لاتىن جازۋىنا كوشۋ – بۇل ءسوزسىز ساياسي جانە وركەنيەتتى تاڭداۋ

بۇگىن، 17 ءساۋىر كۇنى «تۇركىستان» حالىقارالىق گازەتى رەداكتسياسىنىڭ «الداسپان» اشىق پىكىر-سايىس الاڭىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتى. پىكىر الاڭىنا قازاق ەلى مەن ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا جانكۇيەر تاريحشى، ساياساتتانۋشى جانە ءبىر قاتار ءتىل ماماندارى قاتىستى. تالاس وماربەك، دانداي ىسقاق، ءالىمحان جۇنىسبەك، ەسەنگۇل كاپقىزى، ءالي اريپوۆ، ارمان بايقادام، ايدوس سارىم، انار فازىلجانوۆا، ءنابيجان مۇحامەدجانۇلى جانە «تۇركىستان» گازەتىنەن ج. شاعاتاي، كولباي ادىربەكۇلى قاتارلى زيالى قاۋىم وكىلدەرى پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.

كەزەكتى پىكىر-سايىستا ءسوز تىزگىنىن العان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ەلەۋلى پىكىرلەرى تومەندەگىدەي بولدى:

ت.وماربەكوۆ، عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

ت.وماربەكوۆ، عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى: قازاق تاريحىندا بۇرىندا بولىپ وتكەن الىپبيلەر تۋرالى توقتالا كەلىپ:

–       بۇل باستامانى كەشىكتىرۋگە بولمايدى. لاتىن قارپىنە كوشۋدە بىزدە، قازاقتاردا بىراۋىزدىلىق بولۋ كەرەك. كەڭەس تۇسىنداعى ءالىپبي اۋىستىرۋلاردىڭ ءبارى دە ساياساتتىڭ قولىمەن جاسالعان رۋحاني زوبالاڭ ەكەنىن جاستارعا ءتۇسىندىرىپ ايتۋىمىز كەرەك. ال بۇگىنگى شەشىم ودان مۇلدە باسقا ەكەنىن، بولاشاق ءۇشىن جاساعان ءوزىمىزدىڭ تاڭداۋىمىز بولاتىنىن ۇعىندىرۋ كەرەك. تاعى ءبىر ماسەلە، ءبىز بۇل تاڭداۋدى جاساۋدا ەلباسى ايتقانداي ىسكە اسپايتىن يدەيالاردى تاستاۋىمىزعا تۋرا كەلەدى، ايتالىق تۇركى بىرلىگى دەگەن سەكىلدى. ءبىز نە جاساساق تا باسىم كوپ تۇركى ءتىلدى حالىقتار كيريلل قارپىندە قالايىن دەپ وتىر»،– دەگەن پىكىرىن ايتتى.

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى:

–       بۇل باستاما ارقىلى وتارسىزداندىرۋدىڭ باستى بەلگىسىن كوتەرگەن سەكىلدىمىز. ەڭ ماڭىزدىسى قاي جازۋدى تالداۋ ەمەس، قاي جازۋدان قۇتىلۋ ماڭىزدى. سوندىقتان، جازۋدى اۋىستىرۋ ىسىنە كومپلەكستى تۇردە كەلۋ كەرەك. تىلدىك رەفورما عانا ەمەس، ۇلتتىڭ جاڭعىرۋىن قولعا الۋ كەرەك. 25 جىل ۋاقىت تولعاندا ءبىزدىڭ بيلىك تاعى دا وسىنداي رەفورمانى جاساۋعا قاۋقارسىز بولسا، وندا ءبىز ۇزاققا بارمايمىز.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

–       بۇل ءسوزسىز ساياسي تاڭداۋ جانە وركەنيەتتى تاڭداۋ. ول جانە بۇگىنگى حالىق، بۇگىنگى مەكتەپتەگى ۇرپاق ەمەس كەلەر ۇرپاقتى ورىستىڭ سيمۆوليكالىق الەمىنەن قۇتىلدىرۋ. پۋتين سەكىلدىلەر داڭعازا عىپ جۇرگەن «رۋسسكي مير»-دەن قۇتىلۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى. وسى ءىس، ياعني بۇل ءبىر ماقسات، ارينە ماقسات بولادى ەكەن ونىڭ ارتىندا قۇن بولادى. بۇگىنگى ۇرپاق ءبىز قۇن تولەيمىز. بىراق، بۇرىن جارىق كورگەن رۋحاني دۇنيەمىز وقىلماي قالادى دەگەننەن ارىلۋ كەرەك. ۇلت اعزاسىنا كىرىپ كەتكەن دەرتتەردەن تازارتۋدىڭ ءبىر ەمى وسى.

ەشبىر ەل، اسىرەسە وسىنداي ۇلكەن رەفورما سيپاتىنداعى تاڭداۋدى قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا جاساعان جوق. ازەربايجان دا اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە جاسادى; تۇرىكتەر سوعىستىڭ ىشىندە ءجۇرىپ جاسادى. قايتا ءبىز ءبىرشاما جاقسى كەزەڭدە كىرىسىپ جاتىرمىز.

ءالىمحان جۇنىسبەك، ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

ءالىمحان جۇنىسبەك، ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

–       وتكەن عاسىردا كەڭەستىك بيلىكتىڭ قولىمەن جاسالعان رەفورمانىڭ ناتيجەسى بۇگىنگە دەيىن جەتىپ، قازىر، ءتىل ماماندارىنىڭ ءوزى سودان شىعىپ كەتە الماي وتىرمىز. سوندىقتان قازىر قولدانىپ جۇرگەن ءالىپبيىمىز قازاق ءالىپبيى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇل ءتىپتى قازاق-ورىس ءالىپبيى دە ەمەس، تەك ورىس-قازاق ءالىپبيى. سوندىقتان بۇل ءالىپبي اۋىستىرۋدى ءبىر الىپبيدەن ەكىنشىسىنە ءوتۋ دەپ ەمەس، قازاق جازۋىنا رەفورما جاساۋ دەپ العانىمىز دۇرىس بولادى.

بۇگىن ءۇشىن جاسالىپ جاتقان رەفورما ەمەس، بۇگىن-ەرتەڭ بالا باقشاعا بارىپ جاتقان، ەرتەڭ كۇننىڭ ۇرپاعىنا ارنالىپ جاتقان رەفورما. سوندىقتان قازاق جازۋى ۇلتتىق بولۋى كەرەك. ەگەر ولاي بولمايدى ەكەن، وندا اۋرەلەنبەي-اق وسى جازۋدا قالا بەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن قازاق تىلىندە قانشا ءتول دىبىس بار، سونىڭ باسىن اشىپ، داۋىستى-داۋىسسىزىن تياناقتاندىرىپ الۋ كەرەك. ءتىل مامانى رەتىندە ايتار بولسام 28 دىبىسىمىز بار. بىزگە كەرەگى 28 تاڭبا. ول تاڭباعا كىرمە تاڭبا كىرىپ كەتەتىن بولسا، وندا بۇكىل جۇيە بۇزىلادى.

ال قازىرگى كەزدە حالىقارالىق اتاۋ تەرميندەردەن ءبىز باس تارتا المايمىز. ونى شەشۋدىڭ جولى حالىقارالىق ۇلگىنىڭ نەگىزىندە ءتۇبىردى وزگەرتپەي بەرۋ ۇلگىسىن الۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلى دامىدى دەيدى، بۇل جاڭساق ۇعىم. قازاق ءتىلى دامىسا تەك لەكسيكاسى عانا دامىدى. دىبىس دامىعان جوق. وسى جاقتارىندا تولىق ەسكەرۋگە ءتيىستىمىز.

انار فازىلجانوۆا، ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى.

انار فازىلجانوۆا، ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:

–       كيريلل جازۋى قازاقتىڭ مادەنيەتىندە، جازۋ مادەنيەتىندە قالىپتاسقان بەرىك قۇرىلىم بار. كيريلل جازۋىن كورگەن جەردەن مەنى ورىسشا جاز دەپ تۇرادى. لاتىن جازۋى كيريلگە قاراعاندا جەتىلگەن دەگەن وي دا تۇبەگەيلى دۇرىس ەمەس. مەيلى قالاي ايتساق تا بىزگە قازىر ورىس ءتىلى دونور ءتىل بولىپ وتىر. ءبىز امالسىزدان رەگيون رەتىندە پوست-كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سوندىقتان شەت تىلىنەن كەلەتىن اتاۋ-تەرميننىڭ ءبارى دە ورىس ءتىلى ارقىلى كىرىپ وتىر. ءوز باسىم ءۇش ورفوگرافيالىق سوزدىكتى قۇراستىرۋعا قاتىستىم. سوندا بايقاعانىم قازاق تىلىنە كىرەتىن ورىستىڭ سوزدەرىنىڭ سانى بارعان سايىن كوبەيىپ كەلەدى. ونىڭ سەبەبى دە سول ورىس ءتىلى قولدانىپ وتىرعان كيريل قارپىن ءبىزدىڭ دە قولدانىپ وتىرعانىمىزدان جانە پوست-كەڭىستىكتە ورىس تىلىندەگى اقپارات شەڭگەلىندە بولعانىمىزدان.

ەگەر ءبىز كيريلل جازۋىندا رەفورما جاسايتىن بولساق، مىسالى «كۋلتۋرا» دەگەن ءسوزدى وزگەرتىپ «كۇلتۇر» نەمەسە «كۋلتۋر» دەپ جازار بولسا ونى قابىلداي المايسىزدار. سەبەبى، بۇنىڭ كيريلل جازۋىندا وبرازى قابىلدانبايدى. ال لاتىن جازۋىن قولدانساق ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ وزىندىك يممۋنيتەتى ويانار ەدى، دامۋىنا جول اشىلار ەدى.

ءنابيجان مۇحامەدجانۇلى. ت.ع.د، پروفەسسور.

ءنابيجان مۇحامەتجانۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

–       ۇلتتىق ءبىر تۇتاستىقتى نەگىز ەتكەن ءارىپ ۇلگىسىن تەز ارادا جاساۋ ەڭ ماڭىزدى. ءبىز باسقالاردىڭ كوڭىلى مەن كوزقاراسىمەن ساناسىپ وتىرعاندى قويۋىمىز كەرەك. سوسىن ءبىر نارسەنى ەسكەرۋ كەرەك، بۇل ءوزىمىزدىڭ ىشكى تىلدىك رەفورمامىز. ونى ساياساتتاندىرىپ، سيپات بەرىپ، تۇركىلەندىرىپ قاجەتى جوق. پرەزيدەنت ءوزى ايتتى، ىسكە اسپايتىن يدەيالاردان ارىلۋ كەرەك دەپ. سوندىقتان وسىنى كەشىكتىرمەي، زيالى قاۋىم ءبىراۋىزدان قولداپ كەتۋىمىز، جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك. وسى رەتتەن كەشىگەتىن بولساق بۇل بىزگە تاريحي قاتەلىك بولادى دا، وپىق جەيتىن بولامىز.

ءبىزدىڭ قازىر ساياسي تۇلەيتىن كەزىمىز كەلىپ جەتتى. مۇنى ءبىزدىڭ 25 جىلدىق تاجىريبەمىز ۇعىندىردى. ءبىلۋىمىز كەرەك، قازاق ۇلتى كوركەيمەيىنشە قازاقستان بولاشاعى كوركەيمەيدى. سوندىقتان ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ تۇرعىسىنا ۇمتىلۋىمىز كەرەك.

پىكىر-سايىس الاڭى.

ەسەنگۇل كاپقىزى، جۋرناليست:

–       ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ وسى باستامانى قولداعىمىز، لاتىنعا كوشكىمىز كەلەدى. مەنشە قارسى پىكىرلەر از بولادى. بىراق، كوڭىلىمىزدە كۇدىك بار. سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعام قازاقتانعان قوعام، ال بيلىك قازاقشا سويلەمەيدى.  بۇكىل قۇجات اينالىم ورىس تىلىندە جۇرگىزىلىپ جاتىر. وكىمەتتىك جينالىستار ورىس تىلىندە وتكىزىلەدى. ەلباسىنىڭ ءار رەتكى جولداۋلارىندا دا بارعان سايىن قازاق ءتىلىنىڭ سالماعى ازايىپ بارا جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتىل تۋرالى قانشاما قۇجات قابىلدادىق. مىسالعا الار بولساق، 2008 جىلى بۇكىل ءىس قاعازداردى قازاقشاعا كوشىرەمىز دەگەن ەدىك.  ال قازىر 2010-2020 جىلدارعا ارنالعان ءتىل تۋرالى دامۋ باعدارلاماسى بار. وندا 2020 جىلى قازاقستاننىڭ 95 پايىز حالقى قازاقشا سويلەيدى دەگەن ەدىك.

ەسەنگۇل كاپقىزى.

مىنە وسىلارعا قاراپ وتىرساق، وسىنداي باستامالاردىڭ ءبارى ناۋقان بولىپ قالىپ قالاتىن سەكىلدى. ءبىزدىڭ بيلىك قازاقشا سويلەمەي لاتىن جازۋىنا ءوتۋ قيىن بولادى. قازىر جوعارى ورىننىڭ بىزگە قازاقشا قۇجات جولداپ، بىزدەن قازاقشا قۇجاتتى تالاپ ەتىپ وتىرعانىن كورە الماي وتىرمىز. ەگەر ءبىز لاتىنشاعا كوشىپ، بيلىك كيريلمەن ورىسشا قۇجات جۇرگىزىپ وتىراتىن بولسا، ونىڭ كەرەگى نە؟! مىنە وسىنداي ۇمىتسىزدىكتى بيلىكتىڭ ءوزى تۋدىرىپ وتىر.

ەستاي بوجان

The Qazaq Times