«قولداۋعا دايىنمىن!»: مينيستر مۇعالىمدەردى قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە ۇندەدى

رەداكتسيا قازاقستاننىڭ ون التىنشى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆپەن جوسپارلانعان كولەمدى سۇحباتتىڭ اڭداتپا تۇرىندە ءبىر قايىرىمىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى. ۇزاق ۋاقىت رەفورمادان كوز اشپاعان وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى وزەكتى ماسەلەلەر – مەكتەپتەگى جەمقورلىق (شىمكەنت قالاسىنداعى 125-مەكتەپتىڭ كەيسى مىسالىندا), مۇعالىمدەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ، باسى ارتىق شارۋاعا ارالاستىرۋ جانە ساياسي ناۋقاندارعا تارتۋ، پەداگوگتەردىڭ كۇرەسكە اشىقتىعى، قازۇۋ قالاشىعىنىڭ ورتايعان داۋلى جەرى، بولاشاق باعدارلاماسى تۇلەكتەرىنىڭ مىندەتتى مەرزىمىن وتەگەننەن كەيىن شەتەل اسۋى، QazVac ۆاكتسيناسىنىڭ قاۋقارى... جونىندە ايتىلادى.

12 ءساۋىر كۇنگى ورتكوم-دا وتكەن بريفينگتە مينيستر اسحات ايماعامبەتوۆ «سىزبەن بولەك، جاقسىلاپ تۇرىپ، ەمىن-ەركىن سويلەسۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىمداماعا كەلىپ وتىرمىن. ەگەر ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىز بولسا، جاقسىلاپ تۇرىپ كەزدەسىپ، ءبىلىم-عىلىم سالاسىنداعى ءارتۇرلى ماسەلەلەردى بىرگە تالقىلاساق، وندا ءسىز دە كوپ سۇراقتارعا دەربەس ءارى تولىق جاۋاپ الاتىنىڭىزعا سەنىمدىمىن. سوندىقتان ۋاقىت تاپساڭىز، كەزدەسىپ اڭگىمەلەسسەك»، – دەپ ۋادە بەرگەن ەدى.

QT: وزىڭىزگە بەلگىلى قوعامدا قىزۋ تالقىلانعان  شىمكەنت قالاسىندا ورنالاسقان 125-مەكتەپتەگى «جەمقورلىق» ماسەلەسى. جارتى جىلدان بەرى رەداكتسيا وسى تۋرالى زەرتتەپ-جاريالاپ كەلەدى. بۇگىنگى تاڭدا ءىستىڭ جاي-جاپسارى جايلى تاعى قانداي مالىمەتتەر انىقتالدى؟ قاي دەڭگەيدە قارالىپ جاتىر؟

مينيستر: پەداگوگتەردىڭ ماڭىزدى ماسەلەسىنە كوڭىل اۋدارىپ، ءبىر مەكتەپتىڭ مىسالىندا بولسىن قوعامدىق دەڭگەيدە كوتەرگەندەرىڭىز وتە دۇرىس. اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماسەلەنى جارىققا شىعارۋى – پەداگوگ مارتەبەسىن كۇشەيتۋدىڭ ءبىر جولى. بۇل ءۇشىن تەك العىس ايتامىز. 125-مەكتەپتەگى ماسەلە بىلتىر قاراشا ايىندا كوتەرىلدى. دەرەۋ تەكسەرىس جۇرگىزىلدى، انىقتالعان كەمشىلىكتەر بويىنشا مالىمدەمە جاسالدى. سوعان بايلانىستى ديرەكتور (ول كەزدە جۇمىستا بولمادى – مينيستر) ورىنباسارىنا ايىپپۇل سالىندى. شىمكەنت قالالىق ءبىلىم ءبولىمى مينيسترلىك تاپسىرماسى نەگىزىندە ءتيىستى شارا قولدانىپ، ديرەكتور مەن ورىنباسارىن قىزمەتىنەن بوساتقانىن حابارلادى. بيىل دا ەكىنشى تەكسەرىس ءجۇردى. بۇل جولى تەك وسى ءىس قانا ەمەس، ءبىلىم ساپاسى، جۇمىس ءتارتىبى جاعىنان جان-جاقتى قاراپ، تەرەڭىنەن تالدادىق. سايكەسىنشە تاعى دا كەلەڭسىز جاعدايلار جانە كەمشىلىكتەرگە جول بەرىلىپ كەلگەنى انىقتالدى. قازىر قاجەتتى شارالار قولعا الىنىپ جاتىر. ءبىراز اقپاراتتى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جيناپ-بۋىپ وتكىزدىك. ولار ءوز قۇزىرەتى شەڭبەرىندە قاراپ، ءبىر شەشىمگە كەلەدى.

ماعان تۇسكەن اقپارات بويىنشا، ورنىنان الىنعان ديرەكتور ءوز جۇمىسىنا ورالۋعا ارەكەتتەنىپ، باسقارمانى سوتقا بەرىپ جاتىر. ەندى سوتقا جۇگىنۋ ءار ادامنىڭ دەربەس قۇقىعى. بىراق ءبىر انىعى، سوت باسقارمانىڭ لاۋازىمىنان بوساتۋ تۋرالى شەشىمىن وزگەرىسسىز قالدىرىپ، ونىڭ دۇرىس ەكەنىن راستاعان. ال الدىڭعى ديرەكتور اپەلياتسياعا بەرگەن كورىنەدى. بارلىعى زاڭ اياسىندا جۇرەدى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان جاسالاتىن بارلىق شەشىمدى قابىلدادىق. ەندى قازىر سوتتىڭ جانە قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ شەشىمىن كۇتۋ كەرەك.

QT: بۇل ءبىر عانا مەكتەپتەگى جاعداي. رەسپۋبليكا بويىنشا شە؟..

مينيستر: وسى ءتارىزدى كەلەڭسىز جاعداي ورىن العان جاعدايدا ءتيىستى شەشىم قابىلدانىپ جاتىر. مىسالى، 2020 جانە 2021 جىلدارى بىزگە جولدانعان شاعىمداردىڭ 100-دەن استامى ورىندى دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىك. ءار شاعىمعا سايكەس قاجەتتى شارا قابىلداندى. ماسەلەلەردىڭ باسىم بولىگى اتا-انالارعا، مەكتەپ جانە ءبولىم باسشىلارىنا بايلانىستى بولدى. زاڭنىڭ الدىندا ءبارى بىردەي. ەگەر مۇعالىمدەردىڭ قۇقىعى شەكتەلسە نە بۇزىلسا، وندا ارينە زاڭعا سايكەس ءتيىستى شارا قابىلدايمىز جانە قابىلداپ جاتىرمىز دا. بۇيرىق شەڭبەرىنەن تىس ءتۇرلى ەسەپتەردى سۇراتۋ، مىندەتىنە كىرمەيتىن بوگدە جۇمىستارعا تارتۋ، بالاعاتتاۋ ت.ب. سيپاتتا قۇقىقتارى بۇزىلسا، ايىپتالۋشى ءتيىستى جاۋاپقا تارتىلادى. قازىر زاڭدا بەلگىلەنگەن تەتىكتەر بار.

ولاي دەيتىنىم… بۇعان دەيىن، «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى زاڭ» قابىلدانباس بۇرىن وسىعان ۇقساس ماسەلەلەر قالاي قارالدى؟ كەلگەن شاعىم ءبىلىم بولىمىنە كەلەتىن، ال ءبولىمنىڭ ءمان-جايدى جان-جاقتى قاراۋىنا قۇزىرەتى شەكتەۋلى ەدى. سوندىقتان كوپ جايت شەشىم تاپپاي جاتتى.

QT: بىراق جۇيەدە ءبارى مۇنتازداي بولعانىمەن، جەرگىلىكتى دەڭگەيدە كەيبىر ماسەلەلەر ەلەۋسىز قالدى. وڭىردەگى ماماندار مۇعالىمدەردى «سابىرعا شاقىرۋ» دەگەن ۋاجبەن «باسۋعا تىرىسقان»، كوميسسيانىڭ زەردەلەۋ جۇمىسى شاشاۋ جۇرگەن، كەيبىر قۇجاتتار شىعارىلعان دەگەن دە ايتىلدى. ءىس جۇزىندە كەم-كەتىگى كوپ، بىراق باسشىلاردىڭ سوزىندە «جاقسى ەسەپ» بولىپ كورىنەدى. نەگە؟

مينيستر: ناقتى كەيستى كورىپ وتىرمىز عوي. شەشىم قابىلداندى، سوتقا دەيىن جەتتى، قۇزىرلى ورگاندار قاراۋىنا الدى، جۇمىستان بوساتىلدى. وسى تۇستا تاعى ءبىر ماسەلە بار. ايتپاسقا بولماس. كەي ارىپتەستەر الەۋمەتتىك جەلىلەردە ماسەلەسىن ءانونيمدى تۇردە ايتادى. جاۋاپتى ماماندارعا دەرەۋ جاعدايدىڭ جاي-جاپسارىن، قاي مەكتەپتە بولعانىن انىقتاۋدى تاپسىرسام، ول كىسى اقپارات بەرمەي قويادى. باتىس ەلدەرىندە، بىزدە بولسا دا، بارلىق دۇنيە زاڭ اياسىندا قارالادى. كەز كەلگەن جاعداي زاڭعا ساي قارالىپ-شەشىلەدى. ءسىز ايتقان مىسال ءتارىزدى «مىنا مەكتەپتە وسىنداي جاعداي بولدى» دەپ ناقتى كورسەتسە، وندا جاعداي تۇزەلىپ، ءتيىستى شارا قابىلداناتىن ەدى.

QT: مۇڭىن شاعاتىندار نەلىكتەن «جابىق» دەپ ويلايسىز؟ اشىق قوعامدا ءانونيمدى ارىزعا مۇقتاجدىق سەبەبى نە؟

مينيستر: ەندى… كوش جۇرە تۇزەلەدى دەيدى عوي. قازىر مۇعالىمدەردە ناقتى سەنىم پايدا بولا باستادى. جازىپ، اشىلىپ ايتاتىندار ارتتى. ايتپەسە وسىعان دەيىن قانشاما جىل ءبىلىم سالاسىندا جۇردىك.  قازىر توقسانىنا ءبىر رەت بەلسەندى، ايتارى بار مۇعالىمدەردى جيناپ الىپ، 3-4 ساعات ءارتۇرلى ماسەلەنى قوزعاپ، اڭگىمەلەسەمىز. بۇرىن وسىنداي بولدى ما؟ ارينە، وندا ءتۇرلى سۇراقتار مەن ەموتسيونالدى ماسەلەلەر كوتەرىلەدى. مۇنداي كەزدەسۋلەر قاجەت، ونسىز قالاي بولادى؟.. سوندىقتان قازىر تىكەلەي قارىم-قاتىناستامىز، شاعىمدارعا شارا قولدانىپ جاتىر. احۋال بىرتە-بىرتە ارناسىنا كەلە باستايتىنىنا كۇمانىم جوق. بۇل ساياسي، مادەني قۇندىلىقتارعا، ابدەن ۇيرەنىسكەن پاتتەرن جايتتارعا قاتىستى ماسەلە. مۇعالىمدەر دە، ءبىز دە قۇقىق قورعاۋ  باعىتىندا بەلسەندىلىك تانىتىپ، شىن مانىندە قولداپ، سونداي جاقسى كۇنگە جەتەر كەز الىس ەمەس دەگىم كەلەدى.

QT: قۇقىعى بۇزىلعان مۇعالىمدەر ءار ماسەلە بويىنشا اقپارات قۇرالىنان بۇرىن ءتيىستى مەكەمەلەرگە جۇگىنۋى ءۇشىن قانداي ۇندەۋ ايتار ەدىڭىز؟ بۇل قۇزىرلى ورگانداردىڭ سەنىمنەن شىققانىن اڭعارتپاي ما؟

مينيستر: ارىپتەستەرگە ايتارىم، ءار وڭىردە جاۋاپتى دەپارتامەنت پەن ءبىلىم ءبولىمى، ديرەكتور بار. مۇعالىم ماسەلەنى اۋەلى ديرەكتورعا ايتۋى كەرەك. ەگەر ديرەكتورعا شاعىمى بولسا، وندا ءبىلىم بولىمىنە جۇگىنۋى قاجەت. ماسەلە بۇل دەڭگەيدە شەشىلمەيتىنىن بىلسە، دەپارتامەنتكە بارعان ءجون. ايتالىق، جەرگىلىكتى  دەڭگەيدەگى مەكەمەلەردەن تىس رەسپۋبليكالىق ورتالىق ۆەدومستۆوعا، مينيسترگە شىقسا، دەمەك بۇل ايماقتاعى جاۋاپتى تۇلعالارعا سەنىمنىڭ كەم ەكەنىن كورسەتەدى. ادەتتە وسىنداي شاعىم كەلگەن كەزدە وڭىرلەردەگى باسشىلارعا جۇمىس ساپاسىنا كوڭىل تولمايتىنىن ايتىپ-ەسكەرتىپ جاتام. سوندىقتان العاشىندا استانادا، بيىلدان باستاپ ءار ايماقتان ارنايى پەداگوگيكالىق ادەپ كوميسسيالارىن قۇردىق. وعان وڭىردەگى قوعام بەلسەندىلەرى مەن ساراپشى ماماندار، دەپۋتاتتار كىرەدى. ماسەلەلەر وسى كەڭەس شەڭبەرىندە شەشىم تابۋى قاجەت. ماسەلەنى ءبىر عانا مينيستر شەشپەۋى كەرەك، جۇيە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ول دەگەنىمىز ءاربىر قىزمەتكەر ءوز دەڭگەيىندەگى ماسەلەنى دۇرىس شەشىپ وتىرۋى قاجەت.

QT: 8 ساۋىردەگى بريفينگتە ءبىزدىڭ قويعان ساۋالىمىزعا ادەتتە بيلىكتىڭ «قولبالاسىنا» اينالاتىن «مۇعالىمدەردى ساياسي ناۋقانعا كۇشتەپ تارتۋ – دۇرىس ەمەس» دەپ ەدىڭىز. وتكەن سايلاۋدا ۇيىمداستىرۋ ىسىنە نەشە مۇعالىم قاتىستى، الداعى ۇلتتىق ساناقتا ەڭبەكاقى تولەيتىندىكتەن ەركىنەن تىس تارتۋ جاعى قالاي شەشىلمەك دەپ سۇراپ ەدىك. بۇل قاشان تىيىلادى؟ سونى قايتالاي سۇراساق...

مينيستر: ءار مۇعالىم – ءبىر-ءبىر تۇلعا. ەگەر وسى سياقتى ءبىر جۇمىستى ەركىنەن تىس جۇكتەپ مىندەتتەسە، وندا ۇندەمەي وتىرماۋى كەرەك. كوندىگە سالماي كەلىسپەيتنىن ءبىلدىرىپ، ءتيىستى شاعىم جازسىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزگە ءارتۇرلى ساياسي ناۋقاندار بويىنشا كەلىپ تۇسكەن بىردە-ءبىر شاعىم جوق. الداعى ۇلتتىق ساناققا مۇعالىمدەردىڭ قانداي قاتىسى بار؟ ەگەر پەداگوگ ءوزى تالپىنىپ، بارام دەسە – ءوز ەركى. مۇعالىم ساباعىن جۇرگىزىپ، بالامەن جۇمىس ىستەۋى قاجەت.

قوعام ءبىر نارسەنى تۇسىنسە دەيمىن. مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسىنە كەلەر بولساق، قازىرگى جانە زاڭ قابىلدانعانعا دەيىنگى جاعدايدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ارينە، بىرەر جىلدا ءبارى وزگەرىپ، 100 پايىز جاقسارىپ كەتتى دەپ ايتا المايمىز. ايتسە دە بۇرىنعى جانە بۇگىنگى جاعداي مۇلدەم باسقا. مۇعالىمدەردىڭ قازىرگى ساناسى مەن قابىلدانعان شەشىمدەر الدىڭعىعا قاراعاندا باسقا دەڭگەيدە. وسى سەبەپتى مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسى، سونىڭ ىشىندە ارتىق جۇمىسقا تارتپاۋ، جالاقىسىن ءوسىرۋ بويىنشا جاقسى وزگەرىس بار دەپ ايتا الامىن. مەملەكەت بۇل جۇمىستى جالعاستىرا بەرۋى كەرەك. ناۋقان كۇيىندە قالىپ قويماي، جۇيەلى تۇردە ابدەن قانىمىزعا دا، كۇندەلىكتى ومىرىمىزگە سىڭەتىندەي ەتىپ جۇرگىزۋ – وتە ماڭىزدى. سوندا عانا مۇعالىم ماماندىعى مەن پەداگوگ قادىرى ارتىپ، قۇتى مولايادى دەپ ويلايمىن.

QT: دەمەك بيىلعى ۇلتتىق ساناقتا باسشىلىقتان بەيرەسمي «بۇيرىق» بولمايدى عوي، سولاي ما؟

مينيستر: ەشكىم ەشكىمدى بۇيرىق بەرىپ، مىندەتتەپ قاتىستىرا المايدى.

QT: تاعى ءبىر وزەكتى تاقىرىپقا ويىسساق. كەيىنگى 27 جىلدا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلدە ءبىلىم الۋعا جولداما العان 14 مىڭنان اسا قازاقستاندىقتىڭ 7846-سى ەلگە ورالىپ، مىندەتتى قىزمەتتىك بورىشىن وتەپ ۇلگەردى. ولاردىڭ نەشەۋى ەلدە قالدى، شەتەلگە ۋاقىتشا جانە ءبىرجولا كوشىپ كەتكەندەر جايلى زەرتتەۋ جۇرگىزەسىزدەر مە؟ قاندايدا ءبىر ەسەپ بار ما؟

مينيستر: زەرتتەۋدىڭ ءبارى بار، سىزدەرگە بەرگىزەيىن. ناقتى تالداۋ كەرەك بولسا، ونى سىزدەرگە بەرەمىز. قازىر كەيبىرەۋلەر «قانشاماسى وقىدى، ونىڭ بارلىعى كەتىپ قالدى» دەپ ايتادى. بۇل – قاتە اقپارات. وسى ۋاقىت ارالىعىندا وتەۋگە ءتيىس مىندەتتەمەسىن وتەمەي-ورالماي، سىرتتا قالىپ قويعان 180-گە جۋىق ادام بولدى. بۇل – وتە از پايىز. وكىنىشكە قاراي، قايسىبىر باعدارلاما بولسا دا، مۇنداي جاعداي بولىپ تۇرادى. شىن مانىندە، «بولاشاق» باعدارلاماسى – تاۋەلسىزدىكتىڭ جاڭا تاريحىنداعى ءساتتى جوبا. جاستارعا «الەۋمەتتىك ليفت». مۇنى قالتالى، باي-ماناپتىلاردىڭ بالالارى تۇسەتىن باعدارلاما ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىن قاۋەسەت تە جوق ەمەس. بۇل – شىندىققا قابىسپايدى. ءتىزىمدى قاراساڭىزدار، اتا-انالارىن كورۋگە بولادى. قانشاما قاراپايىم ازامات وزىق دارەجەدەگى وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الىپ كەلىپ، قازىر ءتۇرلى سالادى قىزمەت ەتىپ ءجۇر.

QT: اسحات مىرزا، ناۋرىز ايىنداعى جازباڭىزدا قوعامدا ۇلكەن داۋ تۋعىزعان ماسەلە – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە تيەسىلى جەر ۋچاسكەسىنىڭ شامامەن 0,8 گەكتارعا ازايعانىن راستاپ جازدىڭىز. اقپارات بەتتەرىندە بۇل اۋماقتى يەلەنگەن كومپانيانىڭ ارتىندا ەكس- پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى، ەلدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ءبىرى تيمۋر قۇلىباەۆ تۇر دەگەن دەرەك تە تارادى. ءسىز سوندا قۇزىرلى ورگاندار تەكسەرىپ جاتىر دەگەن ەدىڭىز. بۇل جەر قاشان قايتارىلادى؟

مينيستر: ءبارى زاڭعا سايكەس بولۋى كەرەك. بۇل ماسەلەگە الدىن الا پىكىر بىلدىرمەي-اق قويايىن. كىم، قالاي، نەگە دەگەن سياقتى سۇراقتارعا ءتيىستى تەكسەرىس قورىتىندىسىنان كەيىن جاۋاپ بەرەمىز.

QT: مينيسترلىككە قاراستى وتاندىق ەكپە جاساۋعا جاۋاپتى بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى QazVac ۆاتسيناسىنىڭ زەرتتەۋىنىڭ قورىتىندىسى جونىندە نەلىكتەن ءالى كۇنگە دەيىن بىردە-ءبىر عىلىمي حالىقارالىق باسىلىمعا ماقالا جاريالامادى؟ وسى ەكپەنى العاش سالدىرعان العاشقىلاردىڭ قاتارىندا بولدىڭىز، ءوزىڭىزدى قالاي سەزىنىپ ءجۇرسىز؟

مينيستر: ءوزىمدى جاقسى سەزىنەم. اناليزدەرىمدى ءجيى تەكسەرتىپ تۇرامىن. بۇل عالىمدارىمىزدىڭ زور جەڭىسى. كۇنى كەشە عانا كلينيكالىق سىناقتىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنىڭ 50%-ىنان ءوتتى. ونى ءتيىستى تالداۋدان وتكىزىپ، حالىقارالىق رەتسەنزيادان وتەتىن عىلىمي باسىلىمداردا جاريالاۋدىڭ الگوريتمى بار، بۇعان ۋاقىت كەرەك.

بىزدە قازىر تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن ءىس-شارا (قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «بىرلىك، تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ 30 جىلى» اتتى  XXIX سەسسياسى – QT)  وتەتىن ەدى. بۇل سوڭعى كەزدەسۋىمىز ەمەس. سىزدەرگە كوپ راقمەت. پەداگوگتەر، ءبىلىم سالاسى تۋرالى ماسەلە كوتەرەتىن بولساڭىز، الماتىعا ارنايى كەلىپ قۋانا-قاۋانا سۇحبات بەرەم دەپ وتىرمىن. قالاي بولعاندا دا وتكىزەمىز.

QT: جاقسى، كەلىستىك. سۇحباتىڭىزعا راقمەت.

رەداكتسيادان: بريفينگتە بەرىلگەن ۋادە تاعى دا ۋادەگە ۇلاستى. «اشىقتىق» پەن «ديالوگ» تۋرالى ءجيى ايتاتىن ءمينيستردى «ەستيتىن ۇكىمەتتىڭ» باس مەنەدجەرى رەتىندە كوپ ۇزاماي ۋاقىت تاۋىپ، ءسوزىن ورىندار دەپ ۇمىتتەنەمىز.

"The Qazaq Times"