2022 جىلى ۋكراينا داعدارىسىنا بايلانىستى، ەۋروپا وداعى رەسەي تابيعي گازىن شەكتەيتىن بىرقاتار شارالار قابىلدادى. وسى ششەكتەۋلەردەن كەيىن رەسەي «ءسىبىر كۇشى-2» تابيعي گاز قۇبىرى جوباسىن ۇسىنىپ تابيعي گاز ساتىلىمىن شىعىسقا باعىتتاۋعا تىرىسۋدا. بۇل قۇبىر قىتاي-رەسەي شىعىس گاز قۇبىرىنان كەيىن رەسەيدىڭ قىتايعا جوسپارلاعان ەكىنشى گاز تاسىمالداۋ باعىتى بولىپ تابىلادى. موڭعوليا قۇبىردىڭ ءوز شەكاراسى ارقىلى ءوتۋى ءۇشىن بەلسەندى تۇردە تالپىنىس جاساۋدا. ترانزيتتىك تولەمدەردەن تۇسكەن كىرىس 1 ملرد دوللاردى قۇرايدى  جانە بوس جۇمىس وراندارىمەن قامتتىلاتىنى ايتىلعان. بۇل جوسپار موڭعوليا ەلىنە جاڭا تابىستار الىپ كەلۋى مۇمكىن، ال قىتاي ءۇشىن قۇبىر تابيعي گازبەن جابدىقتاۋ ارنالارىن ءارتاراپتاندىرۋدى جۇزەگە اسىرا الادى، باتىستىڭ توسقاۋىل قويۋ قاۋپىن بولدىرمايدى، سونىمەن قاتار اۆستراليا مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنان الىناتىن سۇيىتىلعان تابيعي گازعا تاماشا بالاما بولىپ تابىلادى. بۇل جوبا 2024 جىلى جۇزەگە اسىرىلۋ جوسپارلانۋدا.

كىلتتىك سوزدەر: رەسەي، قىتاي، ۋكراينا، گاز، قۇبىر جول.

قىتاي اقش پەن رەسەيدەن كەيىنگى الەمدەگى تابيعي گازدى تۇتىنۋشى ءۇشىنشى ورىنداعى ەل. 2018 جىلى قىتاي جاپونيا مەن گەرمانيا ەلدەرىنەن كەيىنگى گاز تۇتىنۋى كوپ ەل رەتىندە، الەمدەگى ەڭ ءىرى تابيعي گاز يمپورتتاۋشىسى بولدى، ال 2021 جىلى قىتاي تاعى دا جاپونيادان كەيىنگى، الەمدەگى ەڭ ءىرى سۇيىتىلعان تابيعي گازدى (LNG) يمپورتتاۋشى ەلگە اينالدى (JAMISON,2021). اۆستراليا كوپتەگەن جىلدار بويى قىتايدىڭ ەڭ ءىرى سۇيىتىلعان تابيعي گازدى جەتكىزۋشىسى بولدى، دەگەنمەن، امەريكا قۇراما شتاتتارى 2018 جىلى ساۋدا سوعىسىن باستاعاننان بەرى، اۆستراليا قىتايمەن قارىم-قاتىناسى بەلسەندى بولمادى، وسى سەبەپتى  قىتاي باسقا سەنىمدى تۇراقتى گازبەن قامدايتىن كوزدەرىن ىزدەي باستادى. قىتايلىق جانە امەريكاندىق كومپانيالار 2021 جىلدىڭ قاراشاسىندا ءىرى ستگ جەتكىزۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويعانىمەن (Jessica Jaganathan, 2021), امەريكا قۇراما شتاتتارى قىتايمەن قارىم-قاتىناستارى ورنىقسىز بولۋى سەبەپتى گازبەن قامداۋ ورتاسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا قول جەتكىزىۋى قيىندىق تۋدىرادى. وسى ورايدا رەسەيدىڭ گاز قورى قىتاي ءۇشىن ءتيىمدى.

قىتاي رەسەي ەنەرگەتيكالىق قاتىناستارىندا موڭگوليانىڭ ماڭىزدى ورىنى بار، موڭگوليانىڭ كومىر نەگىزىنەن قىتايعا ساتىلادى. 2021 جىلى موڭعوليا ەكسپورتىنىڭ 86%-ىن قىتايعا جىبەرەدى، ونىڭ جارتىسىنان كوبى كومىردى قۇراعان (Agence France-Presse, 2022 ). سونىمەن قاتار، قازىرگى تاڭدا موڭعوليادا قولدانىلىپ جۇرگەن ستگ (سۇيتىلعان تابيعي گاز) نەگىزىنەن رەسەيدەن اكەلىنەدى.

رەسەي الەم مويىنداعان ەنەرگيا ەكسپورتتاۋشىسى بولىپ تابىلادى.ۋكراينا داعدارىسى شيەلەنىسكەنگە دەيىن ەۋرو وداقتىڭ (27 ەل) تابيعي گاز يمپورتىنىڭ 40%-ى، مۇناي يمپورتىنىڭ 27%-ى جانە كومىر يمپورتىنىڭ 46%-ى رەسەيدەن كەلگەن (Helen, 2022). رەسەي ەو قاتىناستارىنىڭ بارىنشا ناشارلاۋىنا بايلانىستى، ەو رەسەي گازىنا دەگەن تۇتىنىۋىن بارىنشا شەكتەي باستادى. بۇل رەسەيدىڭ باسقا ەكسپورت جولدارىن قاراستىرۋىنا الىپ كەلدى. پرەزيدەنت ءپۋتيننىڭ 2022 جىلدىڭ 4 اقپانىندا قىتايعا ساپارى كەزىندە قىتاي مەن رەسەي مۇناي جانە گاز تۋرالى جاڭا كەلىسىمگە قول قويدى.بولاشاقتا رەسەيدىڭ قىتايعا تابيعي گاز جەتكىزۋى جىلىنا 38 ميلليارد تەكشە مەتردەن 48 ميلليارد تەكشە مەترگە دەيىن ارتادى دەپ كۇتىلۋدە (澎湃新闻 ، 2022).  دەگەنمەن كازىرگى تاڭدا ىسكە قوسىلعان «ءسىبىر كۇشى -1» مەن ەندى جوسپارلانىپ وتىرعان «ءسىبىر كۇشى-2» جۇزەگە اسۋىنا بىرقانشا جىلدار ۋاقىت كەتەتىنى بەلگىلى.

رەسەي –موڭگوليا -قىتاي مۇددەلىك قاتىناستارى

موڭعوليا «ءسىبىر كۇشى -2» قۇبىرىنىڭ ترانزيتتىك وتۋىنە بەلسەندى تۇردە ۇمتىلۋدا. بىرىنشىدەن، ول رەسەيلىك تابيعي گازدى ەنەرگيا تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن پايدالانادى. ەكىنشىسى – موڭعوليا ءۇشىن جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ، سونىمەن بىرگە تۇراقتى ترانزيتتىك تولەمدەردى الۋ. رەسەيدىڭ مۇددەسى ەكسپورتتىق نارىقتى كەڭەيتۋ، قىتاي مەن موڭعوليانى بۇكىل سولتۇستىك-شىعىس ازيا نارىعىن كەڭەيتۋ ءۇشىن باسپالداق رەتىندە پايدالانۋ، سونىمەن بىرگە، موڭعوليانىڭ اقش پەن جاپونيا سياقتى باسقا ۇلكەن ەلدەردىڭ جەتەگىنە ەرۋىنىڭ الدىن الۋ ماقساتتارى بار.

2012 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا موڭعوليا ناتو-نىڭ «بەيبىتشىلىك ءۇشىن ارىپتەستىك» مارتەبەسىن العان (Helbig, 2015 ) كەزدەن باستاپ قىتاي مەن رەسەيدىڭ وعان قايتا پىسىقتاپ جاقىنداۋىنا تۋرا كەلدى. قىتاي موڭعوليانى شانحاي ىنتىماقتاستىق توبىنا قوسىلۋعا كوندىرگىسى كەلدى، رەسەي دە موڭعوليانى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قوسىلۋعا شاقىرادى، رەسەيدىڭ بولجامى بويىنشا، موڭعوليا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا 2016 جىلى قوسىلۋى كەرەك. ناتيجەسىندە موڭعوليا شىۇ-عا دا، ەاەو-عا دا كىرگەن جوق. موڭعوليا ءۇشىن ەشبىر تاراپتى رەنجىتە المايدى، تەك بەيتاراپتىقتى تاڭداي الادى.

2019 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە پرەزيدەنت پۋتين موڭعولياعا باردى جانە ەكى ەل رەسەي مەن موڭعوليا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى «ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتەن» «جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىككە» كوتەرگەن تۇراقتى دوستىق جانە جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى شارتقا قول قويدى (E. Berls, 2021). موڭعوليا اقىرى رەسەيمەن جاقىنداستى،  رەسەي «ءسىبىر كۇشى-2» قۇبىرىنىڭ موڭعوليا ارقىلى وتۋىنە قول جەتىزدى. رەسەي ءۇشىن «ءسىبىر قۋاتى-2» قۇبىرى رەسەيدىڭ ستگ ساتۋ نارىعىن ارتاراپتاندىرۋعا ىقپال ەتەدى جانە سونىمەن بىرگە ەۋروپالىق قۇبىرلاردىڭ توسقاۋىلىنىڭ الدىن الادى. رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى جانجالدان ەو-نىڭ رەسەيلىك تابيعي گازعا سۇرانىسى تومەندەي باستادى، كەرىسىنشە قىتاي جانە باسقا ازيا-تىنىق مۇحيتى ەلدەرى تابيعي گازعا سۇرانىسى رەسەي ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىك بولۋى مۇمكىن.

2022 جىلدىڭ 24 اقپانىندا رەسەي ۋكرايناعا اسكەرىن جىبەرگەننەن كەيىن ەۋروپا تەز ارادا رەسەيگە قارسى سانكتسيالاردى باستادى، گەرمانيا «بەيكسي-2» تابيعي گاز قۇبىرىن توقتاتتى. بولاشاقتا رەسەيدىڭ ەۋروپاعا گاز جەتكىزۋى ايتارلىقتاي ازاياتىنى بەلگىلى. پرەزيدەنت پۋتين 2022 جىلى 4 اقپاندا قىسقى وليمپيادا ويىندارىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسۋ ءۇشىن قىتايعا بارعان كەزدە قىتاي مەن رەسەي اراسىندا قول قويىلعان 15 كەلىسىمنىڭ 3-ەۋى مۇناي جانە گاز كەلىسىمشارتتارى بولدى («中俄签署一系列合作文件»). بولاشاقتا ەۋروپا نارىعىنىڭ جارتىسىنان ايىرىلعان رەسەي قىتاي نارىعىنا كوبىرەك تاۋەلدى بولۋعا مۇددەلى. «ءسىبىر كۇشى -2» قۇبىرىنا كەلەتىن بولساق، رەسەي تاراپى موڭعوليا ارقىلى وتەتىن قۇبىر قىتايداعى تاسىمالداۋ ارالىعىن ايتارلىقتاي قىسقارتقاندىقتان، بۇل رەسەيلىك گاز وندىرىستەرىنىڭ قىتايلىق وندىرىستەرمەن كەلىسىمگە كەلەدى دەپ ەسەپتەيدى.

قىتاي ءۇشىن «ءسىبىر قۋاتى-2» قۇبىرىنىڭ نەگىزگى ءرولى ەنەرگيامەن جابدىقتاۋ ارنالارىن كەڭەيتۋ بولىپ تابىلادى. امەريكا قۇراما شتاتتارى قىتايدى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى باسەكەلەسى رەتىندە قاراستىرعاندىقتان، قىتاي نەعۇرلىم دامىعان سايىن، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ باسەكەلەستىگى مەن شەكتەۋى سولعۇرلىم كۇشەيە تۇسەدى جانە قىتاي-اقش قارىم-قاتىناسى سوعۇرلىم كۇردەلەنە تۇسەدى. 2020 جىلى قىتايدىڭ تابيعي گازىنىڭ 40% يمپورتتان كەلەدى، ال 2021 جىلى يمپورتتالعان تابيعي گاز 45% جەتەدى (ياعني، سىرتقى تاۋەلدىلىك) (2021年我国天然气运行情况浅析). قىتايدىڭ يمپورتتالعان تابيعي گازدىڭ ۇلەسى دە جىل ساناپ ارتۋدا، سوندىقتان ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ سىرتقى قاتىناستاردا باستى باعىتتىڭ ءبىرى. بۇل تۇرعىدا يامال تۇبەگىنەن رەسەيلىك قۇبىر گازىن جانە ستگ قابىلداۋ وتە قولايلى جانە سالىستىرمالى تۇردە قاۋىپسىز بالاما بولىپ تابىلادى.

كەزدەسەتىن ماسەلەلەر

2022 جىلى رەسەي مەن موڭعوليا «ءسىبىر قۋاتى-2» جوباسىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن دايىنداپ ءبىتىردى. 2023 جىلى رەسەي مەن موڭعوليا قىتايمەن ناقتى ماسەلەلەر بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى. قىتايدىڭ مۇددەسى ءۇشىن قاۋىپسىزدىك قاتەرىن جويۋ جولدارىن زەرتتەۋى كەرەك. دەگەنمەن، قىتاي، رەسەي جانە موڭعوليا قۇبىر باعىتى بويىنشا، ولار ءالى دە گاز تاسىمالداۋ باعاسى مەن ترانزيتتىك تولەمدەر بويىنشا كۇردەلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋى كەرەك. بۇدان باسقا ەكونوميكالىق جاقتان قۇبىر جەلىسى ماسەلەسى. قىتاي مەن رەسەي 2015 جىلى «قىتاي-رەسەي باتىس باعدارى تابيعي گاز قۇبىرى» گاز جەتكىزۋ كەلىسىمىنە قول قويعاننان بەرى ەكى ەل وسى ۋاقىتقا دەيىن ناقتى باعىت بويىنشا كەلىسىمدى رەسمي تۇردە جاريالاعان جوق. بۇرىن بۇل جوبانىڭ ەكى نۇسقاسى بولدى: ءبىرى – «التاي» جەلىسى (祁治业، 2022). بۇل باعىتتىڭ ارتىقشىلىعى – قۇبىردى قىسقارتۋ ءۇشىن ءۇشىنشى ەلدەن وتپەيدى، شىعاندا از بولاتىنى انىق. الايدا، بۇل باعىتتىڭ كەمشىلىگى قۇبىردىڭ گەولوگيالىق جاعدايى ناشار (بيىك تاۋلار، كەڭ وزەن، جانە ت.ب.) التاي تاۋلارى تابيعي ەكولوگيالىق قورعاۋ ءۇشىن قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن دەگەن كوزقاراستاردا جوق ەمەس. قۇرىلىس قۇنى جوعارى، ال تابىس از. ەكىنشىسى – موڭعوليا ارقىلى وتەتىن «ءسىبىر قۋاتى-2»  باعىتتىڭ ارتىقشىلىعى – قۇبىردىڭ جازىق جەرلەردەن ءوتۋى، كەدەرگىلەردىڭ ازدىعى، قۇرىلىس قۇنىنىڭ تومەندىگى، رەسەي-موڭعوليا باعىتىنىڭ بويىنداعى ايماقتاردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ىقپال ەتە الاتىندىعى، كەمشىلىگى – قۇبىردىڭ ءۇشىنشى ەلدى باسىپ وتەدى جانە ساياسي، ەكونوميكالىق، قاۋىپسىزدىك جانە باسقا دا كەلىسىمدەرگە كەلۋ ءۇشىن ساياسي تۇراقتىلىق پەن سەنىمدىلىكتى قاجەت ەتەدى. قازىرگى كەلىسىمدەرگە قاراپ، رەسەيلىك تاراپ «التاي» باعىتىن ەمەس، «موڭعوليا ارقىلى وتەتىن ترانزيتتىك جولدى» تاڭداۋعا بەيىم ەكەنى بەلگىلى بولدى.

رەسەي مەن موڭعوليا «ءسىبىر كۇشى-2» جوباسىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن اياقتادى. 2020 جىلدىڭ تامىز ايىندا رەسەي مەن موڭعوليا «قۇپيالىلىق تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويىدى (Erdenejargal, 2020). 2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا رەسەي مەن موڭعوليا ينۆەستيتسيالىق جانە وپەراتسيالىق شىعىندار بويىنشا ەگجەي-تەگجەيلى تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق ەسەپ بەرۋدى اياقتادى جانە قىتاي كومپانياسىمەن كەلىسسوزدەردى باستادى. رەسەيدەگى قازىرگى جاعداي 2014 جىلى قىتاي مەن رەسەي «شىعىس تابيعي گاز قۇبىرى تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويعان كەزدەگى جاعدايعا وتە ۇقساس. «ءسىبىر كۇشى-2» قۇبىرىنداعى تابيعي گازدىڭ باعاسى ءۇشىن قىتاي مەن رەسەي شىعىس تابيعي گاز قۇبىرى مىسالىن قايتالاي الادى. رەسەي تاراپى بۇرىنعىسىنشا قۇبىر جولىن جالعىز ءوزى مونوپولياۋدى تالاپ ەتۋى مۇمكىن، ءتىپتى قىتاي تاراپىمەن جانە موڭعوليامەن ءبىر جاق رەتىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋى مۇمكىن. ول قىتايدان موڭعوليانىڭ ۇلتتىق ۋچاسكەسىنىڭ قۇبىر قۇرىلىسىنا ينۆەستيتسيا سالۋىن تالاپ ەتپەيدى، دەگەنمەن، قىتاي تاراپتان قۇبىر قۇرىلىسىنا الدىن الا تولەم جاساۋدى تالاپ ەتۋى مۇمكىن.

قورتىندى

ۋكراينا داعدارىسىنان كەيىن رەسەي باتىس قۇبىر جولى باعىتانداعى نارىقىنان ايرىلا باستادى، الايدا شىعستاعى قىتاي باعىتىن دامىتۋدى قولعا الادى. ءتىپتى شىعىس ەلدەرىندەگى جاپونيا مەن وڭتۇستىك كوريا ەلدەرىنە قاراي نارىق كولەمىن كەڭەيتكىسى كەلەدى، دەگەنمەن، رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى باستالعاننان كەيىن، جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەيا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ارتىنان رەسەي مەن جوعارى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەرگە، سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنت پۋتينگە سانكتسيا سالدى، بۇل رەسەي مەن جاپونيا جانە وڭتۇستىك كورەيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا اسەر ەتتى. بىراق الداعى 10 جىلدا قىتاي، موڭعوليا جانە رەسەي ءۇش ەل بايلانىستىراتىن تابيعي گاز قۇبىرىن قولعا الىپ، سولتۇستىك-شىعىستىڭ كەشەندى قۇرىلىسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ءۇش ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق ءدالىزىن قۇرۋ ءۇشىن ىستەستىك ورناتقىسى كەلەتىنى انىق. ارينە، بۇل پروتسەستە قۇبىر قۇرىلىسىنا قاتىسقان بارلىق تاراپتاردىڭ مامىلەلەر مەن ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى باقتالاستىقتار، قىتاي مەن رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق شەشىمدىلىگى مەن ديپلوماتيالىق دانالىعىن تولىق سىنايتىن كەزەڭدەر بولاتىنى ايدان ايقىن.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى

JAMISON COCKLIN. (2021, December 22) China Surpassed Japan as World’s Biggest LNG Importer Through October. NATURAL GAS INTELLIGENCE. https://www.naturalgasintel.com/china-surpassed-japan-as-worlds-biggest-lng-importer-through-october/

Jessica Jaganathan & Chen Aizhu. (2021). China signs huge LNG deals with U.S. supplier Venture Global. https://www.reuters.com/business/energy/us-venture-global-signs-lng-deals-with-chinas-sinopec-documents-2021-10-20/

Agence France-Presse. (2022). Mongolia Looks to Sell More Coal to China as World Shuns Polluting Fuel. https://www.voanews.com/a/mongolia-looks-to-sell-more-coal-to-china-as-world-shuns-polluting-fuel-/6829908.html

Helen Farrell. (2022). Russia-Ukraine and Europe’s energy strategy: a snapshot of a fast-moving crisis.https://energypost.eu/russia-ukraine-and-europes-energy-strategy-a-snapshot-of-a-fast-moving-crisis/

澎湃新闻 . (2022). 中俄能源合作再进一步，签署远东天然气供销协议. https://news.cctv.com/2022/02/06/ARTIl7qzVKif6l8ali6CKgFA220206.shtml.

Helbig. (2015). NATO – Mongolian relations: limited in Scope, But with room to grow. https://www.files.ethz.ch/isn/192871/rp_116.pdf

  1. Berls. (2021). Strengthening Russia’s Influence in International Affairs, Part II: Russia and Its Neighbors: A Sphere of Influence or a Declining Relationship?.https://www.nti.org/analysis/articles/strengthening-russias-influence-in-international-affairs-part-ii-russia-and-its-neighbors-a-sphere-of-influence-or-a-declining-relationship/

«中俄签署一系列合作文件» http://www.oyyj-oys.org/UploadFile/Issue/201605310001/2023/1//20230117073517WU_FILE_0.pdf

2021年我国天然气运行情况浅析. https://m.in-en.com/finance/html/energy-2250661.shtml

祁治业. (2022). 乌克兰危机背景下中蒙俄天然气管道 合作的利益考量及前景分析.

Erdenejargal.E. (2020). Special purpose company established for feasibility study of gas pipeline project.