Modo täñirqwt bastağan ğwn attı jasaqtarı. Foto: Pinterest.

Alda elimizdiñ eñ qasterli merekeleriniñ biri täuelsizdik küni kele jatır. Wlt täuelsizdiginiñ eñ bastı negizi - oy-sanasınıñ azattığı, eşkimge täuelsizdigi, erkindigi. Köşpendi babalarımızdıñ Euraziya qwrlığınıñ en dalasında qwrğan aybarlı imperiyaları, qaharlı qağanattarı bügingi bizdiñ ğana emes, bolaşaq wrpaqtarımızdıñ da adamzat tarihındağı töl qwjatınday jarqıraydı. Al, sol tarihqa degen dwrıs tanım, özindik azat oy, derbes közqaraspen qarau - memleketti qwrauşı wlt retinde eldik twtastıq pen bekemdikke berik negiz boları anıq. Osı rette jas zertteuşi Erzat Käribaydıñ Ğwn tarihı turalı, olardıñ azattıq pen erkindikke degen wmtılısı turalı tarihi derektermen däyektegen maqalasın oqırmanğa wsınıp otırmız. 

Ğwndardıñ äskeri memleketiniñ qwrıluı

Bizdiñ zamanımızdan bwrınğı 215 jılı Ğwndardıñ köşpendi-äskeri memleketi qwrıldı. Wlıstıñ qağanı Tümen boldı.  Tümenniñ Baqtwğ( Modon) attı taq mwrageri boldı, Tümen onı taq mwragerliginen qağıp, körşiles Nüküz(月氏)derge amanatqa jiberdi, artınan eki el jaulasqanda Nüküz hanı Modondı öltirmek boladı. Modon  Nüküzderdiñ bir jüyrik atın qolğa tüsirdi de wstatpay  Ğwndarğa qaşıp keldi. Tümen täñirqwt oğan tümen(10000) jasaqtı basqarttı, Modon ısqırma jebeni  jasap şığıp  jasaqtarına: «Men jebeni qalay atsam, senderde solay atasıñdar, atpağandardıñ bası kesiledi!» dep ämir etti. Bir jolı öziniñ saygüligine qarata oq attı, özimen qosıla atpağandardı sol maydanda şauıp öltirdi. Tağı bir jolı tipti öz bäybişesine qaratıp oq attı, qosıla atpağandardı tağı da öltirdi. Tümen täñirqwtpen birge añğa şıqqanda ol onıñ atına qarata oq attı, jasaqtarı birge oq attı, ol endi Tümen täñirqwtqa qarata oq attı, jasaqtarı jamıray oq jaudırıp Tümen täñirqwttı jayrattı. Modon öz jasaqtarınıñ endi nağız qatañ tärtipke bağınatın qosınğa aynalğanın bildi.  Artınşa Modon Tümenniñ bas imegen uäzirlerin, ögey şeşelerimen taqqa talasu nieti bar hanzadalardı tegis öltirdi de, bar bilikti öz qolına aldı. Modwnniñ taqqa otırğanın estigen Şığıs Hular(东胡, Dwñ hu) onıñ saygüligin swratıp elşi jiberdi, Uäzirleri «Qasietti han twlparın beruge bolmaydı» desti. Modon: «Körşi el ğoy, körşi otırıp olarğa bir qılqwyrıqtı da qimaymız ba?» dedi de twlparın bergizdi. Keler jılı sol uaqıtta Dwñhular tağı elşi jiberip Modwnniñ hanımın swrattı. Qanı qaynağan uäzirler : « Dwñhular älinen asqan eken, bıltırğısı az bolğanday endi hanımğa auız salmaq eken,  attanıp barıp olardı talqandayıq!» dedi, Modon: «Körşi el ğoy, olarğa bir şöpjelkeni de qimasaq qaytıp tatu bolıp otırmaqpız ?» dedi de hanımın berip jiberdi. Keler jılı Modon bizden qorqadı dep esirgen Dwñhular tağı elşi jiberip: «Ğwn men bizdiñ aramızdağı mıñ şaqırımdıq bos jatqan jerge Ğwndar endi ayaq basuşı bolmasın, ol jerdi biz alamız dedi!», key uäzirler: «Onsız da ien jatqan jer ğoy, onan bizge keler-keter eşteñe joq dedi», qattı aşulanğan Modon: «Jer - eldigimizdiñ negizi, onı jauğa qalay beremiz?» dedi de, sol jerde-aq jerdi bereyik degenderdi şauıp öltirdi, jaudıñ elşisin de öltirdi de : «Kimde-kim jorıqtan qalsa bası kesiledi!» dep bükil elge jarlıq etti, Ğwnnıñ bitken erkegi soğısqa attanıp Dwñhulardı qapıda bastı, küyrete jeñip, hanın öltirdi, halqın twtqındap qwl qıldı. Artınan Nüküzterdiñ oyranın şığarıp, qonısın tartıp alıp, batısqa quıp saldı. Nüküzder İle men Jetisuğa auıp keldi de, ol jerdegi Saqtardı talqandadı, Saqtar Auğanstan men Indiyağa qaray qaştı. Modwn  (乌孙 ) Asuandardı Nüküzderdi quğındauğa attandırdı, Lejau(lap kok) bastağan 30 mıñ Asuan äskerleri Nüküzderden Jetisudı tartıp aldı. Osılayşa, Ğwndardıñ batıs şekarası Jetisuğa deyin keldi, Şığısta Japon teñizine tireldi.  Şığıs Türkistandağı Krouan, Ferğana, Sulı qatarlı 36 bektik Ğwndarğa tize bükti. Batıs teristikte bayqal köli men Sayan-Altay arasındağı Qıpşaq, Jankün, Senle, Deñleñ qatarlı elder tegis bağındı. Oñtüstiktegi  Qiyandar da bağındı da, territoriyası 10 million şarşı kilometrden asatın wlı Ğwn köşpendi-äskeri imperiyası qwrıldı.

Qıtaydı bağındıru

Bizdiñ zamanımızdan bwrınğı 200 jılı Qıtaydıñ Han' imperiyası men Ğwndar arasında tarihi sipat alğan şeşuşi soğıs bastaldı. Bwğan deyin Cin' imperiyası ıdırap taqqa otırğanına  jeti jıl bolğan Lyu Ban' 320 mıñ jasaqpen Ğwndarğa qarsı attanadı.  Bwl soğıs turalı Qıtay tarihşısı Sı Ma Cieyan bılay deydi: «Ğwndar Ma I qalasın qorşadı dep estigen Han Gauzu(Lyu Ban') 320 mıñ jasaqpen Ğwndarğa qarsı jorıqqa özi şıqtı. Modon ötirik jeñilgen bolıp soltüstikke qaray şegine berdi, artınan ökşeley quğan Han' armiyası soltüstikke barğanda kün suıtıp ketti. Bay Diñ tauına jetkende Modon 400 mıñ attı jasağımen armiyamızdı qat-qabat qorşap aldı.  Batısta kileñ aqboz attılar, şığısta kileñ qara kök attılar, soltüstikte kileñ qoñır attılar, oñtüstikte kileñ jiren attılar qorşap aldı. Bir apta degende jasaqtarımızdıñ 3/10 - niñ qol ayağın üsik şaldı, qattı abırjığan patşamız Ğwn qatwnına elşi salıp para berdi, Ğwn hanımı Modonğa: "Eki patşa bir-birin bwlay qıspaqqa almas bolar, Hannıñ jerin alğanıñızben ielep twra almaysız, olardıñ da jebeuşi kiesi bar, täñirqwt, oylanğaysız!" dedi. Bwğan qosılğan täñirqwt qorşaudıñ bir şetin aştı, jasaqtarımız osı sañlau arqılı şeginip şıqtı. Artınan Lyu Jiñdi eldesuge jiberdi», – delinedi.

Salt attı sadaqşı ğwn. Foto: lichsucogihay.com.

Twjırımdama:

Bwl bir ömirin Ğwndarmen soğısuğa arnağan Han Udi sındı qaharlı patşanıñ kezinde, yağni, atalğan soğıstan tura 80 jıl keyin hatqa tüsken. Osığan baylanıstı Sı Ma Ceyan Han Udi patşanıñ kärine wşırap, erkektik müşesi alınıp tastalğan bolatın. Bwnday jağdayda orda tarihşısı patşanıñ ata-babaları bastan keşirgen qorlıq tarihtı mümkindiginşe jasıruğa tırısqanı bayqaladı. Jeñilis anıq jazılğan, biraq Ğwn jasağınıñ sanı 400 mıñ, Han' armiyası 320 mıñ, yağni sanınıñ azdığınan, tabiğattıñ qolaysızdığınan dep jal tapqan. Biraq keyingi twtas Ğwn-Han' soğıstarında Ğwndar eñ köp bolğanda 140 mıñ ğana qosınmen soğısqa şıqqanı tağı aytıladı.  1211-1216 jıldarı teristik Qıtaydı talqan etken Şıñğıshan da nebarı 100 mıñ jasaqpen Jin'-niñ 400 mıñ jasağın qoyşa qırıp tastağan bolatın. Sonda Şıñğıshanmen deñgeyles qağan onşalıqtı köp äsker şığara aluı qiın. Saharadağı köşpendilerdiñ sanı da köbinde million adamnan köp asa bermegen. Demek, Ğwn äskeri  assa 200 mıñ, äytpese 100 mıñ adam bolğan deuge boladı. Al Han' äskeriniñ sanı 320 mıñ, endeşe soğıs qalay boldı, Sı Ma cieyan tek Han' armiyası qualay berdi, soñı qorşauğa tüsip bir apta qamaldı, soñınan qorşaudan şıqtı dey salğan. Al şın mänisinde swmdıq qandı-qasap qırğın bolğanı anıq, Han armiyası qorşauda "qoyşa qırılğan", Han Udi patşa Ğwn täñirqwtına tize bükken. Eki jaq kelisimder jasau arqılı Han' eli Ğwndarğa jılına jüz mıñdağan tonna astıq, jibek, kezdeme, altın-kümis tölep twratın sırttay bağınıştı bodan elge aynalğan. Han' äuleti eñ ädemi qızdarın Ğwn täñirqwttarına äyeldikke berip otıratın bolğan.  Sonıñ özinde jıl sayın Ğwn jasaqtarı Han' eliniñ şekara qalaların üzdiksiz tonap otırğan, oğan Han' patşalığı qarsı twra almağan.

195 jılı Modon Han Gauzu ölgennen keyingi jesirine: «Seniñ küyeuiñ, meniñ bäybişem öldi, endi ekeuimiz erli-baylı bolayıq, seniñ eliñ meniki bolsın!» dep qorlau mağınasında sälem joldaydı.  Ğwndarğa äyel bolğan Jüy Huañ YUe attı äyel Ğwnğa kelgen handikterge: «Ey, topıraq üyde qamalıp otıratındar, Ğwnnıñ halıq sanı senderdiñ bir aymaqtarıña da jetpeydi, biraq soğan qaramay ayırıqşa quattı bolatın sebebi twrmıs täsili wqsamaydı, olar et jep qımız işedi,  senderde qara halıq qısı-jazı qara eñbek, egin egu, qwrılıs salu men titıqtaydı da soğıs bola qalsa soğısqa jaramaydı. Al Ğwndarda erlikti däripteydi, jastayınan añ quıp, sadaq atadı, küresip küş sınasadı, sender qalay ğana şaq kelmeksiñder? Jibek kiip, şirengendi qoyıñdar! Jıl sayın äkeletin astıqtarıñ men altın-kümis, jibek, kezdeme, farforlarıñ sanı tolıq äri tolımdı bolsın, öytpegende küzde eginderiñdi jasaqtarımız atpen taptap ketedi!», – degen.  Bwl derek Ğwndardıñ negizgi käsibi mal bağu emes, qayta äskeri twrmıs ekenin körsetedi. Sonımen birge, Han' eli Ğwndarğa jıl sayın alman-salıq töleytin basıbaylı bodan el ekenin körsetedi. Ayta keterligi, Ğwnnıñ köregen Modon täñirqwtınıñ bwl soğısı tek şeşuşi soğıs, onıñ aldında da talay şekara qalalardı tonau soğısın jürgizgeni anıq. Ol şaması kele twra Qıtaydı tüpkilikti basıp almay, qayta sırttay bağındırudı tiimdi dep bilgen. Öytkeni, Qıtaylar san jağınan Ğwndardan 40-50 ese köp, olardı basıp alsa Ğwndar olarğa siñip joğalatının bilgen.

Qıtaylardıñ köteriliske şığuı

Zamanımızdan bwrınğı 128 jılı Han Udi patşa Ğwndardıñ qorlığına töze almay soğısuğa bekidi. Oğan köp uäzirleri qarsı boladı, äueli Ğwnmen soğıs degen sözdi alğaş estigende köbi qorıqqandarınan qaltırap ketken eken. 80 jıl beybit ömirde Han' eliniñ qazınası molayadı, mol ekonomikağa süyenip Ğwndardıñ tegeurininen qwtılu üşin soğıs jolın tañdaydı, tek özderi ğana jeñe almaytın bolğan soñ batıstağı Asuandar men Nüküzdermen odaq qwrmaq boladı...

128 jılı Uycin', Ho Şüy Bin' bastağan 150 mıñ armiya Ğwndarğa qarsı soğısqa attanadı. Han derekterinde bwnı teñdessiz jeñiske balağan. 70 mıñnan asa ğwn jasağı joyıldı sonımen birge 70-80 mıñ jasağımızdan ayırıldıq deydi. Demek bwl teke-tires, tek täuelsizdik äpergen şayqas dep qarauğa boladı.  Bwdan keyin han'dıqtardı tonau men aynalısıp sonı kün köris közine aynaldırğan Ğwndar ekonomikalıq jaqtan qiındıqqa wşıraydı. Ğwndardıñ endigi bir ekonomikalıq közi bolğan Şığıs Türkistandı Ğwndardan bölip tipti de älsiretu üşin Asuandarmen odaqtasıp, Ğwnmen arada Şığıs Türkistanğa talas şayqası bastalğan. Bwlardıñ soñğı Ğwndardıñ birtindep älsireuine aparıp tiregen.

   “The Qazaq Times”