قازاق، قىرعىز، وزبەك باسشىلارى ءبىر كۇن بۇرىن وڭاشا كەزدەستى. فوتو: ازاتتىق قىرعىز قىزمەتى.

بۇگىن، 21 شىلدەدە قىرعىزدىڭ چولپان-اتا جەرىندە ورتالىق ازياداعى بەس ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى باس قوسىپ جاتىر. ايماق ەلدەرى باسشىلارىنىڭ وڭاشا كەزدەسۋىنە كورشىلەس ەلدەر مەن ايماقتاردىڭ، ءتىپتى الەم الپاۋتتارىنىڭ باسا نازار اۋدارارى ءسوزسسىز. ونىڭ بىرقاتار سەبەپتەرى بار، قازىرگە بۇل جيىننىڭ الەمدەگى گەوساياسي شيەلەنىستەردىڭ قىزىپ تۇرعان كەزىندە ءوتىپ جاتقانىن ايتۋ دا جەتكىلىكتى.

وا ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتى كەزدەسۋى ءبىرىنشى رەت 2018 جىلى استانادا ءوتىپ ەدى. سول كەزەكتە وزبەك باسشىسى ش.ميرزيەەۆ بۇنداي كەزدەسۋدى ءۇزىلىسسىز جىل سايىن وتكىزىپ تۇرۋدى ۇسىنعان. 2020 جىلى پاندەميا جاعدايىنا بايلانىستى وتكىزىلمەي قالعانىن ايتپاعاندا جىل سايىن جالعاسىپ كەلەدى. بىلتىرعى قوناق قابىلداۋ كەزەگى قىرعىزداردا ەدى، الايدا ەلدەگى ەكونوميكالىق جانە پاندەميا جاعدايىنا بايلانىستى تۇركىمەندەر قابىلداپ وتكىزدى.

نە دەگەنمەن، وا ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ءۇشىنشى رەت وڭاشا جينالىپ جاتقانى ايماقتاعى ىشكى ينتەگراتسيانىڭ قارقىندى دامي تۇسكەنىن كورسەتەدى. سوناۋ توقسانىنشى جىلداردان بەرى ورتالىق ازياداعى بەس ەلدىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعى ايماق ءۇشىن، ولاردىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن مۇددەسى ءۇشىن پايدالى ەكەنىن بەلگىلى بولعان. بىراق، وا ەلدەرىنىڭ ورتاق ءتىل تابىسۋىنا كەدەرگىلەر دە از بولعان جوق، ەڭ اۋەلى ايماققا ىقپال ەتۋشى ەڭ ۇلكەن كۇش رەتىندە ماسكەۋ بەس ەلدىڭ ىم-جىمىنىڭ ءبىر بولۋىن قالاعان جوق. كەرەك دەسەك، قىتايدىڭ ءوزى دە ايماق ەلدەرىنىڭ اۋىز بىرشىلىگى ءوزىنىڭ وڭىردەگى ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنە كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ساناپ كەلدى. كەدەرگىلەر قاتارىندا وا ەلدەرىندەگى ديكتاتۋرلىق بيلىك قۇرعان جەكە تۇلعالار دا بولدى.

سوڭعى ۋاقىتتاردا ورتالىق ازيا جەتەكشىلەرى وزدەرىندە بولىپ جاتقان ماسەلەلەردى ءوزارا تالقىلاۋدىڭ ماڭىزىن ايقىن تۇسىنگەندەي. بۇل جيىن الدىندا دا بەس ەلدە جەكەلەگەن كۇردەلى ساياسي وقيعالار بولىپ ءوتتى. قازاقستاندا «قاڭتار وقيعاسى»، وزبەكستاندا قاراقالپاقستان ماسەلەسى، قىرعىز-تاجىك ورتاسىنداعى قايتالانعان شەكارا جانجالدارى، تۇركىمەنستانداعى بيلىك الماسۋ. بىلاي قاراعاندا وسىنشاما اۋقىمدى جاعدايلاردان كەيىندە ايماق ەلدەرى ءوزارا پىكىر الماسۋدىڭ رەتى كەلىپ-اق تۇر.

ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى وڭاشا كەڭەسۋلەر كونسۋلتاتيۆتىك دەڭگەيدە بولعانىمەن، بۇعان دەيىن ايماققا سالماقتى ىقپال ەتىپ كەلە جاتقان رەسەيدىڭ قاتىسۋىنسىز العاشقى ءوزارا كەڭەسى، بۇنىڭ ءوزى وسى جيىننىڭ ماڭىزىن انىقتايدى. ايماق ەلدەرى اراسىنداعى كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشۋدە رەسەيدىڭ ارا اعايىنشىلىعى ۇنەمى ەسكەرىلىپ كەلەتىن. ال، رەسەيدىڭ قاتىسۋىنسىز وتەتىن جيىن ءوڭىردىڭ ىشكى ىنتىماقتاستىعىن الدە قايدا جىلدام دامىتۋعا مۇمكىندىك اشادى.

كەزەكتى جيىننىڭ قورىتىندىسى اشىق اقپاراتقا شىعا قويمادى. دەگەنمەن، الدىن الا مالىمەتتەرگە ساي چولپان-اتاداعى باس قوسۋدا بىرقاتار ماڭىزدى قۇجاتتار بەكىتىلەدى دەگەن بولجامدار بار. باستىسى بۇنداي جيىندا قانداي قورىتىندى بولماسىن،  ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگى مەن ىنىتماقتاستىعىن تەرەڭدەتە تۇسەتىنى انىق.  كەزەكتى باس قوسۋدا قانداي قورىتىندى بولسا دا رەسەي، باتىس، قىتاي، يران جانە اقش سىندى ەلدەر مەن ايماقتار باسا نازار اۋدارادى. سەبەبى، قازىرگىدەي گەوساياسي شيەلەنستەر كەزەڭىندە ورتالىق ازيانىڭ قانداي ۇستانىمدا بولاتىنى وسى اتالعان ەلدەر مەن ايماقتار ءۇشىن وزىندىك ماڭىزى بار.

رەسەيگە بايلانىستى ورتالىق ازيانىڭ قارىم-قاتىناسى مەن ۇستانىمى اقش پەن ەو ەلدەرىن قالاي دا ەلەڭدەتەدى. ۇيتەتىنى، رەسەي ۋكرايناعا قارۋلى شابۋىل جاساعانىن وا ەلدەرى اشىق قولدامادى، بىراق ماسكەۋمەن بايلانىستى ساقتاپ تۇرماۋعا شاراسىز كۇيدە. ەندى ءبىر جاعىنان رەسەي ءوزىنىڭ اگرەسسيالىق ارەكەتەترىنە قاراي باتىستىڭ جويقىن سانكتسيالارىن تۇس بولدى، سونىڭ وزىندە ورتالىق ازيا رەسەيمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرىكتەستىگىن جوعالتقان ەمەس. وسىنىڭ ءبارى شىنداپ كەلگەندە ايماق ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق جانە ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنە ۇلكەن قيىندىقتار جاراتتى. ءتىپتى، سىرتقى ساياساتتا بەلگىلى دەڭگەيدەگى داعدارىس كۇيىن قالىپتاستىردى. قالاي دەگەن كۇندە دە وا رەسەيمەن تەرەڭ بايلانىستاعى ايماق، ءارى سىرتقى ەلدەر ءۇشىن رەسەي-او ايماعى اسا نازىك تە سەزىمتال كۇيدە سانالادى. كەزەكتى جيىندا ءدال وسى ماسەلە بەس ەل باسشىلارىنىڭ جابىق ەسىك ىشىندەگى اڭگىمەسىندە بولارى انىق. ال، ودان شىققان قورىتىندى كىمگە بولسا دا ماڭىزدى بولارى ءسوزسسىز.

The Qazaq Times