مادەنيەتى مىقتى مەملەكەتتى باعىندىرۋ قيىن. سەبەبى، ادامزات تاريحىنىڭ ءوزى وركەنيەتتەر تاريحىمەن تەڭ. وركەنيەت سوناۋ شۋمەرلەر مەن مىسىرلىقتاردىڭ، كلاسسيكالىق جانە مەزوامەريكاندىقتاردىڭ قالىپتاسۋىنان باستاپ، بۇگىنگى حريستيان جانە يسلام، قىتايلىقتار (سين) مەن يندۋستىقتاردىڭ كەزەڭىن قامتيدى. دەمەك، عالامدا ادام بالاسى دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن بەرى وركەنيەت ۇعىمى اجىراعان جوق. بەلگىلى جازۋشى ساميۋەل حانتينگتوننىڭ «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» اتتى گەو-ساياسي تراكتاتى قوعامدا رەزونانس تۋدىردى. تاريحپەن ساباقتاسىپ كەلگەن اتاۋدى ماكس ۆەبەر، ەميل ديۋركگەيم، پيتيريم سوروكين، كرەبەر، فيليپپ بەگبي سىندى جازۋشىلار زەرتتەگەن بولاتىن.

مادەنيەتتەر قاقتىعىسى بىرنەشە عاسىرعا سوزىلىپ كەلەدى. ءالى دە ءوز كۇشىن جويعان ەمەس. ماسەلەن، تۇركيا باسشىلارى عالامدىق دەڭگەيگە شىعۋ ءۇشىن ەرتەدەن قالىپتاسقان وركەنيەتىن قۇربان ەتتى. كەماليزمنىڭ «التى جەبەسى»: حالىق قولداۋىنا كەڭىنەن يە بولۋ، رەسپۋبليكالىق قۇرىلىمعا كوشۋ، ۇلتتى ءبىر ارناعا توعىستىرۋ، اتەيزم، ەكونوميكا جاعدايىندا مەملەكەتتىك باقىلاۋدى نىعايتۋ ءتارىزدى تاعى دا باسقا رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى. ءوز كەزىندە كەمەل ساياسات ۇستانۋعا بەل بۋعانمەن، دامىعان باتىستىق ۇلگىگە باعىندى. ۇلى پەتردىڭ ۇلگىسىنە ەلىكتەگەن ول ەرتەدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى باس كيىم تاقيانى كيىپ جۇرۋگە تىيىم سالىپ، شلياپانى باستان تاستاماۋ جونىندە قارار شىعاردى. البەتتە، حالىق نارازى بولعانمەن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە جارلىق ءوز كۇشىنە ەندى. ەسەسىنە، ەكونوميكالىق جاعىنان شەتەلدىك ۇلگىدە دامىپ، 1952 جىلى ناتو-عا مۇشە بولدى. بىراق، مەملەكەتتىڭ اتا ءداستۇرى جويىلۋعا ءسال قالعان ەدى...

وركەنيەت ۇعىمىن العاش ءحVىىى عاسىردا فرانتسۋزدىق فيلوسوفتار «تاعىلىق» سوزىنە قاراما-قايشى ۇعىم دەگەن بولاتىن. البەتتە، وركەنيەتتىڭ تاعىلىقپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. ۆارۆارلىق كەزەڭ ون توعىزىنشى عاسىردىڭ قوعامتانۋىندا قالىپتاسىپ، ەستەتيكالىق ۇلگىنى جويۋعا تىرىستى. اسىرە قاتىگەزدىك، مادەنيەتسىزدىكپەن ءومىر سۇرگەن ەلدەردىڭ وركەنيەتى دامىمايدى. اريستوتەل، سوكرات ءومىر سۇرگەن انتيكتىك مادەنيەت ۆارۆارلىقتىڭ اسەرىنەن قۇلدىراپ، فورماليزم ازايعان بولاتىن. وركەنيەتى مىقتى دامىعان ەلدەر جالقاۋلىق، ەلىكتەۋشىلىك جانە ناداندىقتىڭ سالدارىنان تاعىلىققا بەيىمدەلەدى. ەنگەلس، مورگانداردىڭ كەزەڭى تۇسىنىكسىز تىلدە سويلەيتىن، قاتىگەز قوعامعا اينالىپ، كوزى اشىق جازۋشى، مۋزىكانتتاردىڭ ىقپالىمەن مادەنيەتىن قالپىنا كەلتىردى. دەمەك، وركەنيەت – تاعىلىق ەمەس! وركەنيەت – ادامزاتتىڭ تاڭبالى تاريحى، ءان مەن ءساننىڭ ۇيلەسىم تابۋى. ءوز داۋىرىندە شپەنگلەر: «وركەنيەت – ءبىر نارسەنىڭ اياقتالۋى، ول بەلگىلى ءبىر قالىپتاسۋدان سوڭ عانا كەلەدى»، - دەيدى. بۇل تۇرعىدا عالىمنىڭ سوزىنە قارسىلىق بىلدىرگەن ءجون. سەبەبى، حانتينگتون جازعانداي، «وركەنيەت بىرنەشە ۇلتتى قامتيدى» جانە ەرەكشە رۋحاني ورتا وسى قاسيەتكە تۇبەگەيلى يە بولا الادى. ماسەلەن، يتاليانىڭ وڭتۇستىگىندەگى دۆوريانداردىڭ مادەنيەتى تاپ سول يتاليانىڭ سولتۇستىگىندەگى اۋىل-ايماقتاردىڭ مادەنيەتىمەن تۇتاس تا، وزگەشە دە بولا الادى. دەمەك، ول تۇرعىنداردىڭ ويىنا، قالاۋىنا بايلانىستى. ادامداردىڭ وزدەرىن وزدەرى تەڭەستىرۋدىڭ دە ءبىرشاما دەڭگەيى بار: سول يتالياداعى ريم تۇرعىنى ءوزىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ريمدىكپىن، كاتوليكپىن، يتالياندىقپىن، حريستيانمىن، ەۋروپالىقپىن نەمەسە باتىس تۇرعىنمىن دەپ سەزىنە الادى. الىسقا بارماي-اق، ءوز ەلىمىزدى مىسالعا الساق. قازاقستاندىق ازامات تا ءوزىن قالاۋىنشا ورتا ازيالىقپىن، شىعىس قازاقستاندىقپىن، مۇسىلمانمىن، تاۋەلسىز تۇلعامىن، وپپوزيتسيونەرمىن، جەكە تۇلعامىن دەپ تۇسىنە الادى. ياعني وركەنيەتتىڭ قالىپتاسۋى ادامزات بالاسىنىڭ وي-ورىسىنە، وزىندىك پايىم-تۇسىنىگىنە تىكەلەي بايلانىستى.

تاريحتىڭ جالپى بارىسىندا وركەنيەتتەر ءتىرى جاندى ەلىكتەۋگە، جەكە باسىن يدەنتيفيكاتسيالىق تەڭەستىرۋدىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيىمەن قامتاماسىز ەتۋگە يتەرمەلەيدى. ەلىكتەۋدىڭ ءوزى وركەنيەت، ال بۇل مادەنيەتتەر قاقتىعىسىن تۋعىزادى. حانتينگتوننىڭ ەڭبەگىنەن ۇققانىمىزداي، وركەنيەت – مادەنيەتتىڭ جوعارى ساتىسى. بۇعان ءبىز اتالعان ۇعىم ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇلتتى ءبىر ارناعا توعىستىراتىن ەرەكشە رۋحاني ورتا دەر ەدىك. مادەنيەتى ءالسىز مەملەكەت وركەنيەتىن جوعالتادى، وزگەگە «جەم» بولادى. ءبىر توپ جاستان «ءسىز ءوز تىلىڭىزدەگى اندەردى تىڭدايسىز با؟» نەمەسە «وتاندىق كينولاردى قارايسىز با؟» دەپ سۇراساڭىز، توپتىڭ شيرەگىنىڭ جارتىسى عانا باس يزەر ەدى. سەبەبى، زامان جاڭارعان سايىن، جاستار ساناسى دا شەتەلدىك ونىمگە قۇشتار. ال بۇل – ويلاناتىن جاعداي. تاعىلىق كەزەڭگە سىلدىر اقپارات، وزگەگە ەلىكتەۋ جانە ءمانسىز ءسوز ارقىلى جەتۋ جەڭىل. ال تاعىلىقتان ساقتايتىن بىردەن-ءبىرى «دارۋمەن» – ەرتەدەن قالىپتاسقان وركەنيەت.

"The Qazaq Times"