اقش-تىڭ 45-ءشى پرەزيدەنتى دونالد ترامپ. فوتو: REUTERS

ساياساتقا كاسىپكەر رەتىندە كەلگەن دونالد ترامپ ەندى اقش-تىڭ ەكس-پرەزيدەنتى (2016-2020 ج). ءتورت جىلدىق جوسپارلارىنا قاراپ، ترامپتى رەيگان جانە ۇلكەن بۋش سياقتى ەسكى گۆارديا پرەزيدەنتتەرىمەن سالىستىرۋعا بولادى. ال ەكستسەنتريك رەتىندە ول كىشى بۋشقا ۇقساس. ياعني ونىڭ ساياساتى وڭ ماعىناسىندا العاندا، اشىق پوپۋليستىك سيپاتتا وربيتىندىگى سايلاۋ ناۋقانىنان-اق بەلگىلى بولعان. ءار مالىمدەمەسىن «Make America great again!» لوزۋنگىمەن باستايتىن دونالد ترامپ بيلىگى قانداي جەتىستىك-جەڭىلىستەرىمەن ەستە قالدى؟ ساراپتاپ كورەلىك.

رەسپۋبليكالىقتاردىڭ «امەريكا ءبىرىنشى» ساياساتى كەزىندە قىتايدى ىسىرۋ، ناتو مەن ددسۇ-نى قارجىلاندىرۋدى شەكتەۋ، پاريج كەلىسىمىنەن شىعۋ – امەريكا پەرسپەكتيۆاسى ءۇشىن وڭتايلى قادامدار ەدى. ەگەر سۋبەكتيۆتى پىكىر بىلدىرەتىن بولساق، ساياسي تاۋەلسىز ادامدار عانا وسىنداي ءىرى قادامدارعا بارا الادى دەۋگە بولادى. ال امەريكانىڭ 46-شى پرەزيدەنتى اتانعان دجو بايدەن انتيرەسەيلىك ساياسات جۇرگىزۋدى ماقسات ەتكەندىكتەن، رەسەيگە قارسى كەز كەلگەن شەكتەۋلەر قازاقستان ەكونوميكاسىن اينالىپ وتپەيدى. تەڭگە قۇنسىزدانىپ، تاۋار ساتىلىمى دا تومەندەۋى ابدەن مۇمكىن. دەگەنمەن بۇل گيپوتەزانىڭ قانشالىقتى ورىندالاتىندىعى بايدەن بيلىگى تۇسىندا بەلگىلى بولماق.

ترامپ ساياساتىنداعى جەتىستىك

دونالد ترامپ سايلاۋدا 2016 جىلدىڭ 8 قاراشاسىندا جەڭىسكە جەتىپ، رەسمي قىزمەتىنە 20 قاڭتار كىرىسكەن. سول ۋاقىتتان باستاپ ترامپ بيلىگىندەگى كەزەكتى جەتىستىكتىڭ ءبىرى ەكونوميكاداعى پروگرەسس بولدى. 2016 جىلعى سايلاۋدان كەيىن 1 جىل ىشىندە ءبىر عانا وڭدەۋ ونەركاسىبى سالاسىندا 200 مىڭ، جالپى 2,4 ملن جاڭا جۇمىس ورنى قۇرىلعان. ەڭبەك ستاتيستيكاسى بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، 2017 جىلى وڭدەۋ ونەركاسىبىندە 197 مىڭ بوس ورىن ۇسىنىلعان. ال وسى ۋاقىتقا دەيىن 7 ميلليوننان استام جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلعان.

2018 جىلى روجدەستۆو مەرەكەسى قارساڭىندا كورپوراتيۆتى سالىق 35%-دان 21%-عا دەيىن تومەندەدى. دەگەنمەن، رونالد رەيگان مەن 2010-2013 جىلدارى باراك وباما تۇسىندا قابىلدانعان سالىقتىق جەڭىلدىكتەرمەن سالىستىرساق، بۇل ايتارلىقتاي كورسەتكىش ەمەس.

2017 جىلدىڭ سوڭىندا باستاعان سالىق جۇيەسى – ترامپ ساياساتىنداعى بىردەن-ءبىر جەتىستىك ەدى. كونگرەسس ونىڭ كورپوراتيۆتى سالىق مولشەرلەمەسىن تومەندەتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ماقۇلداپ، سالىق جۇيەسىندە پروگرەسس ورىن الدى. كەيىننەن ول جوعارعى سوتقا ەكى كونسەرۆاتوردى تاعايىنداپ، رەسپۋبليكالىقتاردىڭ پوزيتسياسىن ۇزاق مەرزىمگە كۇشەيتتى.

سالىقتىق جەڭىلدىكتەر جاريالانعاننان كەيىن، بىرقاتار كومپانيالار ءوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىنا ۇستەمە جاريالادى. وسىلاي «Disney» كومپانياسى 125 مىڭ قىزمەتكەرىنە 1 000 دوللار كولەمىندە سىياقى ۇسىنسا، «Fiat Chrysler Automobiles» 60 مىڭ قىزمەتكەرىنىڭ ارقايسىسى 2 000 دوللاردان الاتىنىن حابارلادى. امەريكالىقتار سالىق رەفورماسى ءۇشىن («Americans for Tax Reform») ۇيىمى 285 كومپانيانىڭ ۇستەمە جاريالاۋ اكتسياسىنا قاتىسقانىن، بۇل شامامەن 3 ملن جۇمىسشىنى قامتيتىنىن مالىمدەدى.

سونىمەن قاتار، «يسلام مەملەكەتى» لاڭكەستىك ۇيىمىنا قارسى اقش باستاعان كواليتسيانىڭ گەنەرالى تەرروريستەر جاۋلاپ العان جەردىڭ 98%-ى حالىققا قايتارىلعانىن مالىمدەدى. ول سونداي-اق ازات ەتۋ وپەراتسياسىنداعى رەسەي مەن يراننىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن ءسۇريا ۇكىمەتى اسكەرىنىڭ ۇلەسىن اتاپ ءوتتى. دونالد ترامپ اقش پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىسكەنگە دەيىن، «يسلام مەملەكەتى» لاڭكەستىك ۇيىمى ءوز قۋاتىن جوعالتا باستاعانى بەلگىلى.

كورنەكى سۋرەت. دونالد ترامپ جۇبايى مەلانيا ترامپپەن. فوتو: ۆۆس

ءادىل ساۋدا ءۇشىن كۇرەس

ەكس-پرەزيدەنت ترامپ سولتۇستىك امەريكانىڭ ەركىن ساۋدا كەلىسىمىن (NAFTA) الماستىرۋ ءۇشىن اقش، مەكسيكا جانە كانادا (USMCA) اراسىنداعى بايلانىس بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى.

الەم بويىنشا ءۇشىنشى ءىرى ەكونوميكاسى بار امەريكانىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جانە تسيفرلىق ساۋداسىن ىنتالاندىرۋ ءۇشىن جاپونيامەن ەكى ۇلكەن مامىلە جاسادى. سونىمەن قاتار ترامپ امەريكا مەن كورەيا اراسىنداعى ەركىن ساۋدا تۋرالى كەلىسىمدى قايتا قاراۋ تۋرالى ۋادەسىن ورىنداپ، اۆتوموبيل ەكسپورتىن 2 ەسەگە ارتتىردى. ەۋروپالىق وداقپەن ەركىن ساۋدا تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. شەتەلدىك بولات پەن اليۋمينيگە تاريفتەر ەنگىزىلدى.

وسى ءتورت جىلدا قىتاي الەمدىك گەگەمونيا ءۇشىن كۇرەستە اقش-تىڭ تىكەلەي باسەكەلەسىنە اينالعان. دونالد ترامپتىڭ 2015 جىلعى سايلاۋ الدىنداعى ۋادەلەرىنىڭ ءبىرى – اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا قاتىناستارىندا تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋ بولاتىن. بۇل ۋادە ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان تولىققاندى ساۋدا سوعىسىنا اينالدى. بەيجىڭمەن ءىرى ساۋدا قاقتىعىسى باستالدى. رەسمي نۇسقا رەتىندە ايتساق، ساۋدا قاتىناستارىنداعى تەڭگەرىمسىزدىك ورىن الدى. بىرنەشە ۇيىمدار مەن جەكە تۇلعالارعا سانكتسيالار ەنگىزىلدى.

قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكالىق ارەنادا دامۋىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ترامپ اكىمشىلىگى ساۋدا سوعىسىن باستادى: بىرنەشە ۇيىمدار، جەكە تۇلعالارعا سانكتسيالار ەنگىزىپ، قىتايدان تاسىمالداناتىن كەي ونىمدەرگە تىيىم سالىندى.

ترامپتىڭ تولىققاندى جۇزەگە اسپاعان جوسپارلارى دا بار. مىسالى، اق ءۇي اكىمشىلىگى مۇسىلمانداردىڭ امەريكاعا كىرۋىنە تىيىم سالا المادى. العاشقى ەكى وتىرىستا بىرقاتار مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىنىڭ اقش-قا كىرۋىنە تىيىم سالۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن جوعارعى سوت قابىلدامادى. تەك ءۇشىنشى وتىرىستا ماقۇلدانىپ، تىزىمگە ەنگەن ساناۋلى مەملەكەتتەرگە تىيىم سالىندى. بۇل – سايلاۋ ۋادەسى ءىشىنارا ورىندالدى دەپ ايتۋعا بولادى.

ترامپ سونىمەن قاتار الدىڭعى پرەزيدەنت باراك وباما ەنگىزگەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن رەفورمالاي المادى. ول باستاپقىدا «Obamacare»-ءدى تولىعىمەن جويۋدى كوزدەپ، سىنعا قالعان.

ءتۇيىن

ترامپ بيلىگىندەگى ءتورت جىل ىشىندە امەريكادا سالىق جۇيەسىندەگى وزگەرىس، قىتايمەن ساۋدا سوعىسى، يمميگرانتتار ماسەلەسى، افروامەريكالىقتىڭ قازاسى سىندى ءىرى وقيعالار ورىن الدى. قىزىلدار (رەسپۋبليكالىقتار) مەن كوكتەر (دەموكراتتار) بوپ ەكىگە بولىنگەن اقش ءۇشىن دە، جالپى الەم ءۇشىن دە دونالد ترامپ پروگرەسى مەن رەگرەسى قاتار جۇرگەن پرەزيدەنت رەتىندە ەستە قالارى انىق. ەڭ باستىسى، جوعارىدا كەلتىرىلگەن جەتىستىكتەر «امەريكا ءبىرىنشى» لوزۋنگىنىڭ ساياساتتاعى ءرولىن ايقىنداپ تۇر.

(ترامپ اكىمشىلىگى تۇسىندا جەتكەن جەتىستىكتەردىڭ تولىق نۇسقاسىن رەسمي اق ءۇي سايتىنان وقۋعا بولادى)

"The Qazaq Times"