ەرزات كارىباي: عۇندار قىتايدى 80 جىل بودان ەتكەن

الدا ەلىمىزدىڭ ەڭ قاستەرلى مەرەكەلەرىنىڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىك كۇنى كەلە جاتىر. ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەڭ باستى نەگىزى - وي-ساناسىنىڭ ازاتتىعى، ەشكىمگە تاۋەلسىزدىگى، ەركىندىگى. كوشپەندى بابالارىمىزدىڭ ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ەن دالاسىندا قۇرعان ايبارلى يمپەريالارى، قاھارلى قاعاناتتارى بۇگىنگى ءبىزدىڭ عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدىڭ دا ادامزات تاريحىنداعى ءتول قۇجاتىنداي جارقىرايدى. ال، سول تاريحقا دەگەن دۇرىس تانىم، وزىندىك ازات وي، دەربەس كوزقاراسپەن قاراۋ - مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت رەتىندە ەلدىك تۇتاستىق پەن بەكەمدىككە بەرىك نەگىز بولارى انىق. وسى رەتتە جاس زەرتتەۋشى ەرزات كارىبايدىڭ عۇن تاريحى تۋرالى، ولاردىڭ ازاتتىق پەن ەركىندىككە دەگەن ۇمتىلىسى تۋرالى تاريحي دەرەكتەرمەن دايەكتەگەن ماقالاسىن وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

عۇنداردىڭ اسكەري مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى

ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 215 جىلى عۇنداردىڭ كوشپەندى-اسكەري مەملەكەتى قۇرىلدى. ۇلىستىڭ قاعانى تۇمەن بولدى.  تۇمەننىڭ باقتۇع( مودون) اتتى تاق مۇراگەرى بولدى، تۇمەن ونى تاق مۇراگەرلىگىنەن قاعىپ، كورشىلەس نۇكۇز(月氏)دەرگە اماناتقا جىبەردى، ارتىنان ەكى ەل جاۋلاسقاندا نۇكۇز حانى مودوندى ولتىرمەك بولادى. مودون  نۇكۇزدەردىڭ ءبىر جۇيرىك اتىن قولعا ءتۇسىردى دە ۇستاتپاي  عۇندارعا قاشىپ كەلدى. تۇمەن تاڭىرقۇت وعان تۇمەن(10000) جاساقتى باسقارتتى، مودون ىسقىرما جەبەنى  جاساپ شىعىپ  جاساقتارىنا: «مەن جەبەنى قالاي اتسام، سەندەردە سولاي اتاسىڭدار، اتپاعانداردىڭ باسى كەسىلەدى!» دەپ ءامىر ەتتى. ءبىر جولى ءوزىنىڭ سايگۇلىگىنە قاراتا وق اتتى، وزىمەن قوسىلا اتپاعانداردى سول مايداندا شاۋىپ ءولتىردى. تاعى ءبىر جولى ءتىپتى ءوز بايبىشەسىنە قاراتىپ وق اتتى، قوسىلا اتپاعانداردى تاعى دا ءولتىردى. تۇمەن تاڭىرقۇتپەن بىرگە اڭعا شىققاندا ول ونىڭ اتىنا قاراتا وق اتتى، جاساقتارى بىرگە وق اتتى، ول ەندى تۇمەن تاڭىرقۇتقا قاراتا وق اتتى، جاساقتارى جامىراي وق جاۋدىرىپ تۇمەن تاڭىرقۇتتى جايراتتى. مودون ءوز جاساقتارىنىڭ ەندى ناعىز قاتاڭ تارتىپكە باعىناتىن قوسىنعا اينالعانىن ءبىلدى.  ارتىنشا مودون تۇمەننىڭ باس يمەگەن ۋازىرلەرىن، وگەي شەشەلەرىمەن تاققا تالاسۋ نيەتى بار حانزادالاردى تەگىس ءولتىردى دە، بار بيلىكتى ءوز قولىنا الدى. ءمودۇننىڭ تاققا وتىرعانىن ەستىگەن شىعىس حۋلار(东胡، دۇڭ حۋ) oنىڭ سايگۇلىگىن سۇراتىپ ەلشى جىبەردى، ۋازىرلەرى «قاسيەتتى حان تۇلپارىن بەرۋگە بولمايدى» دەستى. مودون: «كورشى ەل عوي، كورشى وتىرىپ ولارعا ءبىر قىلقۇيرىقتى دا قيمايمىز با؟» دەدى دە تۇلپارىن بەرگىزدى. كەلەر جىلى سول ۋاقىتتا دۇڭحۋلار تاعى ەلشى جىبەرىپ ءمودۇننىڭ حانىمىن سۇراتتى. قانى قايناعان ۋازىرلەر : « دۇڭحۋلار الىنەن اسقان ەكەن، بىلتىرعىسى از بولعانداي ەندى حانىمعا اۋىز سالماق ەكەن،  اتتانىپ بارىپ ولاردى تالقاندايىق!» دەدى، مودون: «كورشى ەل عوي، ولارعا ءبىر شوپجەلكەنى دە قيماساق قايتىپ تاتۋ بولىپ وتىرماقپىز ؟» دەدى دە حانىمىن بەرىپ جىبەردى. كەلەر جىلى مودون بىزدەن قورقادى دەپ ەسىرگەن دۇڭحۋلار تاعى ەلشى جىبەرىپ: «عۇن مەن ءبىزدىڭ ارامىزداعى مىڭ شاقىرىمدىق بوس جاتقان جەرگە عۇندار ەندى اياق باسۋشى بولماسىن، ول جەردى ءبىز الامىز دەدى!»، كەي ۋازىرلەر: «ونسىز دا يەن جاتقان جەر عوي، ونان بىزگە كەلەر-كەتەر ەشتەڭە جوق دەدى»، قاتتى اشۋلانعان مودون: «جەر - ەلدىگىمىزدىڭ نەگىزى، ونى جاۋعا قالاي بەرەمىز؟» دەدى دە، سول جەردە-اق جەردى بەرەيىك دەگەندەردى شاۋىپ ءولتىردى، جاۋدىڭ ەلشىسىن دە ءولتىردى دە : «كىمدە-كىم جورىقتان قالسا باسى كەسىلەدى!» دەپ بۇكىل ەلگە جارلىق ەتتى، عۇننىڭ بىتكەن ەركەگى سوعىسقا اتتانىپ دۇڭحۋلاردى قاپىدا باستى، كۇيرەتە جەڭىپ، حانىن ءولتىردى، حالقىن تۇتقىنداپ قۇل قىلدى. ارتىنان نۇكۇزتەردىڭ ويرانىن شىعارىپ، قونىسىن تارتىپ الىپ، باتىسقا قۋىپ سالدى. نۇكۇزدەر ىلە مەن جەتىسۋعا اۋىپ كەلدى دە، ول جەردەگى ساقتاردى تالقاندادى، ساقتار اۋعانستان مەن يندياعا قاراي قاشتى. مودۇن  (乌孙 ) اسۋانداردى نۇكۇزدەردى قۋعىنداۋعا اتتاندىردى، لەجاۋ(لاپ كوك) باستاعان 30 مىڭ اسۋان اسكەرلەرى نۇكۇزدەردەن جەتىسۋدى تارتىپ الدى. وسىلايشا، عۇنداردىڭ باتىس شەكاراسى جەتىسۋعا دەيىن كەلدى، شىعىستا جاپون تەڭىزىنە تىرەلدى.  شىعىس تۇركىستانداعى كروۋان، فەرعانا، سۋلى قاتارلى 36 بەكتىك عۇندارعا تىزە بۇكتى. باتىس تەرىستىكتە بايقال كولى مەن سايان-التاي اراسىنداعى قىپشاق، جانكۇن، سەنلە، دەڭلەڭ قاتارلى ەلدەر تەگىس باعىندى. وڭتۇستىكتەگى  قياندار دا باعىندى دا، تەرريتورياسى 10 ميلليون شارشى كيلومەتردەن اساتىن ۇلى عۇن كوشپەندى-اسكەري يمپەرياسى قۇرىلدى.

قىتايدى باعىندىرۋ

ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 200 جىلى قىتايدىڭ حان يمپەرياسى مەن عۇندار اراسىندا تاريحي سيپات العان شەشۋشى سوعىس باستالدى. بۇعان دەيىن تسين يمپەرياسى ىدىراپ تاققا وتىرعانىنا  جەتى جىل بولعان ليۋ بان 320 مىڭ جاساقپەن عۇندارعا قارسى اتتانادى.  بۇل سوعىس تۋرالى قىتاي تاريحشىسى سى ما تسيەيان بىلاي دەيدى: «عۇندار ما ي قالاسىن قورشادى دەپ ەستىگەن حان گاۋزۋ(ليۋ بان) 320 مىڭ جاساقپەن عۇندارعا قارسى جورىققا ءوزى شىقتى. مودون وتىرىك جەڭىلگەن بولىپ سولتۇستىككە قاراي شەگىنە بەردى، ارتىنان وكشەلەي قۋعان حان ارمياسى سولتۇستىككە بارعاندا كۇن سۋىتىپ كەتتى. باي ءدىڭ تاۋىنا جەتكەندە مودون 400 مىڭ اتتى جاساعىمەن ارميامىزدى قات-قابات قورشاپ الدى.  باتىستا كىلەڭ اقبوز اتتىلار، شىعىستا كىلەڭ قارا كوك اتتىلار، سولتۇستىكتە كىلەڭ قوڭىر اتتىلار، وڭتۇستىكتە كىلەڭ جيرەن اتتىلار قورشاپ الدى. ءبىر اپتا دەگەندە جاساقتارىمىزدىڭ 3/10 - ءنىڭ قول اياعىن ۇسىك شالدى، قاتتى ابىرجىعان پاتشامىز عۇن قاتۇنىنا ەلشى سالىپ پارا بەردى، عۇن حانىمى مودونعا: "ەكى پاتشا ءبىر-ءبىرىن بۇلاي قىسپاققا الماس بولار، حاننىڭ جەرىن العانىڭىزبەن يەلەپ تۇرا المايسىز، ولاردىڭ دا جەبەۋشى كيەسى بار، تاڭىرقۇت، ويلانعايسىز!" دەدى. بۇعان قوسىلعان تاڭىرقۇت قورشاۋدىڭ ءبىر شەتىن اشتى، جاساقتارىمىز وسى ساڭلاۋ ارقىلى شەگىنىپ شىقتى. ارتىنان ليۋ ءجيڭدى ەلدەسۋگە جىبەردى»، – دەلىنەدى.

سالت اتتى ساداقشى عۇن. فوتو: lichsucogihay.com.

تۇجىرىمداما:

بۇل ءبىر ءومىرىن عۇندارمەن سوعىسۋعا ارناعان حان ۋدي سىندى قاھارلى پاتشانىڭ كەزىندە، ياعني، اتالعان سوعىستان تۋرا 80 جىل كەيىن حاتقا تۇسكەن. وسىعان بايلانىستى سى ما تسەيان حان ۋدي پاتشانىڭ كارىنە ۇشىراپ، ەركەكتىك مۇشەسى الىنىپ تاستالعان بولاتىن. بۇنداي جاعدايدا وردا تاريحشىسى پاتشانىڭ اتا-بابالارى باستان كەشىرگەن قورلىق تاريحتى مۇمكىندىگىنشە جاسىرۋعا تىرىسقانى بايقالادى. جەڭىلىس انىق جازىلعان، بىراق عۇن جاساعىنىڭ سانى 400 مىڭ، حان ارمياسى 320 مىڭ، ياعني سانىنىڭ ازدىعىنان، تابيعاتتىڭ قولايسىزدىعىنان دەپ جال تاپقان. بىراق كەيىنگى تۇتاس عۇن-حان سوعىستارىندا عۇندار ەڭ كوپ بولعاندا 140 مىڭ عانا قوسىنمەن سوعىسقا شىققانى تاعى ايتىلادى.  1211-1216 جىلدارى تەرىستىك قىتايدى تالقان ەتكەن شىڭعىسحان دا نەبارى 100 مىڭ جاساقپەن جين-ءنىڭ 400 مىڭ جاساعىن قويشا قىرىپ تاستاعان بولاتىن. سوندا شىڭعىسحانمەن دەڭگەيلەس قاعان ونشالىقتى كوپ اسكەر شىعارا الۋى قيىن. ساحاراداعى كوشپەندىلەردىڭ سانى دا كوبىندە ميلليون ادامنان كوپ اسا بەرمەگەن. دەمەك، عۇن اسكەرى  اسسا 200 مىڭ، ايتپەسە 100 مىڭ ادام بولعان دەۋگە بولادى. ال حان اسكەرىنىڭ سانى 320 مىڭ، ەندەشە سوعىس قالاي بولدى، سى ما تسيەيان تەك حان ارمياسى قۋالاي بەردى، سوڭى قورشاۋعا ءتۇسىپ ءبىر اپتا قامالدى، سوڭىنان قورشاۋدان شىقتى دەي سالعان. ال شىن مانىسىندە سۇمدىق قاندى-قاساپ قىرعىن بولعانى انىق، حان ارمياسى قورشاۋدا "قويشا قىرىلعان", حان ۋدي پاتشا عۇن تاڭىرقۇتىنا تىزە بۇككەن. ەكى جاق كەلىسىمدەر جاساۋ ارقىلى حان ەلى عۇندارعا جىلىنا ءجۇز مىڭداعان توننا استىق، جىبەك، كەزدەمە، التىن-كۇمىس تولەپ تۇراتىن سىرتتاي باعىنىشتى بودان ەلگە اينالعان. حان اۋلەتى ەڭ ادەمى قىزدارىن عۇن تاڭىرقۇتتارىنا ايەلدىككە بەرىپ وتىراتىن بولعان.  سونىڭ وزىندە جىل سايىن عۇن جاساقتارى حان ەلىنىڭ شەكارا قالالارىن ۇزدىكسىز توناپ وتىرعان، وعان حان پاتشالىعى قارسى تۇرا الماعان.

195 جىلى مودون حان گاۋزۋ ولگەننەن كەيىنگى جەسىرىنە: «سەنىڭ كۇيەۋىڭ، مەنىڭ بايبىشەم ءولدى، ەندى ەكەۋىمىز ەرلى-بايلى بولايىق، سەنىڭ ەلىڭ مەنىكى بولسىن!» دەپ قورلاۋ ماعىناسىندا سالەم جولدايدى.  عۇندارعا ايەل بولعان ءجۇي حۋاڭ يۋە اتتى ايەل عۇنعا كەلگەن حاندىكتەرگە: «ەي، توپىراق ۇيدە قامالىپ وتىراتىندار، عۇننىڭ حالىق سانى سەندەردىڭ ءبىر ايماقتارىڭا دا جەتپەيدى، بىراق سوعان قاراماي ايىرىقشا قۋاتتى بولاتىن سەبەبى تۇرمىس ءتاسىلى ۇقسامايدى، ولار ەت جەپ قىمىز ىشەدى،  سەندەردە قارا حالىق قىسى-جازى قارا ەڭبەك، ەگىن ەگۋ، قۇرىلىس سالۋ مەن تيتىقتايدى دا سوعىس بولا قالسا سوعىسقا جارامايدى. ال عۇنداردا ەرلىكتى دارىپتەيدى، جاستايىنان اڭ قۋىپ، ساداق اتادى، كۇرەسىپ كۇش سىناسادى، سەندەر قالاي عانا شاق كەلمەكسىڭدەر؟ جىبەك كيىپ، شىرەنگەندى قويىڭدار! جىل سايىن اكەلەتىن استىقتارىڭ مەن التىن-كۇمىس، جىبەك، كەزدەمە، فارفورلارىڭ سانى تولىق ءارى تولىمدى بولسىن، ويتپەگەندە كۇزدە ەگىندەرىڭدى جاساقتارىمىز اتپەن تاپتاپ كەتەدى!»، – دەگەن.  بۇل دەرەك عۇنداردىڭ نەگىزگى كاسىبى مال باعۋ ەمەس، قايتا اسكەري تۇرمىس ەكەنىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، حان ەلى عۇندارعا جىل سايىن المان-سالىق تولەيتىن باسىبايلى بودان ەل ەكەنىن كورسەتەدى. ايتا كەتەرلىگى، عۇننىڭ كورەگەن مودون تاڭىرقۇتىنىڭ بۇل سوعىسى تەك شەشۋشى سوعىس، ونىڭ الدىندا دا تالاي شەكارا قالالاردى توناۋ سوعىسىن جۇرگىزگەنى انىق. ول شاماسى كەلە تۇرا قىتايدى تۇپكىلىكتى باسىپ الماي، قايتا سىرتتاي باعىندىرۋدى ءتيىمدى دەپ بىلگەن. ويتكەنى، قىتايلار سان جاعىنان عۇنداردان 40-50 ەسە كوپ، ولاردى باسىپ السا عۇندار ولارعا ءسىڭىپ جوعالاتىنىن بىلگەن.

قىتايلاردىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋى

زامانىمىزدان بۇرىنعى 128 جىلى حان ۋدي پاتشا عۇنداردىڭ قورلىعىنا توزە الماي سوعىسۋعا بەكيدى. وعان كوپ ۋازىرلەرى قارسى بولادى، اۋەلى عۇنمەن سوعىس دەگەن ءسوزدى العاش ەستىگەندە كوبى قورىققاندارىنان قالتىراپ كەتكەن ەكەن. 80 جىل بەيبىت ومىردە حان ەلىنىڭ قازىناسى مولايادى، مول ەكونوميكاعا سۇيەنىپ عۇنداردىڭ تەگەۋرىنىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن سوعىس جولىن تاڭدايدى، تەك وزدەرى عانا جەڭە المايتىن بولعان سوڭ باتىستاعى اسۋاندار مەن نۇكۇزدەرمەن وداق قۇرماق بولادى...

128 جىلى ۋيتسين، حو ءشۇي بين باستاعان 150 مىڭ ارميا عۇندارعا قارسى سوعىسقا اتتانادى. حان دەرەكتەرىندە بۇنى تەڭدەسسىز جەڭىسكە بالاعان. 70 مىڭنان اسا عۇن جاساعى جويىلدى سونىمەن بىرگە 70-80 مىڭ جاساعىمىزدان ايىرىلدىق دەيدى. دەمەك بۇل تەكە-تىرەس، تەك تاۋەلسىزدىك اپەرگەن شايقاس دەپ قاراۋعا بولادى.  بۇدان كەيىن حاندىقتاردى توناۋ مەن اينالىسىپ سونى كۇن كورىس كوزىنە اينالدىرعان عۇندار ەكونوميكالىق جاقتان قيىندىققا ۇشىرايدى. عۇنداردىڭ ەندىگى ءبىر ەكونوميكالىق كوزى بولعان شىعىس تۇركىستاندى عۇنداردان ءبولىپ ءتىپتى دە السىرەتۋ ءۇشىن اسۋاندارمەن وداقتاسىپ، عۇنمەن ارادا شىعىس تۇركىستانعا تالاس شايقاسى باستالعان. بۇلاردىڭ سوڭعى عۇنداردىڭ بىرتىندەپ السىرەۋىنە اپارىپ تىرەگەن.

   “The Qazaq Times”