Mädenieti mıqtı memleketti bağındıru qiın. Sebebi, adamzat tarihınıñ özi örkenietter tarihımen teñ. Örkeniet sonau şumerler men mısırlıqtardıñ, klassikalıq jäne mezoamerikandıqtardıñ qalıptasuınan bastap, bügingi hristian jäne islam, qıtaylıqtar (sin) men industıqtardıñ kezeñin qamtidı. Demek, ğalamda adam balası düniege kelgen künnen beri örkeniet wğımı ajırağan joq. Belgili jazuşı Samyuel' Hantingtonnıñ «Örkenietter qaqtığısı» attı geo-sayasi traktatı qoğamda rezonans tudırdı. Tarihpen sabaqtasıp kelgen ataudı Maks Veber, Emil' Dyurkgeym, Pitirim Sorokin, Kreber, Filipp Begbi sındı jazuşılar zerttegen bolatın.

Mädenietter qaqtığısı birneşe ğasırğa sozılıp keledi. Äli de öz küşin joyğan emes. Mäselen, Türkiya basşıları ğalamdıq deñgeyge şığu üşin erteden qalıptasqan örkenietin qwrban etti. Kemalizmniñ «altı jebesi»: halıq qoldauına keñinen ie bolu, respublikalıq qwrılımğa köşu, wlttı bir arnağa toğıstıru, ateizm, ekonomika jağdayında memlekettik baqılaudı nığaytu tärizdi tağı da basqa reformalardı jüzege asırdı. Öz kezinde kemel sayasat wstanuğa bel buğanmen, damığan batıstıq ülgige bağındı. Wlı Petrdiñ ülgisine eliktegen ol erteden kele jatqan dästürli bas kiim taqiyanı kiip jüruge tıyım salıp, şlyapanı bastan tastamau jöninde qarar şığardı. Älbette, halıq narazı bolğanmen, tüptiñ tübinde jarlıq öz küşine endi. Esesine, ekonomikalıq jağınan şeteldik ülgide damıp, 1952 jılı NATO-ğa müşe boldı. Biraq, memlekettiñ ata dästüri joyıluğa säl qalğan edi...

Örkeniet wğımın alğaş HVİİİ ğasırda francuzdıq filosoftar «tağılıq» sözine qarama-qayşı wğım degen bolatın. Älbette, örkeniettiñ tağılıqpen üş qaynasa sorpası qosılmaydı. Varvarlıq kezeñ on toğızınşı ğasırdıñ qoğamtanuında qalıptasıp, estetikalıq ülgini joyuğa tırıstı. Äsire qatıgezdik, mädenietsizdikpen ömir sürgen elderdiñ örkenieti damımaydı. Aristotel', Sokrat ömir sürgen antiktik mädeniet varvarlıqtıñ äserinen qwldırap, formalizm azayğan bolatın. Örkenieti mıqtı damığan elder jalqaulıq, elikteuşilik jäne nadandıqtıñ saldarınan tağılıqqa beyimdeledi. Engel's, Morgandardıñ kezeñi tüsiniksiz tilde söyleytin, qatigez qoğamğa aynalıp, közi aşıq jazuşı, muzıkanttardıñ ıqpalımen mädenietin qalpına keltirdi. Demek, örkeniet – tağılıq emes! Örkeniet – adamzattıñ tañbalı tarihı, än men sänniñ üylesim tabuı. Öz däuirinde Şpengler: «Örkeniet – bir närseniñ ayaqtaluı, ol belgili bir qalıptasudan soñ ğana keledi», - deydi. Bwl twrğıda ğalımnıñ sözine qarsılıq bildirgen jön. Sebebi, Hantington jazğanday, «örkeniet birneşe wlttı qamtidı» jäne erekşe ruhani orta osı qasietke tübegeyli ie bola aladı. Mäselen, Italiyanıñ oñtüstigindegi dvoryandardıñ mädenieti tap sol Italiyanıñ soltüstigindegi auıl-aymaqtardıñ mädenietimen twtas ta, özgeşe de bola aladı. Demek, ol twrğındardıñ oyına, qalauına baylanıstı. Adamdardıñ özderin özderi teñestirudiñ de birşama deñgeyi bar: sol Italiyadağı Rim twrğını özin belgili bir därejede rimdikpin, katolikpin, ital'yandıqpın, hristianmın, europalıqpın nemese batıs twrğınmın dep sezine aladı. Alısqa barmay-aq, öz elimizdi mısalğa alsaq. Qazaqstandıq azamat ta özin qalauınşa Orta Aziyalıqpın, Şığıs qazaqstandıqpın, mwsılmanmın, täuelsiz twlğamın, oppozicionermin, jeke twlğamın dep tüsine aladı. YAğni örkeniettiñ qalıptasuı adamzat balasınıñ oy-örisine, özindik payım-tüsinigine tikeley baylanıstı.

Tarihtıñ jalpı barısında örkenietter tiri jandı elikteuge, jeke basın identifikaciyalıq teñestirudiñ eñ joğarğı deñgeyimen qamtamasız etuge itermeleydi. Elikteudiñ özi örkeniet, al bwl mädenietter qaqtığısın tuğızadı. Hantingtonnıñ eñbeginen wqqanımızday, örkeniet – mädeniettiñ joğarı satısı. Bwğan biz atalğan wğım bir emes, birneşe wlttı bir arnağa toğıstıratın erekşe ruhani orta der edik. Mädenieti älsiz memleket örkenietin joğaltadı, özgege «jem» boladı. Bir top jastan «siz öz tiliñizdegi änderdi tıñdaysız ba?» nemese «otandıq kinolardı qaraysız ba?» dep swrasañız, toptıñ şireginiñ jartısı ğana bas izer edi. Sebebi, zaman jañarğan sayın, jastar sanası da şeteldik önimge qwştar. Al bwl – oylanatın jağday. Tağılıq kezeñge sıldır aqparat, özgege elikteu jäne mänsiz söz arqılı jetu jeñil. Al tağılıqtan saqtaytın birden-biri «därumen» – erteden qalıptasqan örkeniet.

"The Qazaq Times"