مۇحتار ماعاۋين: قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان باس­تاپ، شىڭعىس حان اۋليە بولدى

شىڭعىس حان بۇكىل الەمگە تانىل­عان ۇلى تۇلعا، ۇلى قولباسشى، ۇلى مەملەكەت، يمپەريا قۇرعان ادام. ونى تسەزارمەن دە، ناپولەونمەن دە، ەشقاي­سىسىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى، ءبارى­نەن جوعارى. ءبىر تاڭعالارلىق جاع­داي، 1990 جىلداردىڭ سوڭىندا، 2000 جىلداردىڭ باسىندا «شىڭعىس حانعا» كىرىسۋىمە بولار ەدى، تسەنزۋرا جويىل­عان ۋاقىتتا انتالاپ تۇرعان، باسقا دا تولىپ جاتقان قازىرگى زامانعا ساي شارۋا­لار بولدى. «شىڭعىس حانعا» كىرىسەر الدىندا مەن قايران قالدىم، شىڭعىس حان قازاقتىڭ ۇعىمىندا اۋليە، ۇلى حان ەدى.
قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان باس­تاپ، شىڭعىس حان اۋليە بولدى. مۇرات اقىننىڭ قازتۋعان ايتتى دەگەنىندە:
بويىندا قيىل، جەم-ساعىز،
قايران سالانىڭ جاتقان اڭعارى-اي!
اق شالمالى پىرلەردىڭ
مەشىتكە جاققان شامدارى-اي!
كاپىردەن تەڭدىك الۋعا
قايتىپ تا كەلەر دەيمىسىڭ،
مۇسىلماننىڭ بالاسى،
شىڭعىستان تۋعان حاندار-اي!، − دەيدى. مۇرات اقىن قازتۋعان ايتتى دەپ جىرلاپ وتىر. مۇرات − وتارشىلدىققا قارسى ولەڭدەر، زار تولعاۋلار شىعارعان ازاتتىق جىرشىسى.
ال عاسىردىڭ باسىنداعى الاش وردا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى عۇمار قاراش:
شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرىپ
تۇرعان ەل،
قارا قىپشاق قوبىلاندى
تۋعان ەل.
ەرەگەسكەن دۇشپان، جاۋىن قۋعان ەل،
ەمەس پە ەدىڭ، جۇرتىم ساعان نە بولدى؟ – دەيدى، ءدال وسى ءسوزدى قازىر ايتۋعا بولادى. ماعجان اقىن: «ادام­زاتتا شىڭعىستاي ەر تۋمايدى»، – دەيدى. شاكارىم دە وسىلاي ايتقان. اباي اتامىز: «قازاق رۋلارى شىڭعىس حانعا ءوز ەركىمەن قوسىلدى»، – دەپ ايتقان. سۇلتانماحمۇد ايتقان. قازاقتار ورىس، سوۆەت يدەولوگياسى كەلىپ جەتكەنگە دەيىن شىڭعىس حاندى قۇرمەت تۇتقان، قادىر تۇتقان. ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانادان ايرىلعانىمىز سونشالىق، ورىستىڭ يدەولوگياسىمەن، عىلىمي ەمەس، مەكتەپ وقۋلىعى دارەجەسىندەگى شوۆينيستىك يدەولوگياسىمەن ابدەن ميلارى ۋلانعان. «ويباي، شىڭعىسحان – جاۋىز!» دەپ ءالى ايعايلاپ جاتىر. قازاقى جاعداي تۇسىنىكتى، جەتپىس جىل ىشىندە بار ۇلتتىق ساناسىنان ايرىلدى، سالت-داستۇرىنەن ايرىلدى. قىمىز ءىشۋدى، قۇرت قايناتۋدى ۇمىتتى. قازىر موڭعولدان كەلگەن اعايىندار قۇرت قايناتۋدى ۇيرەتىپ جاتىر، قىمىز ورتالىق قازاقستاندا عانا ساقتالدى. مىسالى، مەن تۋىپ-وسكەن اۋىلدا، شۇبارتاۋدا 20-30 جىلدان كەيىن ەندى عانا بيە بايلاپ وتىر. بىراق دالەلمەن ايتىپ جاتقان كەزدە ادامنىڭ باسىنا قونۋ كەرەك قوي. ەندى بۇنداعى قازاققا كىنا قويماي-اق قويايىن. ارعى بەتتە، قىتايدا 1 جارىم ميلليون قازاق وتىر. ەلىمىز بار، جۇرتىمىز بار دەپ كوڭىلىمە ۇلكەن مەدەۋ تۇتاتىن ەدىم. ولاردىڭ «كۇلتەگىن»، «سەن − قازاق» دەگەن سايتتارىن قاراپ وتىرامىن. قىتايداعى قازاق سوۆەتتىڭ يدەولوگياسىنان تىس بولدى، ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ يدەولوگياسىندا شىڭعىس حان − ۇلى جۋڭگو مەملەكەتىن نەگىزدەۋشى ادام. شىڭعىس حان باستاپ، نەمەرەسى قۇبىلاي ءبىرجولاتا بەكىتتى. سوندا سول جاقتاعى قازاق نەگە شىڭعىس حاندى بالاعاتتايدى؟ قايران قالاتىن نارسە. بۇل قايدان كەلدى؟ حالىقتىڭ ازىپ-توزىپ، ۇلتتىق سانادان ءبىرجولا ايرىلعانىنىڭ كورىنىسى. بىراق باسقا حالىق جوق، وسى حالىقتىڭ ساناسىن اشۋ كەرەك. وسى حالىقتىڭ ىشىندە نەشە ءتۇرلى ادامدار بار، ساناسى وزىق ازاماتتار، جاستار دا كوپ. ارعى بەتتە دە بار، بىراق ازشىلىق، ولاردىڭ اۋزىن اشتىرمايدى ەكەن. مەن قاتتى قايران قالىپ، پۇشايمان بولدىم. قىتايداعى قازاقتاردىڭ شىڭعىس حاندى جامانداعانىنا نالىدىم. وعان شىڭعىس حان جامان بوپ قالمايدى، بۇكىل دۇنيەجۇزى مويىنداپ وتىر، نەشە مىڭ ماقالا، زەرتتەۋ جازىلعان، جۇزدەگەن كىتاپ جازىلعان. اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، امەريكان، جاپون جازدى، ءبارى شىڭعىس حاندى وزىنە تارتادى. قازىر ورىستار شىڭعىس حاندى سلاۆيان بولدى دەپ وزىنە تارتىپ جاتىر. ال شىن مۇراگەرى، ۇرپاعى بىزدەر ودان قاشىپ قۇتىلا الماي ءجۇرمىز.

مۇحتار ماعاۋين

دەرەككوز: turkystan.kz

«The Qazaq Times»