Serik Mwrathan

Bwl künderi «Wrpaqtıñ densaulığı – wlttıñ saulığı» degen sözdiñ mäni  artıp kele jatqanın künnen-künge sezine tüsudemiz. Täuelsizdik alğannan keyin elimiz är jıl sayın halıq densaulığın köteru üşin ärtürli bağdarlamalar qabıldap, jaña auruhanalar salıp, medicina qızmetkerleriniñ jalaqısın köbeytip, biliktiligin arttırudı jolğa qoyıp, milliardtağan teñgeler böldi. Sırttay qarağanda qomaqtı jwmıstar atqarılıp jatqanday bolğanımen, jıl sayın şetelge şwbırğan, jat elden janına saya izdegen qazaqstandıqtar artpasa azayar emes.

Olay bolsa, wlttıñ densaulığın keşendi türde köterip, aurudıñ saldarımen emes, sebebimen küresu arqılı belgili nätijege jetu üşin ne isteuimiz kerek? Wlttıñ densaulıq sapasın köterudiñ qanday joldarı bar? Qanday jwmıstar istegende qazaq halqınıñ densaulıq deñgeyin köteruge boladı? Jalpı medicina salasın damıtu men wlttıq medicinağa köñil böludiñ ara qatınastarın qalay wstau kerek? Bir wlttıñ wlttıq ömir süru dästüri men wlttıñ densaulığı arasında qanday baylanıs bar? Jalpı swraqqa naqtı jauaptı qazaqtıñ wlttıq medicinası qazaq medicinasınan tabamız. Olay bolsa, Qazaq medicinası bar ma? Bar bolsa qay deñgeyde? Osı jaylı oy örbiteyik.

Bir halıqtıñ, bir wlttıñ özine ğana tän wlttıq ömir süru dästüri, jasağan ortası, dünietanımına baylanıstı wlttıq densaulığınay baylanıstı sapa boladı. Wlttıq densaulıqtı ğılımi twrğıda zerttep, wzaq jıldıq tarihi sındardı bastan keşirip, wzaq barıstı täjiribeden ötken emdeu ädisteri men emdik zattarınıñ ortaq jiıntığı wlttıq medicinanı qwraydı. Wlttıñ densaulığın köterudiñ eñ negizgi jolı sol wlttıñ wzaq sınnan ötken wlttıq medicinasın damıtıp, ğılım tehnikadan, älemdik medicinanıñ jetistikterinen paydalana otırıp, jañartıp, jetildire tüsip, memlekettik deñgeyde qoldağanda, qoldanğanda ğana iske asadı.

Osı twrğıdan alğanda, bwl künderi qazaq dep atalğan halıq arğısı Has, Saq, Ğwn, Türik, Aqorda, Altın orda, Qazaq handığı atalğan är däuirde de üzbey jalğastırıp, jetildirip kele jatqan emdeu tehnologiyası men emdik zattarın zerttep jane qoldanıp kele jatqanı belgili. Är halıq özinde bardı äspettep, özinde bar qwndılıqtardı keregine jaratıp jatqan bügingi kezeñde özindik emdeu tarihı, sandağan emşilik tarihı bar qazaq halqı da öz joğın tügendep, tolıqtap, keşegi jetistikti büginge qızmet etkizuge kirisui kezek küttirmeytin şarua. Bir mezet otarlıq qamıt kiip, wlttıq degen qalpaqtan qaşqan qazaqtıñ halıq medicinasın keñes kezinde auızğa alıp, onı biikke köteru mümkin bolmasa da, biraq auıl-auıldarda eptep sınıqşılar sınığın salıp, şöp därilerin qaynatıp, qara emin jasağanımen, qazaq medicinası dep atarlıqtay ğılımi aynalımğa tüsirip, biik örege köteruge at salısqan eşkim bola qoymadı. Ol kezderi qazaq halıq medicinasın zerttep, ğılımi aynalımğa tüsirip, tügendemek bılay twrsın, qayta sol halıq medicinasın «qara emşilikke», «dini sauatsızdıqqa» jatqızıp, eldi öz tabiğatına say öziniñ töl medicinasınan ürkitti.

Alayda, qazaqtıñ qara şañırağında qazaq medicinasına bireu keleke ete, bireu ürke qarağan mezette, 1980 jıldarı Qıtaydağı qandastarımız wlttıq medicinanı ğılımi twrğıda zerttep, halıq arasınan jinaqtap, ğılımi türde aynalımğa tüsuine şındap kiristi. Sol jıldarı Qıtay ükimetiniñ qoldauımen Altaydağı qazaq basşılar qazaq medicinasın damıtıp, praktikalıq twrğıdan qoldanısqa engizu üşin Altay qalasınan «Qazaq auruhanasın» salıp şıqtı. Auruhana emdeu, sauıqtıru bölimderimen qatar Qazaq wlttıq däri-därmekterin zerttep, öndiretin laboratoriyanı işine alğan tört qabattı eñseli ğimarat bolıp, kümbezi qazaqtıñ kiiz üyine wqsatıp salındı. Sonday-aq, qazaq handığın qwruşı Äz-Jänibek hannıñ twsında jasağan şipager-ğalım Öteyboydaq Tileuqabılwlınıñ «Şipagerlik bayanı» attı eñbegi ortalıq wlttar baspasınan basılıp şıqtı.

Sonımen alğaşında Qazaq halıq emşiligi bolıp bastalğan jwmıs osı istiñ bas-ayağında jürgen azamattardıñ eñbeginiñ nätijesinde, 1989 jıldarı Qıtay ükimetiniñ resmi qaulısı negizinde, qazaq halıq emşiligi endi qazaq medicinası bolıp tirkelip, alğaş ret ğılım retinde moyındaldı. 1987 jıldardan keyin Altaydağı «Qazaq auruhana» isi örge jılji bastadı. Bügingi medicinalıq ozıq tehnikalar qazaq medicinasına da qızmet ete bastadı. Endi qazaq wlttıq medicinasın zertteuşiler osı zamanğı ozıq analizatorlardan paydalanıp, qazaq medicinasına qoldanılatın däri şöpterdi, januarlardıñ organdarın osı zamanğı ğılımğa say öñdep, patenttey bastadı. Qazaq sınıqşıları bwrın sınıqtı körmey, kökirek közimen körip salsa, endi rentgen apparatına süyenip, neşe türli qiın sınıqtardı sala bastadı. Ozıq tehnikanı paydalana otırıp, operaciya jasamay, kespey, kül bolıp ketken süyekti ornına keltirgen Qazaq sınıqşıların endi işki qıtaydan qıtaylar izdey bastadı.

Qıtaydağı qazaqtardıñ qazaq medicinasın damıtıp, bügingi künniñ aynalımına tüsirui «Qazaq auruhanası»men toqtamadı. «Şipagerlik bayanı» negizinde İle qazaq avtonomiyalı oblıstağı qazaq emşiligin zerttep jürgen zerttermen ğalımdar birlese otırıp, qazaq medicinasınıñ negizin jasap şıqtı. Sol negizde oqulıqtar qwrastırdı. 2008 jılı Altaydağı medicinalıq kolledjden qazaq medicinası fakul'teti aşılıp, qazaq medicinasınıñ orta jäne joğarı bilimdi kadrları dayarlanuda. Odan äri alğa ilgeriley kele, 2011 jılı Ürimjide Şıñjañ medicina universitetinen qazaq medicinası kafedrası aşılıp, qazaq medicinasınıñ joğarı bilimdi mamandarı dayarlana bastadı. Qazaq medicinasın tek qıtaydağı eki million qazaqqa ğana tanıtıp, qoldanudı mise twtpağan zerttermender endi ata jwrtpen baylanısqa şıqtı.

Sonımen Qıtaydağı ğılımi twrğıda zerttelip, ğılımi aynalımğa tüsken qazaq medicinası qazaq elinde qoğamdıq birlestikke birikken el «qara emşi» dep qana ataytın Qazaq emşilerimen odaqtastı. 2012 jıldıñ şildesinde «Qazaq medicinası qwrıltayı» Astana qalasında aşıldı. Qwrıltayğa qatısuşılar öz deñgeyinde wsınıstarı men oyların aytıp qazaq medicinasınıñ qazaqtıñ qara şañırağı Qazaqstanda ösip, örken jayuına degen tilekterin bildirdi. Alayda qazaq medicinasın damıtudı maqsat etken «Nwr şipager» qoğamdıq birlestiginiñ oblıstardağı medicinalıq ortalıqtarınan basqa, Qazaqstan densaulıq saqtau minstrligi tarapınan qazaq medicinasına degen qızığuşılıq, oñ közben qarau, nazar audaru bolğan joq. Olar qazaq medicinasın tek sol Qazaqstandağı baqsı-balgerlik, wşıqtau deñgeyindegi «qara emşilik» degen közqarastan asa almay otır.

Maqala basında qoyılğan swraqtarğa biz ärine bir maqala töñireginde jauap bere almaymız.  Joğarıdağı swraqtarğa tolıq jauap beru üşin biz kelesi maqalalarımızda qazaq medicinasınıñ suığına toñıp, ıstığına küygen mamandar auzımen jauap beretin bolamız. Alayda, «salauattı Qazaqstan», «Salamattı Qazaqstan» dep aydarlı at qoyıp, ulap-şulağannıñ ornına özimizdiñ töl medicinamızdı damıtıp, jetildirip, qazaqtıñ öz igiligine jaratuğa at salısatın künniñ jetkenin sezinip qana qoymay, bel şeşe iske kirisetin sağattıñ jetkenin tüsinuimiz kerek siyaqtı.

Wlttıñ densaulığı – memlekettiñ bolaşağı. Olay bolsa, qazaq wlttıq medicinasınıñ bolaşağı – qazaqtıñ bolaşağı bolmaq! Kelesi maqalalarımızda qazaq medicinası degen ne? Qazaq medicinası qay deñgeyde? Qazaq medicinasınıñ negizi ne? Qazaq medicinasındağı diagnoz qoyu, emdeu täsilderi qanday? Qazaq medicinasınıñ aurudıñ aldın aludağı röli qanday? Qazaq medicinasınıñ bügingi küngi qazaq qoğamına qajettiligi qanday? Kündelikti dalamızdağı añ januarlar men därilik şöpterdi otbasılıq twrğıda qalay paydalana alamız? Qazaq medicinasın halıqtıq deñgeyge qalay köteremiz? Onıñ qanday paydası bar? degen swraqtar töñireginde oy örbitetin bolamız!

Serik Mwrathan

“The Qazaq Times”