Latın jazuına köşu – bwl sözsiz sayasi jäne örkenietti tañdau

Bügin, 17 säuir küni «Türkistan» halıqaralıq gazeti redakciyasınıñ «Aldaspan» aşıq pikir-sayıs alañında latın älipbiine köşu mäselelerine arnalğan döñgelek üstel bolıp ötti. Pikir alañına qazaq eli men tiliniñ bolaşağına janküyer tarihşı, sayasattanuşı jäne bir qatar til mamandarı qatıstı. Talas Omarbek, Danday Isqaq, Älimhan Jünisbek, Esengül Käpqızı, Äli Aripov, Arman Bayqadam, Aydos Sarım, Anar Fazıljanova, Näbijan Mwhamedjanwlı jäne «Türkistan» gazetinen J. Şağatay, Kölbay Adırbekwlı qatarlı ziyalı qauım ökilderi pikirlerin ortağa saldı.

Kezekti pikir-sayısta söz tizginin alğan ziyalı qauım ökilderiniñ eleuli pikirleri tömendegidey boldı:

T.Omarbekov, ğalım, tarih ğılımdarınıñ doktorı.

T.Omarbekov, ğalım, tarih ğılımdarınıñ doktorı: Qazaq tarihında bwrında bolıp ötken älipbiler turalı toqtala kelip:

–       Bwl bastamanı keşiktiruge bolmaydı. Latın qarpine köşude bizde, qazaqtarda birauızdılıq bolu kerek. Keñes twsındağı älipbi auıstırulardıñ bäri de sayasattıñ qolımen jasalğan ruhani zobalañ ekenin jastarğa tüsindirip aytuımız kerek. Al bügingi şeşim odan mülde basqa ekenin, bolaşaq üşin jasağan özimizdiñ tañdauımız bolatının wğındıru kerek. Tağı bir mäsele, biz bwl tañdaudı jasauda elbası aytqanday iske aspaytın ideyalardı tastauımızğa tura keledi, aytalıq türki birligi degen sekildi. Biz ne jasasaq ta basım köp türki tildi halıqtar kirill qarpinde qalayın dep otır»,– degen pikirin ayttı.

Dos Köşim, sayasattanuşı:

–       Bwl bastama arqılı otarsızdandırudıñ bastı belgisin kötergen sekildimiz. Eñ mañızdısı qay jazudı taldau emes, qay jazudan qwtılu mañızdı. Sondıqtan, jazudı auıstıru isine kompleksti türde kelu kerek. Tildik reforma ğana emes, wlttıñ jañğıruın qolğa alu kerek. 25 jıl uaqıt tolğanda bizdiñ bilik tağı da osınday reformanı jasauğa qauqarsız bolsa, onda biz wzaqqa barmaymız.

Aydos Sarım, sayasattanuşı.

Aydos Sarım, sayasattanuşı:

–       Bwl sözsiz sayasi tañdau jäne örkenietti tañdau. Ol jäne bügingi halıq, bügingi mekteptegi wrpaq emes keler wrpaqtı orıstıñ simvolikalıq äleminen qwtıldıru. Putin sekildiler dañğaza ğıp jürgen «Russkiy mir»-den qwtıludıñ birden bir jolı. Osı is, yağni bwl bir maqsat, ärine maqsat boladı eken onıñ artında qwn boladı. Bügingi wrpaq biz qwn töleymiz. Biraq, bwrın jarıq körgen ruhani düniemiz oqılmay qaladı degennen arılu kerek. Wlt ağzasına kirip ketken dertterden tazartudıñ bir emi osı.

Eşbir el, äsirese osınday ülken reforma sipatındağı tañdaudı qoy üstine boztorğay jwmırtqalağan zamanda jasağan joq. Äzerbayjan da aumalı-tökpeli kezeñde jasadı; türikter soğıstıñ işinde jürip jasadı. Qayta biz birşama jaqsı kezeñde kirisip jatırmız.

Älimhan Jünisbek, A. Baytwrsınov atındağı Til bilim institutınıñ professorı, filologiya ğılımdarınıñ doktorı.

Älimhan Jünisbek, A. Baytwrsınov atındağı Til bilim institutınıñ professorı, filologiya ğılımdarınıñ doktorı:

–       Ötken ğasırda keñestik biliktiñ qolımen jasalğan reformanıñ nätijesi büginge deyin jetip, qazir, til mamandarınıñ özi sodan şığıp kete almay otırmız. Sondıqtan qazir qoldanıp jürgen älipbiimiz qazaq älipbii dep aytuğa bolmaydı. Bwl tipti qazaq-orıs älipbii de emes, tek orıs-qazaq älipbii. Sondıqtan bwl älipbi auıstırudı bir älipbiden ekinşisine ötu dep emes, qazaq jazuına reforma jasau dep alğanımız dwrıs boladı.

Bügin üşin jasalıp jatqan reforma emes, bügin-erteñ bala baqşağa barıp jatqan, erteñ künniñ wrpağına arnalıp jatqan reforma. Sondıqtan Qazaq jazuı wlttıq boluı kerek. Eger olay bolmaydı eken, onda äurelenbey-aq osı jazuda qala beru kerek. Ol üşin qazaq tilinde qanşa töl dıbıs bar, sonıñ basın aşıp, dauıstı-dauıssızın tiyanaqtandırıp alu kerek. Til mamanı retinde aytar bolsam 28 dıbısımız bar. Bizge keregi 28 tañba. Ol tañbağa kirme tañba kirip ketetin bolsa, onda bükil jüye bwzıladı.

Al qazirgi kezde halıqaralıq atau terminderden biz bas tarta almaymız. Onı şeşudiñ jolı halıqaralıq ülginiñ negizinde tübirdi özgertpey beru ülgisin aluımız kerek. Qazaq tili damıdı deydi, bwl jañsaq wğım. Qazaq tili damısa tek leksikası ğana damıdı. Dıbıs damığan joq. Osı jaqtarında tolıq eskeruge tiistimiz.

Anar Fazıljanova, A. Baytwrsınov atındağı Til bilim institutınıñ direktorınıñ orınbasarı.

Anar Fazıljanova, A. Baytwrsınov atındağı Til bilim institutınıñ direktorınıñ orınbasarı:

–       Kirill jazuı qazaqtıñ mädenietinde, jazu mädenietinde qalıptasqan berik qwrılım bar. Kirill jazuın körgen jerden meni orısşa jaz dep twradı. Latın jazuı kirilge qarağanda jetilgen degen oy da tübegeyli dwrıs emes. Meyli qalay aytsaq ta bizge qazir orıs tili donor til bolıp otır. Biz amalsızdan region retinde post-keñistikte ömir sürip jatırmız. Sondıqtan şet tilinen keletin atau-terminniñ bäri de orıs tili arqılı kirip otır. Öz basım üş orfografiyalıq sözdikti qwrastıruğa qatıstım. Sonda bayqağanım qazaq tiline kiretin orıstıñ sözderiniñ sanı barğan sayın köbeyip keledi. Onıñ sebebi de sol orıs tili qoldanıp otırğan kiril qarpin bizdiñ de qoldanıp otırğanımızdan jäne post-keñistikte orıs tilindegi aqparat şeñgelinde bolğanımızdan.

Eger biz kirill jazuında reforma jasaytın bolsaq, mısalı «kul'tura» degen sözdi özgertip «kültür» nemese «kultur» dep jazar bolsa onı qabılday almaysızdar. Sebebi, bwnıñ kirill jazuında obrazı qabıldanbaydı. Al latın jazuın qoldansaq bizdiñ tildiñ özindik immuniteti oyanar edi, damuına jol aşılar edi.

Näbijan Mwhamedjanwlı. t.ğ.d, professor.

Näbijan Mwhametjanwlı, tarih ğılımdarınıñ doktorı, professor:

–       Wlttıq bir twtastıqtı negiz etken ärip ülgisin tez arada jasau eñ mañızdı. Biz basqalardıñ köñili men közqarasımen sanasıp otırğandı qoyuımız kerek. Sosın bir närseni eskeru kerek, bwl özimizdiñ işki tildik reformamız. Onı sayasattandırıp, sipat berip, türkilendirip qajeti joq. Prezident özi ayttı, iske aspaytın ideyalardan arılu kerek dep. Sondıqtan osını keşiktirmey, ziyalı qauım birauızdan qoldap ketuimiz, jüzege asıruımız kerek. Osı retten keşigetin bolsaq bwl bizge tarihi qatelik boladı da, opıq jeytin bolamız.

Bizdiñ qazir sayasi tüleytin kezimiz kelip jetti. Mwnı bizdiñ 25 jıldıq täjiribemiz wğındırdı. Biluimiz kerek, qazaq wltı körkeymeyinşe Qazaqstan bolaşağı körkeymeydi. Sondıqtan wlttıq biregeylenu twrğısına wmtıluımız kerek.

pikir-sayıs alañı.

Esengül Käpqızı, jurnalist:

–       Bizdiñ bärimizdiñ osı bastamanı qoldağımız, latınğa köşkimiz keledi. Menşe qarsı pikirler az boladı. Biraq, köñilimizde küdik bar. Sebebi, bizdiñ qoğam qazaqtanğan qoğam, al bilik qazaqşa söylemeydi.  Bükil qwjat aynalım orıs tilinde jürgizilip jatır. Ökimettik jinalıstar orıs tilinde ötkiziledi. Elbasınıñ är retki joldaularında da barğan sayın qazaq tiliniñ salmağı azayıp bara jatır. Osı uaqıtqa deyin til turalı qanşama qwjat qabıldadıq. Mısalğa alar bolsaq, 2008 jılı bükil is qağazdardı qazaqşağa köşiremiz degen edik.  Al qazir 2010-2020 jıldarğa arnalğan til turalı damu bağdarlaması bar. Onda 2020 jılı Qazaqstannıñ 95 payız halqı qazaqşa söyleydi degen edik.

Esengül Käpqızı.

Mine osılarğa qarap otırsaq, osınday bastamalardıñ bäri nauqan bolıp qalıp qalatın sekildi. Bizdiñ bilik qazaqşa söylemey latın jazuına ötu qiın boladı. Qazir joğarı orınnıñ bizge qazaqşa qwjat joldap, bizden qazaqşa qwjattı talap etip otırğanın köre almay otırmız. Eger biz latınşağa köşip, bilik kirilmen orısşa qwjat jürgizip otıratın bolsa, onıñ keregi ne?! Mine osınday ümitsizdikti biliktiñ özi tudırıp otır.

Estay Bojan

The Qazaq Times