اي ايشىقتارى

مامىر

مامىر – كوكتەمنىڭ ەڭ ءبىر كورىكتى شاعى. جۇرت بۇل ايدى مەرەكەلەر ايى رەتىندە اسىعا كۇتەدى. كوپتەگەن حالىقارالىق مەرەكەلەر كوكتەمنىڭ وسى ءبىر مامىراجاي ايىنا قويىلعان.

مامىر – كونە قازاق كالەندارىنداعى ازاماتتىق جىلدىڭ 30 كۇندىك ءۇشىنشى ايى. ول كوكەكتەن كەيىن ماۋسىمنان بۇرىن كەلەدى. ەسكى سانات بويىنشا مامىر بەسىنشى ايدىڭ سەگىزى مەن التىنشى ايدىڭ التىسى كۇندەرىن قامتىعان. قازىرىرگى كالەنداردىڭ 21 مامىر مەن 19 ماۋسىم ارالىعىنا سايكەس كەلەدى. ۋاقىت ەسەبىندە جۇرتتى شاتاستىرىپ الماس ءۇشىن بۇل قازىرگى كالەنداردىڭ ماي ايىنا بالاما رەتىندە قولدانىلىپ ءجۇر.

ورتا عاسىردا مامىر ايى يۋليان كالەندارىنداعى ماي ايىنا سايكەس بولىپتى. بۇل ايدا كۇن ەگىزدەر شوقجۇلدىزىنىڭ تۇسىنا تۋرا كەلەدى، قازاقتار زاۋزا جۇلدىزى دەپ اتايدى.

مامىر ايىندا رەسپۋبليكامىز تەريترياسىنا جىل قۇستارى كەلە باستايدى. ەرتە كەلگەندەرى بالاپان شىعارىپ تا ۇلگەرەدى. كەي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە اي اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسىعان بايلانىستى بولسا كەرەك. ويتكەنى، انا تىلىمىزدە اققۋدىڭ، قازدىڭ، ۇيرەكتىڭ ۇشا المايتىن، توپشىسى بەكىمەگەن بالاپاندارىن مامىر دەپ اتايدى.

ماۋسىم

تىلىمىزدە «جادىراپ جاز كەلدى» دەگەن تىركەس بار. ول كالەندارلىق جازدىڭ العاشقى ايى ماۋسىمنىڭ تۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. جاز قىزىعى وسى ايدا باستالادى. وسى كەزدەن باستالىپ بۇكىل جاز بويى قازاقستان تمد ەلدەرى ىشىندە ەڭ بۇلتسىز ءوڭىر بولىپ سانالادى. وسىعان بايلانىستى كەڭەس وداعى ءتۇسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «كۇن ساۋلەتتى» دەگەن اتى بولعان.

ماۋسىم (يۋل) – قازاقتىڭ بايىرعى كالەندارىندا ازاماتتىق جىلدىڭ 30 كۇندىك ءتورتىنشى ايى. ول مامىردان كەيىن، شىلدەدەن بۇرىن كەلەدى. ەسكى سانات بويىنشا التىنشى ايدىڭ جەتىنشى كۇنىنەن جەتىنشى ايدىڭ التىنشى كۇنى ارالىعىن قامتيدى. ول قازىرگى ماۋسىم اينىڭ 20 كۇنى مەن شىلدە ايىنىڭ 19-ى ارالعىنا سايكەس كەلەدى. اي اتتارىنا بايلانىستى تۇسىنىكتەردە الشاقتىق بولماس ءۇشىن ماۋسىم قازىرگى كالەندارداعى يۋن ايىنىڭ بالاماسى رەتىندە الىنىپ كەلەدى.

ەرتەدە ماۋسىم ايى يۋليان كالەندارىندا دا يۋن ايىنا سايكەس كەلگەن. بۇل ايدا كۇن زاۋزا (ەگىزدەر) شوق جۇلدىزىنان ءوتىپ، ساراتان (شايان) شوقجۇلدىزىنىڭ ءتۇسىنا كەلەتىن بولعان. قازاقتار ماۋسىم ايىن ساراتان جۇلدىزىنا، ال ۇندىلەر زاۋزا جۇلدىزىنا سايكەس كەلەدى دەپ ەسەپتەگەن. ال ءبىر قىزىعى زاۋزا جۇلدىزىن ۇندىشە «ماۋسىم» دەپ اتايدى ەكەن. بۇل اتاۋ «ماۋسىم» تۇرىندە تاجىك، وزبەك تىلدەرى ارقىلى ورتا عاسىردا قازاق سوزىنە ەنگەن بولۋى مۇمكىن. كەي جەرلەردە ول «وتامالى» دەگەن اتپەن اتالادى.

ماۋسىمدا قازاقستان تەريتورياسىندا كۇن رادياتتسياسىنىڭ مول تۇسۋىنەن اۋانىڭ قىزۋ قارقىنى ۇدەپ، كەڭ ءوڭىردى قامتىعان تەرميكالىق دەپرەتسيا (ىستىق قۇرعاقشىلىق) قالىپتاسادى. اۋانىڭ ورتاشا تەمپراتۋراسى بۇل كەزدە 16 – 26̊س ارالىعىندا بولادى. ماۋسىم تابيعاتتىڭ تۇرلەنەتىن شاعى.

شىلدە

حالقىمىزدا «التى اي جاز، التى اي قىس» دەگەن ۇعىم بار. التى اي قىستىڭ ەڭ سۋىق كەزى قاڭتارعا تۋرا كەلسە، التى اي جازدىڭ ەڭ ىستىق كەزى شىلدەگە تۋرا كەلەدى. رەسپۋبليكامىزدىڭ كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە زەر سالساق، بۇل اي بارىنشا قۇرعاق، جاۋىن-شاشىنعا تاپشى كەلەدى. شىلدەدەگى ورتاشا تەمپراتۋرا وڭتۇستىك وبلىستاردا 31-34̊س، كەي وڭىرلەردە 40̊س-تان دا اسىپ كەتەتىن كەزدەرى بولادى. ال سولتۇستىك وڭىرلەردە كوبىنەسە 23-27̊س اراسىندا بولادى. بۇل ەگىننىڭ پىسۋىن تەزدەتەدى.

رەسپۋبليكا كولەمىندە بۇل ايدا جاڭبىردىڭ تامباۋىنان جەردىڭ بەتكى وسىمدىك قاباتى كۇيىپ كەتەتىن كۇندەرى بار. شاڭ بوراۋ، قۇيىن كوتەرىلۋ سىندى قۇبىلىستار دا كەزدەسىپ تۇرادى.

شىلدە بايىرعى قازاق كالەندارىنداعى ازاماتتىق جىلدىڭ بەسىنشى ايى. ماۋسىمنان كەيىن، تامىزدان بۇرىن كەلەدى. ەسكى سانات بويىنشا ول جەتىنشى ايدىڭ بەسى ارالىعىن قامتيدى. جاڭا جىل ساناۋى بويىنشا بۇل 20 شىلدە مەن 18 تامىزعا تۋرا كەلەدى. 30 كۇندىك بۇل اي كالەندارلىق ەسەپتە جاڭىلىس تۋدىرماۋ ءۇشىن ءبىز قولدانىپ جۇرگەن گريگورياندىق كالەندارداعى يۋل ايىنا رەتىندە الىنىپ ءجۇر. حالىق جىرلارىندا «شىلدەنىڭ تاسبالىقتان ىستىعى» دەگەن تىركەستە ۇشىراسادى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ العاشقى كەزدەرىندە شامامەن ايتار بولساق جازدىڭ 40 كۇندىك ىستىعى «40 كۇن شىلدە» دەپ اتالعان ەكەن. بەرتىن كەلە بۇل 40 كۇن «ۇلكەن شىلدە» اتالىپ، «شىلدە» وتىز كۇندىك اي اتىنا اينالعان.

«زەردە» جۋرنالىنىڭ 1989 جىلعى 5,6,7 ساندارىنان الىندى.

“The Qazaq Times”