Ay. Foto: Favim.net

 

Mamır

Mamır – köktemniñ eñ bir körikti şağı. Jwrt bwl aydı merekeler ayı retinde asığa kütedi. Köptegen halıqaralıq merekeler köktemniñ osı bir mamırajay ayına qoyılğan.

Mamır – köne qazaq kalendarındağı azamattıq jıldıñ 30 kündik üşinşi ayı. Ol kökekten keyin mausımnan bwrın keledi. Eski sanat boyınşa mamır besinşi aydıñ segizi men altınşı aydıñ altısı künderin qamtığan. Qazirirgi kalendardıñ 21 mamır men 19 mausım aralığına säykes keledi. Uaqıt esebinde jwrttı şatastırıp almas üşin bwl qazirgi kalendardıñ may ayına balama retinde qoldanılıp jür.

Orta ğasırda mamır ayı YUlian kalendarındağı may ayına säykes bolıptı. Bwl ayda Kün Egizder şoqjwldızınıñ twsına tura keledi, qazaqtar Zauza jwldızı dep ataydı.

Mamır ayında respublikamız teritriyasına jıl qwstarı kele bastaydı. Erte kelgenderi balapan şığarıp ta ülgeredi. Key derekterge negizdelgende ay atauınıñ şığu tegi osığan baylanıstı bolsa kerek. Öytkeni, ana tilimizde aqqudıñ, qazdıñ, üyrektiñ wşa almaytın, topşısı bekimegen balapandarın mamır dep ataydı.

Mausım

Tilimizde «jadırap jaz keldi» degen tirkes bar. Ol kalendarlıq jazdıñ alğaşqı ayı mausımnıñ tuuımen tikeley baylanıstı. Jaz qızığı osı ayda bastaladı. Osı kezden bastalıp bükil jaz boyı Qazaqstan TMD elderi işinde eñ bwltsız öñir bolıp sanaladı. Osığan baylanıstı Keñes odağı tüsında Qazaqstan respublikasınıñ «kün säuletti» degen atı bolğan.

Mausım (yul') – qazaqtıñ bayırğı kalendarında azamattıq jıldıñ 30 kündik törtinşi ayı. Ol mamırdan keyin, şildeden bwrın keledi. Eski sanat boyınşa altınşı aydıñ jetinşi küninen jetinşi aydıñ altınşı küni aralığın qamtidı. Ol qazirgi mausım aynıñ 20 küni men şilde ayınıñ 19-ı aralğına säykes keledi. Ay attarına baylanıstı tüsinikterde alşaqtıq bolmas üşin mausım qazirgi kalendardağı yun' ayınıñ balaması retinde alınıp keledi.

Ertede mausım ayı YUlian kalendarında da yun' ayına saykes kelgen. Bwl ayda Kün Zauza (Egizder) şoq jwldızınan ötip, Saratan (Şayan) şoqjwldızınıñ tüsına keletin bolğan. Qazaqtar mausım ayın Saratan jwldızına, al ündiler Zauza jwldızına säykes keledi dep eseptegen. Al bir qızığı Zauza jwldızın ündişe «mausım» dep ataydı eken. Bwl atau «mausım» türinde täjik, özbek tilderi arqılı orta ğasırda qazaq sözine engen boluı mümkin. Key jerlerde ol «Otamalı» degen atpen ataladı.

Mausımda Qazaqstan teritoriyasında kün radiyatciyasınıñ mol tüsuinen auanıñ qızu qarqını üdep, keñ öñirdi qamtığan termikalıq depreciya (ıstıq qwrğaqşılıq) qalıptasadı. Auanıñ ortaşa tempraturası bwl kezde 16 – 26̊S aralığında boladı. Mausım tabiğattıñ türlenetin şağı.

Şilde

Halqımızda «altı ay jaz, altı ay qıs» degen wğım bar. Altı ay qıstıñ eñ suıq kezi qañtarğa tura kelse, altı ay jazdıñ eñ ıstıq kezi Şildege tura keledi. Respublikamızdıñ klimattıq erekşelikterine zer salsaq, bwl ay barınşa qwrğaq, jauın-şaşınğa tapşı keledi. Şildedegi ortaşa tempratura oñtüstik oblıstarda 31-34̊S, key öñirlerde 40̊S-tan da asıp ketetin kezderi boladı. Al soltüstik öñirlerde köbinese 23-27̊S arasında boladı. Bwl eginniñ pısuın tezdetedi.

Respublika köleminde bwl ayda jañbırdıñ tambauınan jerdiñ betki ösimdik qabatı küyip ketetin künderi bar. Şañ borau, qwyın köterilu sındı qwbılıstar da kezdesip twradı.

Şilde bayırğı qazaq kalendarındağı azamattıq jıldıñ besinşi ayı. Mausımnan keyin, tamızdan bwrın keledi. Eski sanat boyınşa ol jetinşi aydıñ besi aralığın qamtidı. Jaña jıl sanauı boyınşa bwl 20 şilde men 18 tamızğa tura keledi. 30 kündik bwl ay kalendarlıq esepte jañılıs tudırmau üşin biz qoldanıp jürgen Grigoriyandıq kalendardağı YUl' ayına retinde alınıp jür. Halıq jırlarında «şildeniñ tasbalıqtan ıstığı» degen tirkeste wşırasadı. Bizdiñ jıl sanauımızdıñ alğaşqı kezderinde şamamen aytar bolsaq jazdıñ 40 kündik ıstığı «40 kün şilde» dep atalğan eken. Bertin kele bwl 40 kün «ülken şilde» atalıp, «şilde» otız kündik ay atına aynalğan.

«Zerde» jurnalınıñ 1989 jılğı 5,6,7 sandarınan alındı.

“The Qazaq Times”