Mağauinniñ «ÜŞ ANIĞI» nemese Irısbek salğan portret

Jaqında ğana qazaqtıñ wlı jazuşısı, qoğam qayratkeri, şın mänisindegi wlt ruhınıñ şıraqşısı Mwhtar Mağauin 80 jasqa toldı. Soğan oray "Jas Alaş" basılımında jazuşı Irısbek Däbeywlınıñ Mağauinniñ qayratkerlik, azamattıq jäne sayasi portretin aşuğa tırısqan "Mağauinniñ "ÜŞ ANIĞI" attı maqalası jariyalandı. Wlttıñ wşan teñiz qazınasın tügendegen wlt äkesi, qayratker qalamgerdiñ tolıq portretin salu asa qiın bolatını dausız. Solay da jazuşınıñ wlt tağdırı sınğa tüsken betbwrıs kezeñderinde jariyalağan,  tünektegi jwrtına jol siltegen bağdarşam sındı "Wltsızdanu wranı", "Jarmaq" jäne "Qazaqsız Qazaqstan" qatarlı  jazbaların tiek ete otırıp, Mağauin "anığın" tipti de anıqtap Körsetkendey. Qayratkerdiñ qazaq halqına degen tereñ süyispenşiligi, wltına degen jauapker azamattıq bolmısın aşa tüsken maqalanı saytımızdıñ oqırmandarına wsınudı jön kördik. 

Mağauinniñ «ÜŞ ANIĞI»

Şın-ötirigin qaydam, «estigen qwlaqta jazıq joq». Moñğoliyağa barğan bir saparında jazuşı, qoğam qayratkeri Mwhtar Mağauin Kültegin babasınıñ basına tünep, minäjat qılatını turalı añızğa bergisiz äñgimeni estigenim bar. Tün ortasında tünep jatqan qosınan şığıp, balbal tastı qwşaqtap, üsti-bası malmanday su bolğan swlbanı birge jürgen aqın inisi nayzağay jarq etkende körip qalıptı. Osı äñgimeni estigende-aq qalamgerdiñ «özi tektes danalar aldında köz jasın bwrşaqtay tökken beynesi» bizdiñ de kökeyge qonaqtap ülgergen. Täñirdiñ täbärigi sekildi ğajap sät. Minäjat. Jazuşı «kün otırmay, tün wyıqtamağan» babasınıñ basında twrıp ne tiledi eken deşi? Älqissa, äñgimeni qayratkerdiñ «Wltsızdanu wranı» atalatın publicistikalıq zarlı tolğauınan bastayıq. Jazuşınıñ janayqayın wğarğa az da bolsa ümitimiz bar.

Jas memlekettiñ jası bir müşelge toldı. Mağauin «Wltsızdanu wranın» sonau 2004 jılı jazdı. Jer betinde kölemi jağınan toğızınşı orında, astı-üsti tolğan baylıq, äupirimdep oñ-solın tanıp qalğan eldiñ qayda bara jatqanın bağamdaytın uaqıt. Önerkäsip, ğılım-bilim, öner, mädeniet, äleumettik ömirimiz qay deñgeyge jetkenin saralap, salmaqtaytın şaq. YAğni es bilip, etek japqan kezeñ-twğın. Ökinişke qaray, bilik arqılı bayudı ğana maqsat twtqan azğantay top, oligarhiya, asqınğan byurokratiya sanası sergek Mağauin sekildi qayratker wldardıñ senimin setinetti, armanın adıram qaldırdı. Qalamger qalamın alıp, qağazğa şer tökti. «Qazaqtıñ wlan-baytaq qonısı – neşe mıñ jıl boyı ata-babalarımız jannan keşip, qisapsız qan tögip qorğağan, wrpağına miras qaldırğan qasietti jerimiz, mine, şın erkindikke jettik dep otırğan beybit künde, sırttan jau şappay, alapat maydanda qoldan ketpey, el aman, jwrt tınışta köz aldımızda talapayğa tüsti. Jalmauız bolsa da, jebir bolsa da, qazaq alsa jön, bwrınnan ornıqqan kelimsek pe, äleyim-täleyimde barımızdı tonap baylıqqa jetken jaña otarşıl ma, tipti qoljaulıq twlğalar arqılı keregin tügel oyıp alğan şeteldik alpauıt pa – kim bolsa da, bügingi biz ğana emes, mıñjıldıq bolaşaq äuletimiz igiligin köruge tiis ejelgi qwttı jwrtımız osınday aqırzaman tajaldarınıñ kömeyine ketip bara jatır».

El biligi men baylığın şeksiz iemdengen bwl top (byurokratiya, oligarhiya) wlt mädenietin, tili men dilin tärk etti. Otau iesi bolar on üşke kelgenşe tili «şıqpay», melşigen meşel qoğam jazuşınıñ jan jarasın asqındırdı. Keyde osı on altı jıl bwrın jazılğan eñbekti («Wltsızdanu wranın») oqıp otırıp, «bizge bäribir bolıp ketti nemese aqırı bärine köndik» degen oy keledi. Äytpese qazaq tilinde is jürgizgen memlekettik twtas qwrılım, twtas jüye qane? «Eñ soñğı derekteme boyınşa, biıl, jıl bası 2004 jıldıñ 1 qañtarında Qazaqstandağı qazaqtıñ jiın sanı 8 million 550 mıñ 846 janğa jetipti, eldegi halıqtıñ 57,2 payızı. Eger bizdiñ qazaq respublika twrğındarınıñ 80-90 payızına jetip, onıñ işinde tuğan tiline jat, tek qana orıstildi (oğan qosımşa ağılşın, nemis, ispan, türik, eskimos, çukça t.t.) bauırlarımız million emes, jüz mıñ; bes mıñ emes, jañağı döñgelekten ozıp twrğan 846 ğana kisi bolsınşı, bäribir qazaq tiliniñ kösegesi kögermes edi. Ükimetiñiz de, parlamentiñiz de däl qazirgidey qazaq tilin ayaqastı etip, orısşa sayrap otırar edi. Öytkeni bar bilik, bar bilik bolmasa da, prezidentiñiz ben soğan teteles tağı eki-üş adamnan basqa, dünieniñ twtqasın wstap otırğan barlıq qojayındarıñız qazaqşa bilmeydi – nebäri 846 kisi, biraq jol – solardıki, neşe payız, neşe million halqıñızğa pısqırmaydı da. Mwnı köp körseñiz, men qazirgi prezident – qazaq ortasınan şıqqan, qazaqşa söyley alatın eñ soñğı prezidentimiz bolmağay dep qauiptenem». Atalmış eñbekte osınday joldar bar. Qwday köp körmesin, on altı jıldan keyin jalpı halıqtıñ sanı östi, qazaqtıñ da üles salmağı arttı. Biraq ne özgerdi? Ärine, eşteñe. Jañağı Mwhañ aytqan «döñgelekten ozıp twrğan azdıñ azanşısı» – köptiñ könbis tağdırı, «köne» jolı. Bwl künderi, rasında, prezidenttiñ qazaqşanı müdirmey, asa şeşen söyleytini emis-emis eske tüsedi.

Bwl jolğa nege tüstik, nege köndik? Mwnıñ da jauabın jazuşı zar tolğauında aşıq ayttı. Täuelsizdik alğan jıldarı wlt ruhaniyatın (ädebiet, mädeniet, tilin, dilin) joqtaytın joqşıları bergen sert, aytqan anttan tayıp, aqırıp kirgen Aq ordadan talay ret «jının alğan baqsıday» juasıp şığıptı. Ol juastıqtıñ artında bas paydasınıñ baqay esebi bwğıp jatıptı. Bireuge ataq, bireuge aqşa, bireuge tağı birdeñe kerek eken. El-jwrttıñ qamın oylap, azabın arqalağan sanaulı qalamger üni şıqpas – jalğız, şañı şıqpas – jayauğa aynalıptı. Sağan kerek emes til men dil endi kimge kerek bolsın. «Eger adalın aytsaq, täuelsizdiktiñ alğaşqı kezeñi – ekonomikalıq dağdarıs, twrmıs tarşılığı jıldarında wlttıq ideyanı nasihattauda, zamannıñ şınayı suretin jasauda, uaqıttıñ kökeykesti mäselelerin köterude jazuşılar qauımı marğaulıq tanıttı da, barlıq jükti jurnalist ağayındar atqardı».

Jağday osılay bolsa, älgi «döñgelekten ozıp twrğan azdıñ» dariğa-däureni jürmey qaytsin. Jürdi. Äli jürip keledi. Ärine, memlekettik tildiñ twğırına qona almauınıñ basqa da tolıp jatqan faktorları bar şığar, biraq «qoy» deytin qoja bola almağan, minezsiz qalam wstağandarğa bizdiñ de ökpemiz bar. Jazıp-sızatın azıraq qauqarı bar bizge de ökpe-reniş artatın wrpaq keledi. Öytkeni biz de sanaulı, batıl jurnalisterdiñ reportajın, tikeley efirin (eldegi keybir jağdaylarğa baylanıstı) smartfonnan sığalap qarap otıratın jazarmanbız. «Bir zamanda «Stalinge teñ tappay qinalğan» qauımnıñ bar ıqılası endi Nazarbaevqa audı. Köregen dedik, bilgir dedik, dana dedik. Alaşa hanğa teñedik, Abılay hanğa jetkizdik. Özimiz ğana aytqamız joq, bükil qazaq jwrtın horğa jeteledik». Endigi ıqılas-niettiñ ne boların da qu işiñ sezedi keyde. Bar jetken jetistik, arqalağan arman-mwrat osı bolsa, önbes dau – til, dil dep özeureudiñ qajeti qanşa? Odanşa on altı jıl ötse de, bügingiden eş ayırması joq keşegi qoğamnıñ (anığında, bügingi) keskin-kelbetin kestelegen publicistikalıq eñbektiñ tağı da birer twsın eske ala otırayıq.

«Qayda barsam aldımnan üş şal şığadı» dep küyinedi qalamger. Birtwtas halıqtı üşke bölip, üş bidi qazaq birliginiñ simvolı qılıp, suret salıp, müsin qaşağan soraqı ideologiyanı sınaydı. Qazaq baspasöziniñ därmensiz, pwşayman halin aytıp aşınadı. Sol kezdegi qazaq müddesin (tilin, dilin) manswqtağan oppoziciyanı onşa wnatpasa da, Altınbek bastağan jigitterdiñ «Aq jolına» senim artadı. «Aq jol» partiyasınıñ bügingi bağıt-bağdarı mağan jaqınıraq ekenin jasıra almaymın. Bwl jerde wltın süyetin, parasattı, jigerli jas sayasatker bauırım otır». Aqsaqal Altınbekti aytadı. Köp ötpey Mwhañ ğana emes, mwqım qazaq sengen Altınbek atıldı. Jazuşı da şetel astı. Tüñildi, torıqtı. Täuelsizdiktiñ bir müşeldik şerli şejiresi tasqa basılıp, tarihta qaldı. Bwl – bir anıq.

«Jarmaq» – zar tolğauğa («Wltsızdanu wranına») jük bolğan şerli şejireniñ körkem forması, roman türi. Şığarma «Wltsızdanu wranındağı» köterilgen wlttıq mäselelerdi tolıq qamtığan kartina bolmasa da, jartıkeş qazaqtıñ jarmaq-tağdırın örisine sıydırıp, özegine qondırğan. Bwl şığarmaşılıq jetistik – jazuşınıñ minezi, özi twstas, zamandas qalamgerlerden bwrın basqan (täuelsizdikten keyin) ekinşi qadamı. Jaña zamannıñ keyip-kespirin jaña täsil, jaña obrazben somdap şıqqan ädebi şığarma. Tuındıda keyipkerler dialogı, monologtarı arqılı zaman şındığı, qoğam swmdığı qozğaladı. Publicistikalıq zar tolğaudan keyin bwl şığarmanıñ jazıluı zañdı edi.

«Meniñ balalarım men nemerelerim – keudesinde namısı bar wldarım men qızdarım qızıl qanğa boyalıp jatır». Kimdi kim atıp, kim kimniñ qanın tökti? Kökiregi qars ayırılıp, «balalarım men nemerelerim» dep küñirengen kim? Ärine, Mağauin. Jañaözen tragediyası. Taban et, mañday terin daulap, jeti ay boyı alañda twrğan beyuaz halıqtıñ oqqa wşıp, opat bolğanı qayratkerdiñ qabırğasın qalay qayıstırmasın. Qalamın alıp, «Qan tögildi!..» dedi. Halıqtı qaralap, ayıptay söylegen öziniñ twstas, zamandas jazarmandarğa, önerge talası bar özge de jwrtqa aşınıp ayttı. Alaswrdı. Qandı qırğınnan jeti jıl bwrın, yağni «Wltsızdanu wranında» qayratker: «Älemniñ qay elinde, qay jerde däl osı bizdegidey, eñbek adamınıñ qaqısın sonşama jegen, jeke basın sonşama qorlağan jağday bar eken? Biz kelip, bayırğı jwrtqa tiesili bar baylıqtı tegin ielengen şeteldik käsipkerler üşin qazaq – arzan jwmıs küşi ğana emes, därmensiz, qwnsız, sorlı halıq. Jäne qazaqtı däl osınday qorlıq, qwldıq jağdayğa jetkizgen – äueli özimizdiñ egemen ökimetimiz, sodan soñ, biz, qazaq – özimiz» dep aytuday-aq ayttı. Mäu degen ökimet, män bergen eşkim joq. Sol teñsizdiktiñ aqırı qantögiske wlastı. Talay jas qırşınınan qiıldı, talay şañıraq ortasına tüsti. Jılağan jwrttı jwbatıp, «bauırım, balam» dep basınan sipağanı – Mağauinniñ (ärine, täuelsizdikten keyingi) adamdıq, azamattıq, sayasi portretin anıq körsetetin minezi.

Osı qandı oqiğadan birer jıl keyin qiır qonıp, şet jaylağan qandastar qamı jayındağı «Qazaqsız Qazaqstan» jariyalandı. Ol mäsele bwrın da zarlı tolğauda jerine jete aytılğan. Jaqında ğana Qazaqstan ükimetiniñ qaulısına säykes, 2020 jılğı oralmandarğa beriletin kvotanıñ bıltırğımen salıstırğanda 653 adamğa qısqarğanı belgili boldı. Osınday şeşimder qayratkerdiñ erterek jazğan dünielerin esiñe salıp, qayta qarap şığuğa jetelep twradı.

P.S. Süleymen payğambarğa bir küni qwmırsqa kelip: «Sağan Jaratqan iem jeldi ne üşin bağındırıp bergenin bilesiñ be?» – dep swraptı. Süleymen payğambar qapelimde jauap taba almay, müdirip qalıptı. «Ol seniñ patşalığıñnıñ tübi jelge wşatının meñzegeni», – depti. Sol siyaqtı Jaratuşı pendesine darın, qabilet berip, qolına qalam wstatqanda neni meñzedi eken? Mağan Mağauinniñ bir ömiri osı saualdıñ jauabı qwsap twradı.

80 jasqa tolıp jatqan klassik jazuşınıñ şığarmaşılığı, ğalımdığı jayında gazet-jurnaldar jarısa jazıp jatır. Biz klassiktiñ qayratker, azamattıq häm sayasi portretin körsetuge qoldan kelgenşe tırısıp, az-kem söz saptadıq.

Irısbek DÄBEY