ۇلتتىق مەديتسينا جانە ۇلتتىق ساپا

بۇل كۇندەرى «ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعى – ۇلتتىڭ ساۋلىعى» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى  ارتىپ كەلە جاتقانىن كۇننەن-كۇنگە سەزىنە تۇسۋدەمىز. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلىمىز ءار جىل سايىن حالىق دەنساۋلىعىن كوتەرۋ ءۇشىن ءارتۇرلى باعدارلامالار قابىلداپ، جاڭا اۋرۋحانالار سالىپ، مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن كوبەيتىپ، بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋدى جولعا قويىپ، ميللياردتاعان تەڭگەلەر ءبولدى. سىرتتاي قاراعاندا قوماقتى جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانداي بولعانىمەن، جىل سايىن شەتەلگە شۇبىرعان، جات ەلدەن جانىنا سايا ىزدەگەن قازاقستاندىقتار ارتپاسا ازايار ەمەس.

ولاي بولسا، ۇلتتىڭ دەنساۋلىعىن كەشەندى تۇردە كوتەرىپ، اۋرۋدىڭ سالدارىمەن ەمەس، سەبەبىمەن كۇرەسۋ ارقىلى بەلگىلى ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ۇلتتىڭ دەنساۋلىق ساپاسىن كوتەرۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ قانداي جۇمىستار ىستەگەندە قازاق حالقىنىڭ دەنساۋلىق دەڭگەيىن كوتەرۋگە بولادى؟ جالپى مەديتسينا سالاسىن دامىتۋ مەن ۇلتتىق مەديتسيناعا كوڭىل ءبولۋدىڭ ارا قاتىناستارىن قالاي ۇستاۋ كەرەك؟ ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرى مەن ۇلتتىڭ دەنساۋلىعى اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟ جالپى سۇراققا ناقتى جاۋاپتى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسى قازاق مەديتسيناسىنان تابامىز. ولاي بولسا، قازاق مەديتسيناسى بار ما؟ بار بولسا قاي دەڭگەيدە؟ وسى جايلى وي وربىتەيىك.

ءبىر حالىقتىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ وزىنە عانا ءتان ۇلتتىق ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرى، جاساعان ورتاسى، دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى ۇلتتىق دەنساۋلىعىناي بايلانىستى ساپا بولادى. ۇلتتىق دەنساۋلىقتى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ، ۇزاق جىلدىق تاريحي سىنداردى باستان كەشىرىپ، ۇزاق بارىستى تاجىريبەدەن وتكەن ەمدەۋ ادىستەرى مەن ەمدىك زاتتارىنىڭ ورتاق جيىنتىعى ۇلتتىق مەديتسينانى قۇرايدى. ۇلتتىڭ دەنساۋلىعىن كوتەرۋدىڭ ەڭ نەگىزگى جولى سول ۇلتتىڭ ۇزاق سىننان وتكەن ۇلتتىق مەديتسيناسىن دامىتىپ، عىلىم تەحنيكادان، الەمدىك مەديتسينانىڭ جەتىستىكتەرىنەن پايدالانا وتىرىپ، جاڭارتىپ، جەتىلدىرە ءتۇسىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداعاندا، قولدانعاندا عانا ىسكە اسادى.

وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل كۇندەرى قازاق دەپ اتالعان حالىق ارعىسى حاس، ساق، عۇن، تۇرىك، اقوردا، التىن وردا، قازاق حاندىعى اتالعان ءار داۋىردە دە ۇزبەي جالعاستىرىپ، جەتىلدىرىپ كەلە جاتقان ەمدەۋ تەحنولوگياسى مەن ەمدىك زاتتارىن زەرتتەپ جانە قولدانىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ءار حالىق وزىندە باردى اسپەتتەپ، وزىندە بار قۇندىلىقتاردى كەرەگىنە جاراتىپ جاتقان بۇگىنگى كەزەڭدە وزىندىك ەمدەۋ تاريحى، سانداعان ەمشىلىك تاريحى بار قازاق حالقى دا وز جوعىن تۇگەندەپ، تولىقتاپ، كەشەگى جەتىستىكتى بۇگىنگە قىزمەت ەتكىزۋگە كىرىسۋى كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارۋا. ءبىر مەزەت وتارلىق قامىت كيىپ، ۇلتتىق دەگەن قالپاقتان قاشقان قازاقتىڭ حالىق مەديتسيناسىن كەڭەس كەزىندە اۋىزعا الىپ، ونى بيىككە كوتەرۋ مۇمكىن بولماسا دا، بىراق اۋىل-اۋىلداردا ەپتەپ سىنىقشىلار سىنىعىن سالىپ، ءشوپ دارىلەرىن قايناتىپ، قارا ەمىن جاساعانىمەن، قازاق مەديتسيناسى دەپ اتارلىقتاي عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ، بيىك ورەگە كوتەرۋگە ات سالىسقان ەشكىم بولا قويمادى. ول كەزدەرى قازاق حالىق مەديتسيناسىن زەرتتەپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ، تۇگەندەمەك بىلاي تۇرسىن، قايتا سول حالىق مەديتسيناسىن «قارا ەمشىلىككە»، «ءدىني ساۋاتسىزدىققا» جاتقىزىپ، ەلدى ءوز تابيعاتىنا ساي ءوزىنىڭ ءتول مەديتسيناسىنان ۇركىتتى.

الايدا، قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىندا قازاق مەديتسيناسىنا بىرەۋ كەلەكە ەتە، بىرەۋ ۇركە قاراعان مەزەتتە، 1980 جىلدارى قىتايداعى قانداستارىمىز ۇلتتىق مەديتسينانى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ، حالىق اراسىنان جيناقتاپ، عىلىمي تۇردە اينالىمعا تۇسۋىنە شىنداپ كىرىستى. سول جىلدارى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن التايداعى قازاق باسشىلار قازاق مەديتسيناسىن دامىتىپ، پراكتيكالىق تۇرعىدان قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن التاي قالاسىنان «قازاق اۋرۋحاناسىن» سالىپ شىقتى. اۋرۋحانا ەمدەۋ، ساۋىقتىرۋ بولىمدەرىمەن قاتار قازاق ۇلتتىق ءدارى-دارمەكتەرىن زەرتتەپ، وندىرەتىن لابوراتوريانى ىشىنە العان ءتورت قاباتتى ەڭسەلى عيمارات بولىپ، كۇمبەزى قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە ۇقساتىپ سالىندى. سونداي-اق، قازاق حاندىعىن قۇرۋشى ءاز-جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا جاساعان شيپاگەر-عالىم وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايانى» اتتى ەڭبەگى ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى.

سونىمەن العاشىندا قازاق حالىق ەمشىلىگى بولىپ باستالعان جۇمىس وسى ءىستىڭ باس-اياعىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە، 1989 جىلدارى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ رەسمي قاۋلىسى نەگىزىندە، قازاق حالىق ەمشىلىگى ەندى قازاق مەديتسيناسى بولىپ تىركەلىپ، العاش رەت عىلىم رەتىندە مويىندالدى. 1987 جىلداردان كەيىن التايداعى «قازاق اۋرۋحانا» ءىسى ورگە جىلجي باستادى. بۇگىنگى مەديتسينالىق وزىق تەحنيكالار قازاق مەديتسيناسىنا دا قىزمەت ەتە باستادى. ەندى قازاق ۇلتتىق مەديتسيناسىن زەرتتەۋشىلەر وسى زامانعى وزىق اناليزاتورلاردان پايدالانىپ، قازاق مەديتسيناسىنا قولدانىلاتىن ءدارى شوپتەردى، جانۋارلاردىڭ ورگاندارىن وسى زامانعى عىلىمعا ساي وڭدەپ، پاتەنتتەي باستادى. قازاق سىنىقشىلارى بۇرىن سىنىقتى كورمەي، كوكىرەك كوزىمەن كورىپ سالسا، ەندى رەنتگەن اپپاراتىنا سۇيەنىپ، نەشە ءتۇرلى قيىن سىنىقتاردى سالا باستادى. وزىق تەحنيكانى پايدالانا وتىرىپ، وپەراتسيا جاساماي، كەسپەي، كۇل بولىپ كەتكەن سۇيەكتى ورنىنا كەلتىرگەن قازاق سىنىقشىلارىن ەندى ىشكى قىتايدان قىتايلار ىزدەي باستادى.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ قازاق مەديتسيناسىن دامىتىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ اينالىمىنا ءتۇسىرۋى «قازاق اۋرۋحاناسى»مەن توقتامادى. «شيپاگەرلىك بايانى» نەگىزىندە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستاعى قازاق ەمشىلىگىن زەرتتەپ جۇرگەن زەرتتەرمەن عالىمدار بىرلەسە وتىرىپ، قازاق مەديتسيناسىنىڭ نەگىزىن جاساپ شىقتى. سول نەگىزدە وقۋلىقتار قۇراستىردى. 2008 جىلى التايداعى مەديتسينالىق كوللەدجدەن قازاق مەديتسيناسى فاكۋلتەتى اشىلىپ، قازاق مەديتسيناسىنىڭ ورتا جانە جوعارى ءبىلىمدى كادرلارى دايارلانۋدا. ودان ءارى العا ىلگەرىلەي كەلە، 2011 جىلى ۇرىمجىدە شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنەن قازاق مەديتسيناسى كافەدراسى اشىلىپ، قازاق مەديتسيناسىنىڭ جوعارى ءبىلىمدى ماماندارى دايارلانا باستادى. قازاق مەديتسيناسىن تەك قىتايداعى ەكى ميلليون قازاققا عانا تانىتىپ، قولدانۋدى مىسە تۇتپاعان زەرتتەرمەندەر ەندى اتا جۇرتپەن بايلانىسقا شىقتى.

سونىمەن قىتايداعى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن قازاق مەديتسيناسى قازاق ەلىندە قوعامدىق بىرلەستىككە بىرىككەن ەل «قارا ەمشى» دەپ قانا اتايتىن قازاق ەمشىلەرىمەن وداقتاستى. 2012 جىلدىڭ شىلدەسىندە «قازاق مەديتسيناسى قۇرىلتايى» استانا قالاسىندا اشىلدى. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار ءوز دەڭگەيىندە ۇسىنىستارى مەن ويلارىن ايتىپ قازاق مەديتسيناسىنىڭ قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى قازاقستاندا ءوسىپ، وركەن جايۋىنا دەگەن تىلەكتەرىن ءبىلدىردى. الايدا قازاق مەديتسيناسىن دامىتۋدى ماقسات ەتكەن «نۇر شيپاگەر» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ وبلىستارداعى مەديتسينالىق ورتالىقتارىنان باسقا، قازاقستان دەنساۋلىق ساقتاۋ مينسترلىگى تاراپىنان قازاق مەديتسيناسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق، وڭ كوزبەن قاراۋ، نازار اۋدارۋ بولعان جوق. ولار قازاق مەديتسيناسىن تەك سول قازاقستانداعى باقسى-بالگەرلىك، ۇشىقتاۋ دەڭگەيىندەگى «قارا ەمشىلىك» دەگەن كوزقاراستان اسا الماي وتىر.

ماقالا باسىندا قويىلعان سۇراقتارعا ءبىز ارينە ءبىر ماقالا توڭىرەگىندە جاۋاپ بەرە المايمىز.  جوعارىداعى سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىز كەلەسى ماقالالارىمىزدا قازاق مەديتسيناسىنىڭ سۋىعىنا توڭىپ، ىستىعىنا كۇيگەن ماماندار اۋزىمەن جاۋاپ بەرەتىن بولامىز. الايدا، «سالاۋاتتى قازاقستان»، «سالاماتتى قازاقستان» دەپ ايدارلى ات قويىپ، ۋلاپ-شۋلاعاننىڭ ورنىنا ءوزىمىزدىڭ ءتول مەديتسينامىزدى دامىتىپ، جەتىلدىرىپ، قازاقتىڭ ءوز يگىلىگىنە جاراتۋعا ات سالىساتىن كۇننىڭ جەتكەنىن سەزىنىپ قانا قويماي، بەل شەشە ىسكە كىرىسەتىن ساعاتتىڭ جەتكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك سياقتى.

ۇلتتىڭ دەنساۋلىعى – مەملەكەتتىڭ بولاشاعى. ولاي بولسا، قازاق ۇلتتىق مەديتسيناسىنىڭ بولاشاعى – قازاقتىڭ بولاشاعى بولماق! كەلەسى ماقالالارىمىزدا قازاق مەديتسيناسى دەگەن نە؟ قازاق مەديتسيناسى قاي دەڭگەيدە؟ قازاق مەديتسيناسىنىڭ نەگىزى نە؟ قازاق مەديتسيناسىنداعى دياگنوز قويۋ، ەمدەۋ تاسىلدەرى قانداي؟ قازاق مەديتسيناسىنىڭ اۋرۋدىڭ الدىن الۋداعى ءرولى قانداي؟ قازاق مەديتسيناسىنىڭ بۇگىنگى كۇنگى قازاق قوعامىنا قاجەتتىلىگى قانداي؟ كۇندەلىكتى دالامىزداعى اڭ جانۋارلار مەن دارىلىك شوپتەردى وتباسىلىق تۇرعىدا قالاي پايدالانا الامىز؟ قازاق مەديتسيناسىن حالىقتىق دەڭگەيگە قالاي كوتەرەمىز؟ ونىڭ قانداي پايداسى بار؟ دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە وي وربىتەتىن بولامىز!

سەرىك مۇراتحان

“The Qazaq Times”