezinde-aq közi jetip, qazaq dalasına birjolata bet bwrğan bolatın-dı. Osı sebepti 1861 jılı eñ jaqın dosı P. S. Savel'evke jazğan hatında: «Men sizge bar sırımdı aytayın, tatarlardı bwrınğıday erekşe jaqsı köruimdi qoya bastadım, endi meniñ jüregim tügeldey qazaqtarğa berildi. Bwdan bılay meniñ qwbılam Qazanğa qaramay tike Oral öñirine auadı»[5], – deuinde onıñ tüpki maqsatına jetudiñ jolın tanıp bwrıluında da astarlı ülken sır jatır.

Resey imperiyasm otarlanğan türki halıqtardıñ işinde sanı jağınan da, jeri jağınan da basım jatqan qazaq elin ideologiyalıq jağınan igerip aludıñ keleşekte asa zor mäni barlığın, äri halıqtı ruhani jağınan qwldıqqa tüsirudiñ zor sayasi mañızın bilgen Il'minskiy bwl ölkedegi ağartu mäselesin missionerlik müdde twrğısınan paydalanuğa jan sala kiristi. Bwl üşin aldımen qazaqtardı tatarlardıñ ruhani äserinen ajıratıp bölektep, arab grafikası negizindegi jazuınıñ ornına orıs alfavitine auıstıru arqılı da eki aranı ajırata oqşaulau – şeşuşi kilt dep bildi.

Osı oydıñ törkinin jete tanıp bilgen Ahmet Baytwrsınov: «Qazaq – dini şınığıp jetpegen, şala mwsılman halıq. Mwnı mwsılman dininen hristian dinine audarıp jiberu oñay degen pikirmen, patşa ökimeti kazaq pen noğay arasında jik salıp, ekeuin ayırğısı keldi. Onıñ üşin qazaq bayları noğayşa oqımay orısşa oqitın bolarlıq sayasat jürgizildi. Qazaq balaları üşin şkol aşadı, noğayğa qazaqtıñ jazu jağınan sorpası qosılmas üşin arab ärpin qaldırıp, qazaq tilindegi kitaptardı orıs ärpimen basadı. Orıs özine tartıp, noğay özine tartıp, ekeui eki jaqqa süyrep jürgende, qazaq orıs ädebieti arqılı Europa jwrttarınıñ ädebietterimen tanısadı»[6], – dep, oqırmandı köp närseniñ sırına köz jetkizip habardar etedi.

Osı ideyalardı jüzege asıru jolında Il'minskiy bwl qızmettiñ sırın aşıp, şiin şığarmay atqaratın kisini qazaqtardıñ öz işinen izdestire bastadı.

1861 jılı Il'minskiyge professor atağı berilip, endi Oral, Sibir, Edil, qazaq dalasındağı otar halıqtardı şoqıñdıru mäselesi tapsırıldı, Ol aldımen tatarlarğa arnalğan orıs grafikası negizindegi jazudıñ jaña ülgisin jasap, onı ömirge endiru jolında äreket etti. 1872 jılı Qazan universitetiñdegi qızmetin tastap, birjolata missionerlik joldağı qızmetke auıstı. Bwdan bwrın-aq yağni 1862-1867 jıldar aralığında-aq tatar tilinde jeti kitap şığarıp, olardıñ bärin de missionerlik talapqa say orıs alfavitimen jariyalağan bolatın.

1872 jılı Qazan qalasında missionerlerdiñ ruhani ortalığına aynalğan oqıtuşılar seminariyası aşılğanda direktorlıqqa Il'minskiy wsınıldı. Belgili tatar ğalımı A. Karimullin osı mäselege nazar sala kelip: «...takim obrazom i podgotovka kadrov missionerov pereşla v ruki samogo Il'minskogo... zdes' gotovili dlya vseh rayonov Rossii», – dep arnayı atap körsetui arqılı Il'minskiydiñ missionerlik joldağı bastı maqsatın aşıp berip otır.

Il'minskiy 1881 jılı P. P. Maslovskiyge jazğan hatında jalpı Resey halqınıñ sanası aşıluınan qattı seskenip, äsirese bwratana halıqtardıñ ökilderi kadet korpusı, joğarı oqu ornı men ortalıq universitetterdiñ esigin aşuınan qattı şoşındı. Bwnı tipti moñğol şabuılınan da äseri jaman qwbılıs dep tanığan. Ol tipti qarapayım halıqqa taza bastauış bilim berip sauattandırudan da qauiptene bas tartıp: «...v şkolah gramotnost'... orfografiya i grammatika soverşenno izlişni, a dlya inorodçeskih şkol vredko i ubiystvenno», – dep arnayı türde män bere jazuı onıñ äleumettik, ideyalıq maqsatınıñ işki sırın jalañaştay tüsedi.