(جالعاسى، باسى وتكەن شىعارىلىمدا)

يلمينسكيدىڭ تيۋركولوگيالىق، پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارى دە تەك قانا ميسسيونەرلىك ماقساتقا باعىتتالعان. ونىڭ تيۋركولوگياعا قابىلەتى بار بولعانىمەن، ول بار كۇش-جىگەرىن، ىنتاسىن ميسسيونەرلىك جولعا سالۋى سەبەپتى دە، ونىڭ عىلىم جولىنداعى قىزمەتىنە ءادىل باعا بەرە قاراعان اكادەميك كراچكوۆسكي «...ن. ي. يلمينسكي، ۆىدايۋششيسيا پرەدستاۆيتەل كازانسكوي شكولى، بلەستياششي تيۋركولوگ-ارابيست، گلۋبوكو ۋۆلەچەننىي يدەيامي ميسسيونەرستۆا ي «پروسۆەتيتەلنوي» دەياتەلنوستيۋ سرەدي «ينورودتسەۆ»، نە دال ني تيۋركولوگي، ني ارابيستيكە توگو چتو ون موگ بى دات»، – دەپ قىنجىلا وتىرىپ جازعان ەدى.

كەڭەستىك داۋىردە يلمينسكي مۇراسى دا ءبىرشاما زەرتتەلىپ باعالاندى. ول اتقارعان ميسسيونەرلىك باعىتتاعى اعارتۋشىلىق قىزمەتى تەوريالىق، پراكتيكالىق جاعىنان الىپ قاراعاندا دا، ونىڭ شەكتەن شىققان مونارحيستىك، وتارشىلدىق پيعىلى ايقىندالىپ تۇرادى. وسى سەبەپتى دە يلمينسكيدىڭ قىزمەتى مەن ەڭبەگىن ارنايى تۇردە زەرتتەگەن پروف. ۆ. م. گوروحوۆ: «...پەداگوگە-ميسسيونەرە، پوسلەدوۆاتەلنوم رۋسسيفيكاتورە، ستوروننيكە كولونيزاتورسكوي پوليتيكي تساريزما»[1], – دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن بولاتىن-دى. وسى پىكىردى تاريحشى ا. ن. گريگورەۆ تە ايتىپ، يلمينسكيدىڭ اعارتۋ سالاسىنداگى كەرتارتپالىق قىزمەتى مەن دۇنيەتانىمىن قاتتى سىنعا العان بولاتىن[2]. ال يلمينسكي جايىندا قازاقستان باسپاسوزىندە 1937 جىلعى رەپرەسسياعا دەيىن كەرتارتپا دۇنيەتانىمداعى ميسسيونەر رەتىندە باعالانىپ كەلدى دە، ول تۋرالى شىندىق ەندىگى كەزدە بۇرمالانا باستادى. ويتكەنى وزىنشە پىكىرى بار، ءار نارسەگە سىن كوزىمەن قاراي الاتىن ينتەلليگەنتسيانىڭ قايماعى بىرنەشە رەت سىپىرىلىپ الىنعان سوڭ، ەندى يلمينسكيگە جاساندى، شىندىقتان اۋلاق، جالعان تانىمداعى باعالار بەرىلە باستادى. تاريحي شىندىقتىڭ ءتۇپ تامىرىنا بارماي-اق اقتى قارا، قارانى اق دەپ كورسەتۋ جاعى ۇستەم بولىپ، ونى اسىرا باعالاۋ، قولدان وزىق ويلى قايراتكەر جاساۋعا ويىسىپ، جابىلا ماقتاي ناسيحاتتاۋ جاعى بەل الىپ كەتە باردى: تاريحشى، پەداگوگ، ادەبيەتشى، ءتىلشى-عالىمدار يلمينسكيگە ءدال بۇگىنگە دەيىن سىن كوزىمەن قاراپ، ول جاساعان كەزدەگى تاريحي، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ باعالاۋدان بوي تارتىپ كەلدى. قايتا بۇلارعا قاراعاندا اۋىل قارياسى مارقۇم ابەن سىبانۇلىنىڭ 1963 جىلى 25 جەلتوقساندا كوشىرىلگەن قولجازباسىندا[3]: «...كەشەگى ورىسقا قاراعانىمىزدان كەيىن 1865 جىلى اتاقتى ءدىن بۇزۋشى يلمينسكي قازاق اراسىنا شىعىپ، قازاق مۇسىلمان ەمەس، شاماني دەگەن ءدىنسىز حالىق، ولاردى ورىس دىنىنە اينالدىرۋ وڭاي دەپ ۇكىمەتتى وسى سوزبەن ناندىرعان ەكەن... مىنەكي، ۇكىمەتتىڭ وسىنداي تۇتقان جولى قازاق اراسىن تىنىشسىزداندىرىپ، 1869 جىلى قازاقتار ۇكىمەتتىڭ بۇل ىسىنە نارازىلىق شىعارا باستادى» (39-ب.), – دەپ تاريحي شىندىققا ساي باعاسىن بەرىپ، كوپ نارسەنىڭ سىرىن حاباردار ەتەدى. وسىمەن بىرگە وسى قولجازبا كوشىرمەدە پاتشانىڭ رەسمي ميسسيونەرلىك ساياساتىنا قارسى قازاق اراسىندا يسلامياتقا ءىش بۇرۋ ارقىلى يسلامشىل قيسسا-داستاڭداردىڭ مولىعا باستاۋى; ءتىپتى قازاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانۋ ءۇردىسىن دە وسى قۇبىلىسپەن بايلانىستىرا قاراۋى سەزىلىپ تۇرادى.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ رەسمي شوقىندىرۋ ساياساتىنا قازاق دالاسىنىڭ قاي بۇرىشىندا بولسا دا، بىردە اشىق، كەيدە جاسىرىن تۇردە قارسىلىق ارەكەتتەرى بولعان. مۇنى، ءتىپتى، ميسسيونەرلەردىڭ وزدەرى دە ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتەتىنى بار.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا ونىڭ، اسىرەسە، رۋحاني جاعىنان قىسىپ كەلە جاتقان شوقىندىرۋ ساياساتىنا سەسكەنە قاراپ، ءزارىن قايتارۋعا ارەكەت ەتىپ، ول جايىڭدا ويلانىپ-تولعانعان سانالى ازاماتتار قازاق دالاسىنىڭ ءار جەرىندە-اق بولعان. وسى تۇرعىدان قاراعاندا جازۋشى ر. وتارباەۆتىڭ «ەكى كيىز ءۇيدىڭ تاريحى»[4] دەگەن ماقالاسىندا اسا قىزىقتى دەرەكتى ماعلۇماتتار كەلتىرىلگەن. وندا ىبىراي التىنسارينمەن شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناستا بولعان ماقاش شولتىۇلى (1830-1904) پاتشانى قازاقتاردى شوقىندىرۋ ساياساتىنان توقتاتۋ ماقساتىمەن كيىز ءۇيدىڭ ماكەتىن التىننان جاساپ سىي تارتۋىندا كوپ نارسەنىڭ استارلى سىرى جاتىر.

پاتشاعا جولىعىپ، تىلەگىن ايتقان ماقاش: «...ارتىنان ءبىزدى شوقىڭدىرىپ، مۇسىلماندىق ۇلگىدەن ايىرماڭىز دەپ تىلەك قىلدىم. جاۋابىن حاكىم ارقىلى ەسىتەسىڭ دەدى. ەكىنشى جۇمانىڭ سارسەنبى كۇنى وڭ تىلەك تىلەپ جاتقان بىزگە ەكى حاكىم كەلىپ: «پاتشا ساعان رەزيدەنتسيا سالسىن دەپ اقشا ءبولدى» دەدى. وسىمەن قايىر-قوش ايتىستى. وتەعالي ەكەۋمىزدىڭ كوڭىلىمىز كۇپتى ورالدىق»، – دەپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اسا ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە قويىلىپ وتىرعان قازاقتاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ ساياساتىنان پاتشا سىيعا قانشا ريزا بولسا دا، رايىنان قايتا الماۋ سىرى تەرەڭدە جاتىر. ياعني پاتشالىق قۇرىلىس تۇرعاندا بۇل ساياساتتان قايتۋ بولمايتىنىن اشىق كورسەتىپ تۇر.

قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى اسا ءبىر وسال تۇسىمىز – يلمينسكي مەن ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اراقاتىناسىن شىنشىلدىقپەن سىناي قاراۋدىڭ ورنىنا تاريحي شىندىقتى بۇركەپ، بۇرمالاپ جالعان تانىمنىڭ تۇتقىنىندا قالىپ كەتەمىز. ياعني اششى دا بولسا شىندىقتى اشىق ايتا الماي كەلەمىز. ى.التىنسارين مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر بۇل قولدان جاسالعان اقتاڭداق ماسەلەنىڭ شىن مانىندەگى ماعىناسىن اشۋدىڭ ورنىنا ودان سانالى تۇردە اينالىپ ءوتىپ، عىلىمي نەگىزى جوق جاساندى ۇرانشىل ۇعىمداردى ناسيحاتتاپ كەلەدى. مىسالى، قازاق زيالىلارى ءىبىراي العاش رەت قازاقتىڭ ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا ءالفاۆيتىن جاساۋشى دەگەن جالعان ۇعىمنىڭ شەڭبەرىنەن دە شىعا الماي وتىر. بۇل ماسەلە جان-جاقتى زەرتتەلۋى، ساياسي استارى بار قۇبىلىستىڭ ءتۇپ توركىنىن سول كەزەڭنىڭ تاريحي بولمىسىمەن تىكەلەي بايلانىستا الا وتىرىپ، عىلىمي نەگىزدە شىن باعاسى بەرىلمەگى كەرەك. ارينە، بۇل ءۇشىن ارحيۆ قازىناسىن قايتارا سىن كوزىمەن سۇزە وتىرىپ، عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ ارقىلى عانا شىندىقتى ايتا الامىز.

وقىرماندارعا ءمالىم ى. التىنسارين وتارشىلدىق مۇددە تۇرعىسىنان اشىلعان ورىنبورداعى وقۋ ورنىندا وقىپ، ورىس تىلىنە تەرەڭ جەتىلىپ شىقتى. ارمانى – تۋعان حالقىنىڭ كوكىرەك كوزىن اشىپ، ەۋروپالىق ءبىلىم بەرۋ، شۇبارلانىپ بارا جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن تازا ساقتاۋ جولىندا كۇرەس جۇرگىزدى. بىراق سىرتتان ەرىكسىز تاڭىلعان ميسسيونەرلىك دۇنيەتانىم مەن ولاردىڭ پەداگوگيكالىق جۇيەسىن بويىنا دارىتپادى. وسى سەبەپتى دە ونىڭ ەكى جاقتى ساياسي-الەۋمەتتىك قىسپاققا تۇسكەنىن م. اۋەزوۆ: «...ون چۋۆستۆوۆال دۆۋحستوروننوە داۆلەنيە وت تسەركوۆنيكوۆ ي مۋسۋلمانستۆا. مۋسۋلمانە سچيتايا، چتو ون حوچەت كرەستيت كازاحسكيح دەتەي، كلەۆەتالي نا نەگو، ا يلمينسكي، كوتورىي وفيتسيالنو پوموگال ەمۋ، بىل ۋبەجدەننىي حريستيانين-ميسسيونەر، ۋۆەريال ۆسەح، چتو چەرەز ەتي شكولى سكورەە موجنو پروۆەستي سۆويۋ يدەيۋ وبرۋسەنيا كازاحوۆ»، – دەپ ماسەلەنىڭ ءتۇپ تامىرىن ءدال تانىپ كورسەتكەنىمەن، بۇل پىكىرى باسپا بەتىنە شىقپادى.

پاتشا وتارشىلدارى مەن ميسسيونەرلەردىڭ اعارتۋ ساياساتىندا قانشالىقتى تۇلكى بۇلاڭعا سالىپ كۋلترەگەرلىك جولمەن بۇركەمەلەگەنىمەن بۇراتانا حالىقتاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ ساياساتىنا شوشىنا قارادى. ەكىنشى جاعىنان، بۇل جاعدايدى ءدىندارلار دا ۇشىقتىرا ءتۇستى. مۇنى قوستانايداعى ەكى كلاستىق ارالاس مەكتەپتىڭ وقىتۋشىسى ف. د. سوكولوۆ ءوزىنىڭ 1889 جىلعى 23 قىركۇيەكتەگى ەستەلىگىندە: «...ونىڭ ترويتسك مولدالارىنىڭ ىقپالىنا تۇسكەن نيكولايلىق قازاقتار اراسىندا جاۋلارى دا بولدى. ولار «ونى ورىستارعا ەرەكشە ىلتيپاتپەن قاراعانى» ءۇشىن قازاق بالالارىن شوقىندىرۋعا قىزمەت ەتەدى دەپ جەك كورگەن»، – دەيدى. التىنسارين قازاق بالالارىن شوقىندىرۋ ءۇشىن ەمەس، ولارعا ەۋروپالىق ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن ۇكىمەت اشقان ورىس-قازاق ارالاس مەكتەبىن پايدالانۋ ماقساتىن ولار، ارينە، جەتە تانىپ بىلە بەرمەگەن.

يلمينسكيدىڭ ماقساتى: رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن قازاق اراسىندا جۇزەگە اسىرۋدى قازاقتاردىڭ ءوز كولىمەن جۇزەگە اسىرۋ ساياسي جاعىنان الدەقايدا سەنىمدى بولادى دەپ بىلگەندىكتەن، ىبىراي ءالتىنساريندى وسى ىسكە پايدالانۋدى كوزدەگەن. وسى سەبەپتى يلمينسكي 1869 جىلى اعارتۋ مينيسترىنە جازعان حاتىندا: «...التىنسارين... كازاقتاردىڭ ورتاسىندا ءوزى مەكتەپ اشسا، ورىس ءالفاۆيتىن سوندا قولدانسا، ونى ورىس ەلىنىڭ ادامدارى ىستەتىپ وتىر دەگىزبەي، ءوزى اشقان بولسا... ونى ورىس باستىقتارىنىڭ تالابى دەپ حالىق ويلامايتىن تۇردە جۇرگىزسە... ەڭ اۋەلى جاڭا يدەيا التىنساريندىكى بولادى»[5], – دەپ ءوز ماقساتىنىڭ باستى دا وزەكتى جەلىسىن اشىپ بەرىپ وتىر. ياعني مۇندا ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە قازاق جازۋىن جاساۋشى التىنسارين ەدى دەپ كورسەتىپ، حالىقتى وسى يدەياعا سەندىرۋدى كوزدەگەن. ال قازاق ادەبيەتشىلەرى ءتىپتى وسى كۇنگە دەيىن «جاڭا يدەيا التىنساريندىكى» دەپ جازىپ، ناسيحاتتاپ كەلۋى اسا نازىك استارلى ماسەلەگە سىن كوزىمەن قاراي بەرمەگەنىن اڭعارتادى.

يلمينسكيدىڭ ەكىنشى ماقساتى، قازاقتاردى تاتار دىنشىلدەرىنىڭ ىقپالىنان اجىراتىپ، بولەكتەپ ۇستاۋداعى باستى قۇرالى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلگەن جازۋىن ورىس الفاۆيتىمەن اۋىستىرۋعا كەلىپ تىرەلدى. وسى ماقسات تۇرعىسىنان كەلىپ يلمينسكيدىڭ ميسسيونەرلىك ارەكەتىندەگى: «...باستى ورىس راديكالدى قۇرالى – قازاق تىلىنە ورىس ءالفاۆيتىن ەنگىزۋ. قازاقتار ورىس الفاۆيتىمەن جازىپ وتىرعاڭدا، ول قازاقتاردى ءوزىنىڭ شىرماۋىنان شىعارماي، وزىنە تارتا بەرەدى... بۇل ويدى ورىس چينوۆنيگى جۇرگىزۋى تىپتەن كەلىسپەيدى»، – دەگەن وي تۇجىرىمى كوپ نارسەنىڭ استارلى سىرىن اشىپ بەرىپ وتىر. ياعني يدەولوگيالىق ماسەلەنىڭ وزىندە دە باسقانىڭ قولىمەن وت كوسەۋ ارقىلى ارەكەت ەتەتىن ىسقاياق وتارشىلدىقتىڭ جىمىسقى ءتاسىلىن سەزدىرىپ وتىر دەگەن ءسوز. يلمينسكيدىڭ وتارشىل ۇكىمەتتىڭ ميسسيونەرلىك جولداعى كوزدەگەن يدەياسى ى. التىنساريندىكى بولىپ تاڭىلۋعا شەشۋشى ءمان بەرگەندىگى كورىنىپ تۇر. ءارى بۇل استارلى پىكىر جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ وتە قۇپيا نۇسقاۋىندا ايتىلعان وي-پىكىرىمەن دە وزەكتى بايلانىستا تۇر دەسە بولعانداي.

باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ 1876 جىلى ىشكى ىستەر مينيسترىنە جازعان جولداماسىندا: «...تورعاي وبلىسىنىڭ حالىق مەكتەبىنىڭ ينسپەكتورى التىنسارين ءوزى ورىس ءالفاۆيتىن قولدانىپ جازىپ قازاقتاردىڭ حالىق ولەڭىنىڭ تەكسىن ماعان اكەپ تاپسىردى... ءبىز ورىس الفاۆيتىمەن قازاق گرامماتيكاسىن جاساۋىمىز كەرەك... بۇل جۇمىس يلمينسكيگە تاپسىرىلدى»، – دەپ حابارلاۋىنان قازاقتار ءۇشىن ورىس ءالفاۆيتىن العاش رەت جاساۋشى يلمينسكي، ونى تاجىريبەدە العاش رەت قولدانىپ بايقاۋشى ىبىراي ەكەنى اشىق ايتىلعان،

شىنىن ايتۋ كەرەك، يلمينسكيدىڭ رەسمي تۇردە كومەكتەسە وتىرىپ، قاتاڭ تالاپ ەتۋىمەن جانە دە اعارتۋ ءمينيسترى گراف تولستويدىڭ تىكەلەي ناقتىلى تۇردە تاپسىرۋىمەن ى. التىنسارين ءوز كىتاپتارىن يلمينسكي ۇستانىپ كەلگەن رەسمي پرينتسيپكە وراي ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە جازىپ شىعارۋعا ءماجبۇر بولعان. ى.ءالتىنساريننىڭ ءىس جۇزىندە قولدانعان ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە قازاق جازۋىندا ورىس ءالفاۆيتىن وزگەرتپەي سول قالپىندا الۋدى تالاپ ەتكەن پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كەرتارتپا عالىمداردىڭ تالابى تۇرعىسىنان ورىندالعانىن دا ۇمىتپاعانىمىز ءجون. وسى سەبەپتى ىبىراي مەن يلمينسكي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ كوپ جاعدايدا ديپلوماتياعا قۇرىلعان وتە نازىك ءارى استارلى قاباتتارى مول قۇبىلىس ەكەندىگىنە ەرەكشە سىن كوزبەن قاراپ بارىپ زەر سالۋدى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى يلمينسكي ديپلوماتيالىق جولمەن ىبىرايدى ءوز مۇددەسىنە، ياعني ميسسيونەرلىك جولعا پايدالانۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن دە، ياعني ساياسي سەس كورسەتۋ، سانالى تۇردە قىسىم جاساۋ، مەكتەپ ىسىڭدەگى مۇقتاجدىعىن پايدالانۋ، «قامقورشى» بولىپ كولگىرسۋ، ۇستاز بولىپ ارالاسۋ – ءبارى دە ونى ۋىسىنان شىعارماي پايدالانۋدىڭ امال-ايلالارى بولاتىن-دى.

ى. التىنسارين دە ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق ماقساتى جولىندا قولىندا ۇلكەن بيلىگى بار، ساياسي جاعىنان رەسمي ۇكىمەتكە سەنىمدى يلمينسكيدىڭ ميسسيونەرلىك تانىمىن بويىنا دارىتپاي ءارى سەنىمسىزدىك تۋدىرماي ديپلوماتيالىق جولمەن پايدالانۋدى كوزدەگەن ماقساتى ەكەۋىنىڭ اراسىندا جازىلعان حاتتاردىڭ استارلى مازمۇنىنان بايقالىپ-اق تۇرادى. ىبىراي ءوز حاتتارىندا ميسسيونەرلىك يدەياعا ىشكى تانىمنان تۋعان قارسى پىكىرىن اشىق بىلدىرە بەرمەيدى، بىراق بەلگىلى دارەجەدە جاناما تۇردە بولسا دا سەزدىرەدى. مىسالى، «شاريات-ۋل يسلام» دەپ اتالاتىن كىتابىن ارابشا جازۋمەن جاريالاۋعا يلمينسكي ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولىپ قاسارىسقان تۇستا، ءدىني مازمۇنداعى كىتاپتى ورىس الفاۆيتىمەن جاريالاپ، قازاقتاردى تەرىس قاراتىپ الماۋ ءۇشىن ءىلتيپات ساقتاۋ كەرەكتىگىن كولدەنەڭ تارتىپ ءوز ويىن جۇزەگە اسىرۋىن كورەمىز.

ىبىراي التىنسارين وتارشىل ۇكىمەتتىڭ بۇراتانا حالىقتاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ ساياساتىن تانىپ بىلگەن. بۇل سالادا جۇرگىزىلىپ وتىرعان كەرتارتپا شارالاردان مول حاباردار بولعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى بۇل ماسەلە جونىندە ۇكىمەتتىڭ XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاق دالاسىنداعى زورلىقپەن كۇشكە سالىپ جاساندى تۇردە ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسىلىعىن جاناما تۇردە بولسا دا، يشارامەن ايتاتىن تۇسى دا بار. ول ءوز ويىن: «...يسكۋسستۆەننوم سبليجەنيا نارودوۆ روسسي دو سيح پور نە پريۆوديلي ەششە ك وسوبو ۋسپەشنىم رەزۋلتاتوم، كاك ەتو مى ۆيديم نا جيۆىح پريمەراح تاتار، باشكير ي پروچيح ينورودتسەۆ...

پوەتومۋ نە لۋچشە لي سبليجەنيە رۋسسكيح س كازاحامي پرەدوستاۆيت ەستەستۆەننومۋ حودۋ دەل»، – دەپ حالىقتاردى جاقىنداستىرۋدى تابيعي جولمەن جۇرگىزىلۋىن جاقتايتىن پىكىرى كوپ نارسەنىڭ استارلى سىرىن اڭعارتىپ، ءوزىنىڭ ىشتەي بۇل اسا كۇردەلى ماسەلەگە قارسىلىعىن دا سەزدىرەدى. ى. التىنسارين ۇلكەن مەملەكەتتىك ساياسات رەتىندە جۇرگىزىلىپ وتىرعان ميسسيونەرلىك ارەكەتكە بۇدان ارتىق پىكىر ءبىلدىرۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى، ويتكەنى «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ بالاسى سويلەسىن» دەگەندەي، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ بارلىق كۇشى ۇكىمەت قولداپ وتىرعان ميسسيونەرلەردىڭ باقىلاۋىندا بولعانىن ەسكەرمەك كەرەك.

جالپى پروف. يلمينسكي بۇراتانا بودان حالىقتاردىڭ عىلىم-بىلىمگە ۇمتىلعان ىبىراي سياقتى ءبىرلى-جارىمدى تالانتتى جاستارىن ءوزىنىڭ ميسسيونەرلىك يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا پايدالانىپ قالۋعا كوپ كۇش جۇمساعان. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قوي تەرىسىن جامىلعان اسا قاۋىپتى، كەرتارتپا يدەولوگى بولعانىن ەندى جاسىرۋدىڭ رەتى جوق شىعار. ويتكەنى ا. كاريمۋلليننىڭ زەرتتەپ تانۋى بويىنشا، ميسسيونەرلەردى دايارلاۋدىڭ كىلتىن قولىنا ۇستاعان يلمينسكي بۇكىل رەسەي ولكەسىنىڭ بارلىق اۋداندارىنا كادرلار دايارلاۋمەن اينالىسقان. ءار حالىقتىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي ميسسيونەرلىك ساياساتىن دا، جۇرگىزۋ ءتاسىلىن دە وزگەرتىپ، جاعدايعا بەيىمدەلە جۇرگىزگەن ايلاكەر يدەولوگ ەكەڭدىگش كورسەتەدى. مىسالى، تاتار حالقىنىڭ تاعدىرى كۇردەلى اقىنى ياكوۆ ەمەليانوۆ (1848-1893) شوقىنعان تاتار وتباسىندا تۋعان. ول 1864-1869 جىلدار ارالىعىندا ارنايى تۇردە اشىلعان «شوقىنعان تاتارلار مەكتەبىندە» وقىپ، بىتىرگەن كەزدە، ونى يلمينسكي قامقورلىق جاساپ قازاننىڭ دۋحوۆنىي اكادەمياسىنا وقۋعا تۇسىرەدى. وقۋدى بىتىرىسىمەن دياك اتاعىن الىپ، قىزمەت ەتەدى. ول جاستايىنان ولەڭ جازۋمەن اينالىسىپ، العاشقى تۋىندىلارىن جاريالاي دا باستايدى. ياكوۆتىڭ وسى ونەرىن ءوز يدەياسىن ناسيحاتتاۋعا پايدالانباق بولىپ يلمينسكي ونى 1880 جىلى دياكتان پوپ دارەجەسىنە كوتەرەدى. 1879 جىلى ونىڭ ولەڭدەر جيناعى «شوقىنعان تاتار تىلىندەگى ولەڭ» دەگەن اتپەن باسىلىم كورىپ، اقىن رەتىندە تانىلىپ قالعان تۇسى بولاتىن. بۇل جيناق جونىڭدە يلمينسكيدىڭ فوندىندا جاتقان دونوستاردا: «...شوقىنعانداردىڭ ساناسىن وياتىپ، تاتار ءيسىن كۇشەيتۋى» سەبەپتى[6] اقىن ياكوۆ ەمەليانوۆ «قاھار ۇرعان پوپتاردىڭ» قاتارىنان ءبىر-اق شىعادى. ويتكەنى ول تۋعان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك مۇڭىن جىرلاپ، يلمينسكيدىڭ ءۇمىت ەتكەن ماقساتىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتۋىنە بايلانىستى ميسسيونەرلەردىڭ قارعىس تاڭباسى باسىلىپ وتىرعانى كورىنىپ تۇر. يلمينسكي ياكوۆتىڭ «شاتاسقاننىڭ ويانۋى» دەگەن ميسسيونەرلىك سارىنداعى ولەڭىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەنىمەن، ءومىر تالقىسى اقىڭدى تۋعان حالقىنىڭ مۇڭىن جىرلاۋعا ويىسقاندا جەر ساباعانداي ودان تۇڭىلە ءۇمىتىن ۇزگەن ەدى.

مىنە، تاتارلاردى ءبىرجولاتا شوقىندىرۋدان كۇدەر ۇزگەن يلمينسكي ەندى ورىنبورعا كەلىپ، قازاقتاردى شوقىڭدىرۋ ارەكەتىن وتە ساقتىقپەن جۇرگىزە باستايدى. ونىڭ قازاق دالاسىنا ورالۋ سەبەبىن، ونىڭ زامانداستارىنىڭ پىكىرى مەن ءوزىنىڭ دە قازاقتاردى ىشتەي تانىپ بىلۋىنەن ىزدەمەك كەرەك. ويتكەنى قازاقتاردىڭ تاتارلارعا قاراعاندا يسلام دىنىنە وسالدىعى، ولاردا ءدىني ءفاناتيزمنىڭ جوقتىعى تۋرالى قوعامدىق پىكىر قالىپتاسىپ تا قالعان ەدى. ءبىر عانا مىسال: بەلگىلى پۋبليتسيست س. ن. يۋجاكوۆ ءوز ماقالالارىندا يسلام ءدىنى قاتتى دەندەگەن مۇسىلمان حالىقتارىن اسسيميلياتسيالاۋ وتە قيىن ماسەلە ەكەنىن اشىپ ايتادى. قالاي بولسا دا ولاردىڭ جازۋىن ورىس الفاۆيتىنە اۋىستىرۋ ارقىلى ارەكەت ەتۋدى ۇسىنادى. بۇل ءۇشىن ماسەلەنى قازاقتاردان باستاۋدىڭ جەمىستى بولاتىنىن ەسكەرتىپ، ولاردىڭ يسلام دىنىنە سالقىن قاتىناسىن نەگىزگە الادى. وسى سەبەپتى: «...ۆ كيرگيزسكيح شكولاح نەوبحوديمو سدەلات تەپەر جە. زدەس نەت ني مۋسۋلمانسكوي نەتەرپيموستي، نيكاكيح تراديتسي، كوتورىە مەشالي بى ەتومۋ نوۆوۆەدەنيۋ ي دەلو، نەسومنەننو پريۆيتسيا لەگكو ي بىسترو»[7], – دەپ جازىپ، شوقىندىرۋ ءىسىن مۇمكىندىكتەن شىندىققا اينالدىرۋدىڭ قۇنارلى توپىراعى قازاقتاردىڭ اراسىندا جاتقانىن اشىق ايتىپ كورسەتكەن. مىنە، يلمينسكيدىڭ قازاق دالاسىنا اڭسارى اۋىپ، ى. ءالتىنساريندى ىزدەپ تابۋىندا ميسسيونەرلىك ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ ۇرىمتال ورنى قازاق دالاسى ەكەندىگىنە كوزى جەتكەن سوڭ كەلگەندىگى بايقالادى.

وستروۋموۆ نيكولاي پەتروۆيچتى ءوز شىعارماسىندا مۇحتار اۋەزوۆ جايدان-جاي اتاپ وتىرعان جوق. ويتكەنى تاشكەنتتەگى ساگۋ-ءدىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىعان كەزىندە پروفەسسور وستروۋموۆتىڭ ەڭبەكتەرىمەن تىكەلەي تانىسقان بولاتىن-دى. پروفەسسور وستروۋموۆ ورتا ازيا حالىقتارى مەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىن بىرتىندەپ شوقىندىرۋ، مەكتەپ ارقىلى ورىستاندىرۋدى مەملەكەت تاراپىنان قويىلىپ وتىرعان ساياسي ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە بويىنداعى بار قۋاتىمەن قىزۋ اتسالىسقان اتاقتى دا تانىمال، اسا ايلاكەر تاجىريبەلى ميسسيونەرلەردىڭ ءبىرى بولاتىن. وستروۋموۆتىڭ دا ۇشقان ۇياسى قازاننىڭ دۋحوۆنىي اكادەمياسى. ونىڭ وسى جولعا تۇسۋىنە كىمدەر سەبەپ بولعانىن ول جاسىرمايدى، قايتا ماقتانىشپەن: «...نيكولاي يۆانوۆيچ ي ەفيم الەكساندروۆيچ مالوۆ بىلي مويمي ناستاۆنيكامي، ا گوردەي سەمەنوۆيچ سابلۋكوۆ رۋكوۆوديل منويۋ ۋجە پو وكونچاني كۋرسا ۆ اكادەمي... نا يزۋچەنيە مۋسۋلمانستۆا يا وبيازان ليچنومۋ ۆليانيۋ نازۆاننىح ناستاۆنيكوۆ»[8], – دەپ ۇستازدارىن باس-باسىنا اتاپ كورسەتەتىنى بار.

پروف. ن. پ. وستروۋموۆ تامبوۆ گۋبەرنياسىندا تۋىپ-وسكەن، سونداعى دۋحوۆنىي سەميناريانى ۇزدىك وقىپ بىتىرگەن. 1866 جىلى ميسسيونەرلىك جولداعى ۇستازدارىنىڭ شاقىرۋىمەن قازاننىڭ دۋحوۆنىي اكادەمياسىنا ءتۇسىپ ونى 1870 جىلى اياقتاسىمەن-اق بىردەن يلمينسكيدىڭ ۇسىنۋىمەن، ونىڭ ءوزى باسقارىپ كەلگەن «پروتيۆومۋسۋلمانسكوە وتدەلەنيەنىڭ» مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالادى. ونىڭ ميسسيونەرلىك جولداعى ىزدەنىستەرى مەن جۇرگىزگەن ىستەرىنە اسا ريزا بولعان ءارى كەلەشەگىنەن زور ءۇمىت كۇتكەن يلمينسكي وستروۋموۆتى زور كولەمدەگى ميسسيونەرلىك جۇمىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن، 1877 جىلى كەڭ-بايتاق تۇركىستان ولكەسىنە جىبەرەدى. ول تاشكەنتكە كەلىسىمەن ەڭ الدىمەن جەتىسۋ، سامارقاند جەرلەرىن ارالاپ، مۇنداعى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ تۇرمىس ەرەكشەلىگىمەن، رۋحاني بولمىسىمەن جەتە تانىسىپ شىعادى. تۇركىستان ولكەسىندە ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ باستى ماقساتىن، ياعني جەرگىلىكتى حالىقتاردى مەكتەپ ارقىلى ورىستاندىرۋدان قول ۇزبەيدى. 1883 جىلدان 1901 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا تاشكەنتتەگى گيمنازيانىڭ ديرەكتورى، 1901 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن تۇركىستان وقىتۋشىلار سەمينارياسىنىڭ ديرەكتورى بولادى. ال 1883 جىلدان 1917 جىلعى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن، ياعني 34 جىل بويى ءۇزىلىسسىز جەرگىلىكتى «تۋركەستانسكايا تۋزەمنايا گازەتانىڭ» رەداكتورلىق قىزمەتىن اتقارادى.

وستروۋموۆ نەگىزىنەن يسلام ءدىنىن زەرتتەۋمەن اينالىستى. ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ دەنى وسى تاقىرىپ سالاسىندا جازىلعان. ونىڭ قولىنان شىققان 42 ەڭبەكتىڭ ءبارى دە ميسسيونەرلىك ماقسات تۇرعىسىنان جازىلدى. ول جەرگىلىكتى عۇلاما رۋحانيلارمەن كوپ اڭگىمەلەسىپ، يسلامياتتىڭ ءمانى مەن تاريحىنان كوپ ماعلۇمات دەرەكتەر كوزىن تابادى.

وستروۋموۆ جازعان: «يستوريچەسكوە ي سوۆرەمەننوە زناچەنيە حريستيانسكوگو ميسسيونەرستۆا سرەدي مۋسۋلمان» (كازان، 1894), «كولەبانيا ۆو ۆزگلياداح نا وبرازوۆانيە تۋزەمتسەۆ ۆ تۋركەستانسكوم كراە» (تاشكەنت، 1910), «يسلاموۆەدەنيە» (تاشكەنت، 1912), «وتچەت تۋركەستانسكوي سەميناري زا 25 لەت ەە سۋششەستۆوۆانيا» (تاشكەنت، 1900), «اراۆيا ي كوران» (كازان، 1899), «سارتى» (تاشكەنت، 1908), «سپوسوبنى لي كوچەۆىە نارودى ازي ك ۋسۆوەنيۋ حريستيانسكوي ۆەرى ي حريستيانسكوي كۋلتۋرى» (تاشكەنت، 1895), «ۆۆەدەنيە ۆ كۋرس يسلاموۆەدەنيا» (تاشكەنت، 1914) ت.ب. ەڭبەكتەردە اۆتوردىڭ باستى يدەيالىق باعدارى مەن ميسسيونەرلىك جولداعى كۇرەس جولى تولىق كورىنىسىن تاپقان وستروۋموۆ بۇراتانا حالىقتاردى ورىستاندىرۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى مەكتەپ پەن اعارتۋ جۇمىسىنا ساياتىنىن جاقسى بىلگەن. ول قازاقتاردى رەسەيمەن ءدىن جاعىمەن بىرىكتىرىپ، مەكتەپ ارقىلى ورىستاندىرۋدان باسقا التەرناتيۆتى جول جوق دەپ قاراعان. وتارشىلدار تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن كۋلترەگەرلىك ساياساتتىڭ استارلى سىرىن ۇعىنعان قازاقتار كۇندەردىڭ كۇنىندە ساياسي جاعىنان قاۋىپتى كۇشكە اينالادى دەپ كورسەتتى. باسقا ميسسيونەر عالىمدار سياقتى وستروۋموۆ تا قازاقتاردىڭ ارابشا جازۋىن مىندەتتى تۇردە ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندەگى جازۋعا الماستىرۋدى، سونى ورنىقتىرۋعا ەرەكشە شەشۋشى ءمان بەردى. وسىنداي بۇركەمەلى كۋلترەگەرلىك ايلا ارقىلى ءدىني فاناتيزمنەن اۋلاق، رۋحاني جاعىنان تازا ساقتالعان قازاق حالقىن مۇسىلمان الەمىنىڭ ىقپالىنان، اسىرەسە تاتارلار مەن ورتا ازيالىقتاردىڭ رۋحاني تەولوگيالىق اسەرىنەن قول ۇزدىرە الامىز دەگەن قورىتىندىعا كەلۋى سەبەپتى: «...زاداچا – سبليجەنيە تۋزەمتسەۆ س رۋسسكيم گوسۋدارستۆوم ي رۋسسكيم نارودوم، ۆەلوس پري پوسرەدستۆە رۋسسكوي ترانسكريپتسي، ۆ وسنوۆانيە كوتوروي بىل پولوجەن رۋسسكي الفاۆيت بەز ۆسياكيح يزمەنەني»[9], – دەپ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى ۇسىنىپ، رەسمي تۇردە ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ تاپقان ءپرينتسيپتى ۇستانعانى بايقالىپ-اق تۇر.

بۇل ايتىلعان تانىمدىق ءمانى بار ماسەلە تۇركىستان وقىتۋشىلار سەمينارياسىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتاردى ورىستاندىرۋ جولىڭداعى باستى مىندەتى بولسا، ەكىنشى ەلەۋلى مىندەت قازاقتاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستارمەن بىرىكتىرىپ ءسىڭىرۋ ەكەنىن جاسىرمايدى، اشىق ايتادى. بۇل ىسپەتتەس ساياسي ماقسات پروف. وستروۋموۆتىڭ ءومىر بويى ۇستانىپ، تولاسسىز جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقان دۇنيەتانىمىنىڭ ىرگەلى نەگىزى بولاتىن-دى.

مۇحتار اۋەزوۆ 1951 جىلى باسىلىم كورگەن «اقىن اعا» رومانىڭدا ابايمەن سۇقباتتاسقان جاندارالدىڭ اۋزىنان: «...زور ميسسيونەر الەكتوروۆتى ايتتى»، – دەپ بۇل ميسسيونەر اعارتۋشى عالىمعا ەرەكشە ءمان بەرە قاراۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر سەبەبى دە بار ەدى. ەگەردە سىر بۇگىپ جاتقان تاريح قويناۋلارىن ارالاپ، قاتپارلارىن اشىپ، سىن كوزىمەن سۇزە قارار بولساق، مۇنىڭ دا قۇپياسىن اشىپ، ءمان-ماعىناسىن، ساياسي استارىن تۇسىنۋگە بولادى.

قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى كەيبىر ماقالا، زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە ا. ە. الەكتوروۆتىڭ دۇنيەتانىمى مەن تاپتىق پوزيتسياسىنا سىن كوزىمەن قاراماي، بىرجاقتى ماداقتالىپ، قازاق ەلىنىڭ ەڭ زور قامقورشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە باعالانىپ كەلەدى. ارينە، بۇل تانىم ءاتۇستى تۇسىنۋدەن، نەمەسە الەكتوروۆتىڭ ءومىر بويى ۇستانعان يدەيالىق باعىت-باعدارىنىڭ ساياسي توركىندەرىنە سىن كوزىمەن تەرەڭ زەرتتەي وتىرىپ پىكىر ايتۋ نيەتىنەن تۋماي، بەلەڭ العان جاتتاندى پىكىردىڭ شىلاۋىڭدا كەتۋدەن تۋعان قۇبىلىس. بۇعان مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق وتكەنگە كوزى قاراقتى دەگەن اكادەميك جازۋشىمىز ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق حالقى ا. ە. الەكتوروۆقا ۇلكەن قارىزدار»[10] دەگەن ماقالاسىندا اسا زور ميسسيونەر عالىم الەكتوروۆتىڭ الىس ماقسات كوزدەگەن ساياسي استارلى ءمانى بار ەڭبەگىن اسىرا ماداقتاپ جىبەرۋى جاستار مەن عالىمداردى ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك بولمىسىن ءدال تانىپ بىلۋگە، ءادىل باعالاۋعا كەدەرگى جاساپ كەلەدى. ويتكەنى دۋالى اۋىزدان شىققان ءسوزدىڭ ءبارى شىڭدىق دەپ قابىلدانعان تانىمنىڭ تۇتقىنىنان سىتىلىپ شىعۋدىڭ ءوزى كوبىنەسە قيىندىققا اينالاتىنى بار. جەكە باسقا تابىنۋ ءداۋىرى مەن توقىراۋ زامانىڭدا شىندىقتىڭ بەتىن بۇركەپ عىلىم مەن ادەبيەتتە جاساندى پىكىردىڭ، ياعني لاكيروۆكانىڭ ۇستەم بولىپ كەلۋى دە اكادەميك پانكراتوۆانىڭ اتاپ كورسەتكەنىندەي: «...ەگەر پاتشالىق رەسەيدەگى ۇلتتاردىڭ جاعدايىن كورسەتۋدەگى قاتەلىكتەر جويىلماسا، وندا وسى ماسەلەنىڭ ءبارىن دۇرىس شەشۋگە بولمايدى. ءبىزدىڭ وقۋلىقتاردا جانە جەكە-جەكە حالىقتاردىڭ تاريحى جونىندەگى كىتاپتاردا پاتشا سامودەرجاۆياسىنىڭ ۇلت-وتارلاردى ەزۋشىلىگىن اشكەرەلەۋگە ءتىپتى نازار اۋدارمايدى»[11], – دەگەننىڭ وزىنە اينالىپ وتىر. الەكتوروۆ مۇراسىن تانىپ باعالاۋداعى قاتەلىكتىڭ دە وسى جولمەن كەتكەنى جاسىرىن سىر ەمەس. نەمەسە رەسەي يمپەرياسىڭداعى رەسمي پەداگوگيكانىڭ وكىلى بولعان ا. ب. الەكتوروۆتى ساياسي-الەۋمەتتىك، تاريحي تانىمىمىزدىڭ بيىك كورسەتكىشى بولىپ وتىرعان قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى[12] ونىڭ قازاق تاريحىن، مادەنيەتىن، ەتنوگرافياسىن، فولكلورىن جيناپ زەرتتەۋشى پەداگوگ عالىم رەتىندە جايباراقات تانىستىرىپ، ونىڭ ەڭ باستى ساياسي-الەۋمەتتىك، ياعني مونارحيستىك، ميسسيونەرلىك ماقساتىن اشپاي كەتەدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى اكادەميك پانكراتوۆا اتاپ كورسەتكەن ۇلت تاريحىن كورسەتۋدەگى قاتە تانىمداردىڭ شىلاۋىندا كەتۋىنەن دەپ قارايمىز.

ال شىندىعىنا كەلسەك، ياعني تاريحي، تاپتىق مۇددە تۇرعىسىنان باعالار بولساق، ا. ە. الەكتوروۆ ساياسي باعىت-باعدارى جاعىنان بارىپ تۇرعان قانى شىققان مونارحيست، ۇلكەن جولداعى ميسسيونەر، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسقا قارسى كۇرەسكەن قاراجۇزدىكتەردىڭ كورنەكتى وكىلى بولاتىن-دى. وسى ماسەلەنىڭ توركىنىن م. اۋەزوۆ تەرەڭ تانىپ بارىپ، شىندىق شەڭبەرىندە الەكتوروۆتىڭ ميسسيونەرلىك يدەياسىن اشكەرەلەگەن ەدى. بىراق ۋاقىت م. اۋەزوۆتىڭ تانىمىن شىندىققا نەگىزدەلۋىنە قاراماي بۇركەمەلەپ تاستاعانىن ونىڭ اۆتوتسەنزۋراسىنان كورىپ وتىرمىز.

الەكتوروۆ الەكساندر ەفيموۆيچ (1861-1919) ءوز قىزمەتىن ورىنبوردا وقىتۋشىلىقتان باستاعان. بۇل ولكەدە سول تۇستا يلمينسكيدىڭ ميسسيونەرلىك ارەكەتى مەيلىنشە كەڭ ءورىس الىپ، ۇكىمەتتەن قىزۋ قولداۋ تاۋىپ تۇرعان كەزەڭ ەدى. ول يلمينسكيمەن تانىسىپ، ونىڭ ميسسيونەرلىك جولىنا ءبىرجولاتا قۇلاي بەرىلەدى. بىراق مۇنداعى ءبىر ەرەكشەلىك باسقا ميسسيونەرلەر سياقتى شىركەۋ ماڭىندا اينالسوقتاماي، رەسمي وقۋ ورىندارىندا ۇستازدىق ەتسە دە، بۇراتانالاردى ورىستاڭدىرۋدىڭ باستى قۇرالى مەكتەپ پەن اعارتۋشىلىق دەگەن تانىمعا تولىق سەنىپ بارعان. ميسسيونەرلىك جولعا تۇسكەن عالىمدارعا قويىلعان ىرگەلى تالاپتىڭ ءبىرى – وتارلانعان بۇراتانا حالىقتاردىڭ ءتىلىن، تاريحىن، فولكلورىن، ەتنوگرافياسىن، ءدىني تانىمىن، تۇرمىس ەرەكشەلىگىن جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىپ، وسى تانىم نەگىزىندە ولاردى ورىستاندىرۋدىڭ ساياسي ايلا-تاسىلدەرىنە جەتىلە تۇسۋدە جاتاتىن. وسى تۇرعىدا ميسسيونەر عالىمدار جازعان ەڭبەكتەر نەگىزىنەن وتارشىلدىق ساياسي ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان بۇراتانا حالىقتاردى يدەولوگيالىق جاعىنان مەڭگەرۋدىڭ سەنىمدى قۇرالىنا اينالعانىمەن، بىزدەر ءۇشىن وتكەن تاريحتى بىلۋدە عىلىمي ناقتىلى ينفورماتسيالىق دەرەكتەر بەرۋى ارقىلى ولاردى سىن كوزىمەن پايدالانا بىلسەك، ناعىز تاريحي شىندىقتىڭ ۇستىنەن دە تۇسىرەدى. وبەكتيۆتى تۇرعىدان قاراعاندا، شىندىقتى تانىپ بىلۋدە بىزدەر ءۇشىن پايدالى قاينارلار كوزىنە اينالىپ تا وتىر.

الەكتوروۆ 25 جاسىندا، ياعني 1886 جىلى ىشكى وردانىڭ وقۋ ينسپەكتورى بولىپ تاعايىڭدالادى. جالپى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق تاريحىندا قازاق حالقىنا قولدانعان ارقيلى ساياسي-الەۋمەتتىك ايلا-تاسىلدەرىن سەنىمدى بولعان وسى ىشكى وردادا تاجىريبە جاساپ، ناتيجەسىن جالپى قازاق دالاسىنا ەندىرەتىن ىشكى قۋلىعى دا بولاتىن-دى. مىسالى، الەكتوروۆتىڭ «چتو نۋجنو وبرۋسەنيا ينورودتسەۆ»[13] دەگەن اتى شۋلى ماقالاسىندا ىشكى وردا قازاقتارىن ورىستاندىرۋدىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ءوزىنىڭ ميسسيونەرلىك جولداعى باستى تانىمىن انىق بايقاتادى. الەكتوروۆ «بۇراتانا حالىقتار ءۇشىن مەكتەپ ورىستاڭدىرۋدىڭ باستى قۇرالى» دەگەن ۇراڭدى جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىنادى. ال ءدال وسى تۇستا بەلگىلى پروف. ي. ن. سميرنوۆتىڭ «وبرۋسەنيە ينورودتسەۆ ي زاداچي وبرۋسيتەلنوي پوليتيكي» (يستوريچەسكي ۆەستنيك، 1892) دەگەن بەلگىلى ماقالاسىندا ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ تۋىنا «بۇراتانالاردى حريستيانداندىرۋ» ۇرانىن جازۋدى ۇسىنعان ەدى. بۇل ءبىر ماقساتتاعى ميسسيونەر عالىمداردىڭ ۇسىنعان ۇراندارىنىڭ ىشىندە، ارينە الەكتوروۆ ۇسىنعان جولدىڭ كۋلترەگەرلىك باعىتى مەيلىنشە بۇركەمەلەنگەن ءارى سەنىمدى بولىپ كەلۋى – ونىڭ ميسسيونەرلىك اعارتۋشىلىق جولداعى يدەيالىق باعىت-باعدارىن ءدال انىقتايتىن قۇبىلىس.

ول باتىس قازاقستاڭدا جۇرگەن كەزىڭدە-اق ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ اراسىنداعى ارالاس تۇردە كەلەتىن ورىس-قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تاريحىنا ءجىتى نازار سالا باستايدى. ول ولكەدەگى ميسسيونەرلىك جۇمىستارمەن الدىن الا تانىسىپ دايارلانا باستادى. ونىڭ 1895 جىلى جاريالانعان «زاداچي رۋسسكوي شكولى ۆ ينورودچەسكوي وردە»[14] دەگەن بەلگىلى ماقالاسىندا تورعايداعى ارالاس ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە شوقىندىرۋ، ورىستاندىرۋ ءىسى ويداعىداي دارەجەدە جولعا قويىلعان دەپ اسا جوعارى باعالاپ، وسى ءداستۇردى جالعاستىرۋ ماقساتىمەن تورعاي وبلىسىنا اۋىسادى، بۇكىل ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ تۇرمىسىمەن تانىسىپ، ميسسيونەرلىك ارەكەتتى كۇشەيتۋدى ماقسات تۇتىنادى. ول كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ومىرىمەن جەتە تانىسىپ، ميسسيونەرلىك-پەداگوگيكالىق تاجىريبەسى تولىققان سوڭ، 1896 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ وقۋ ءىسىنىڭ ينسپەكتورى بولىپ تاعايىندالادى. وسى وبلىستا التى جىلداي قىزمەت اتقارىپ، 1902 جىلدان باستاپ اقمولا، سەمەي وبلىسىنداعى ۋچيليششەنىڭ ديرەكتورى بولا ءجۇرىپ، وسى كەزدە ءوزىنىڭ ميسسيونەرلىك باعىتتاعى ەڭبەكتەرىن وندىرە جازىپ شىعادى.

عىلىمي، پەداگوگيكالىق سالاداعى تاجىريبەسى مولىعىپ، ميسسيونەرلىك باعىتى مەيلىنشە كۇشەيگەن تۇستا ول ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ اكىمشىلىك استاناسى رەتىندەگى ومبى قالاسىنا كەلگەن سوڭ جازعان «يسلاميزم ي كيرگيزى»[15] دەگەن ەڭبەگىندە قازاقتاردى شوقىندىرۋ، ورىستاندىرۋ ىسىندەگى باستى كەدەرگى ءالى دە بولسا تاتارلاردىڭ اسەرى ورتا ءجۇز قازاقتارى اراسىندا باسىم جاتقاندىعىنا كوزى جەتە تۇسەدى. قالاي دا بولسا ەكى حالىق اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستى ءۇزۋ، قازاقتاردى ولارمەن ارالاستىرماۋ جولىنداعى كۇرەستە تىكەلەي ۇستازى يلمينسكي باعىتىمەن يدەيالىق جاعىنان دا، پراكتيكالىق جاعىنان دا وزەكتەسىپ جاتقان ءبىرتۇتاس قۇبىلىستى كورەمىز.

الەكتوروۆ ءوز ويىن قورىتا كەلىپ جازعان «ناشي گازەتى و دەياتەلنوستي پراۆوسلاۆنوي ميسسي نا رۋسسكوم ۆوستوكە»[16] دەگەن ماقالاسىندا مەيلىنشە اشىق ميسسيونەرلىك وتارلانعان شىعىس حالىقتارىن ورىستاندىرۋدا الدىمەن ولاردىڭ قىزدارى مەن ايەلدەرىن شوقىندىرۋدىڭ ماسەلەسىنە شەشۋشى ءمان بەرە قارايدى. ويتكەنى شىعىس حالىقتارىنىڭ ءۇي ءىشى مەن بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ بەسىگىن تەربەتىپ، حالىقتىق رۋحتاعى تاربيەنىڭ تەتىگىن ۇستاپ وتىرعان ايەل-انانى شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋدىڭ رۋحاني ناتيجەسى ءارى سەنىمدى، ءارى ءونىمدى بولاتىنىنا باسا نازار اۋدارىلعان.

الەكتوروۆ ايتىپ وتىرعان اسا قاتەرلى يدەياعا پاتشا وتارشىلدارى دۇنيەجۇزىلىك وتارشىل ەلدەردەگى ميسسيونەرلىك تاجىريبەلەردى قورىتا وتىرىپ كەلگەن. بۇعان پاتشا گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنىڭ ءبارى دە ەرەكشە ءمان بەرە قاراپ، ءتىپتى ەدىل بويىنداعى قالماقتاردى شوقىندىرۋ ساياساتىندا ولاردىڭ قىزدارىنا ارناۋلى مەكتەپ اشۋىنان دا، قازاق دالاسىندا دا قازاق قىزدارى ءۇشىن (قارقارالىدا) مەكتەپ اشۋى كوپ نارسەنىڭ استارلى ءتۇپ توركىندەرى قايدا جاتقاندىعىنان حابار دا بەرەدى،

وسى ماقالاسىندا الەكتوروۆ كەدەي-كەپشىكتەردى شوقىندىرۋ ماسەلەسىنە سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. ونىڭ ويىنشا، كەدەي ادامدار شوقىنعاندا شىن سەنىممەن شوقىنباي، تەك تۇرمىس مۇقتاجىنا بايلانىستى شوقىناتىنىن ءدال تانىپ وتىر.

احمەت بايتۇرسىنوۆ تا اعارتۋشىلىق جولدا ا. ە. الەكتوروۆپەن تانىسىپ، بىرەر جىل بىرگە قىزمەت اتقارىسادى. وسى جىلدارى ول الەكتوروۆتىڭ ساقتىقپەن سىرتىن بۇركەمەلەپ جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ميسسيونەرلىك باعىت-باعدارىنىڭ سىرىنا قانىققان سوڭ، ودان سىرت اينالا باستاعان. بۇل ارەكەتتىڭ تاريحىن م. اۋەزوۆ 1923 جىلى «اقجول» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا دا باسا كورسەتكەن بولاتىن-دى. ءتىپتى قازاقتاردىڭ اراسىندا باسقا بۇراتانا حالىقتاردىڭ اراسىنان شىققانداردىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىنا قىزمەت ەتىپ، ميسسيونەرلەرگە كومەكتەسكەن ارەكەتتىڭ بولعانىن احمەت بايتۇرسىنوۆ:

كەيبىرى شەن الماققا،

ءدىنىن شانشىپ قارماققا، –

دەگەن ولەڭ جولىندا ايتىلعان پىكىردىڭ استارىندا ءالى دە ءبىز بىلە بەرمەيتىن سۋ استى اعىمداردىڭ بولعانىن اڭعارعانداي بولامىز،

اسىرەسە الەكتوروۆتىڭ بۇكىل دۇنيەتانىمىنىڭ وزەكتى تۇستارى مەن ايقىن كورىنىستەرىن ونىڭ ومبى قالاسىندا ۇزاق جىلدار بويى وقۋ ورىندارىندا قىزمەت اتقارىپ، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازعان تۇستا اڭعارا تۇسەمىز. ونىڭ ساياسي باعىت-باعدارى، اسىرەسە ومبى داۋىرىندەگى كەزەڭدەردە ايقىن اشىلا تۇسەدى. 1905 جىلعى رەسەيدى ءدۇر سىلكىندىرگەن رەۆوليۋتسيالىق جاعداي تۇستارىندا نەمەسە ونىڭ شەگىنىپ رەاكتسيانىڭ كۇشەيگەن كەزدەرىندە الەكتوروۆتىڭ پوليتسيادا تىڭشىلىق ەتىپ، رەۆوليۋتسيالىق نيەتتەگى جاستاردى قۋعىنداۋعا قىزۋ اتسالىسۋى، ەركىن ويلى جاستاردى گيمنازيادان الاستاۋ قىزمەتى ءۇشىن ۇكىمەتتەن گەنەرال-مايور لاۋازىمىمەن دارەجەسى بىردەي «دەيستۆيتەلنىي شتاتسكي سوۆەتنيك» اتاعىن الۋى – ونىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ تۇر ەمەس پە؟

الەكتوروۆ 1906 جىلى ومبى قالاسىنداعى وقۋ ورىندارىنداعى رەۆوليۋتسياشىل نيەتتەگى جاستاردىڭ قارسىلىعىن كۇشپەن جانشۋ ءۇشىن، اسكەري قارۋلى كۇش شاقىرتىپ، زورلىقپەن قۋدىرعانى تۋرالى رەسمي قۇجاتتاردىڭ ومبى ارحيۆىندە سىر شەرتىپ جاتۋى دا كوپ نارسەنىڭ سىرىن اڭعارتىپ تۇر.

الەكتوروۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن 1906 جىلى 2 ناۋرىزدا ومبى گيمنازياسىنىڭ بۇكىل شاكىرتتەرى وقۋدان قۋدالانىپ، وزىق ويلى جاڭاشىل وقىتۋشى ا. د. كۆان ۇستالىنىپ، قامالادى. سول كۇنى گيمنازيانىڭ قابىرعاسىنا «الەكتوروۆقا ءولىم كەلسىن» دەگەن ۇراننىڭ ءىلىنۋى نەمەسە الەكتوروۆتى ولتىرمەك بولعاندا، ونىڭ قاشىپ قۇتىلۋىنىڭ ءبارى دە، ونىڭ كىمنىڭ جىرىن جىرلاپ، مۇددەسىن قورعاعانىن بۇلتالاقسىز اشا تۇسەدى. وسى ايتىلعان وقيعالاردىڭ مازمۇنى سول تۇستىڭ ليبەرالدىق باعىتتاعى «يرتىش» گازەتىندە[17] دە ءوز كورىنىسىن تاپقان. گازەتتىڭ سول جىلعى 20 تامىزداعى سانىڭدا دا قاتتى ايىپتالىپ، اكادەميالىق سالپاڭ قۇلاق دەگەن ات تاعىلادى. ساتقىندىق قۇلقىمەن وكىمەتكە جاعا بىلگەن الەكتوروۆتىڭ 1908 جىلى بۇكىل باتىس ءسىبىر وقۋ ينسپەكتورى بولىپ جوعارىلاتىلۋى دا كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس ەدى.

ميسسيونەرلىك، پاتشاشىل باعىتىنان تايماعان الەكتوروۆ 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ومبىداعى وقۋ ورىندارىنداعى وزىق ويلى وقىتۋشىلاردى تۇگەل قۋىپ، قاراجۇزدىكتەردىڭ قاڭدى شوقپار توبىنا قوسىلىپ كەتتى.

ارينە، ا. ە. الەكتوروۆتىڭ ميسسيونەرلىك مۇرات تۇرعىسىنان جازىلعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ بىزدەر ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن سول ءداۋىردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك شىڭدىعىن تانىپ بىلۋدە، سىن كوزىمەن قاراي بىلسەك، پايدالى جاعى دا بار. بىراق ول جازعان ەڭبەكتەردىڭ تۇپكى ماقساتىن، نەنى كوزدەگەنىنەن كوز جازىپ استارلى زارداپتارىنا ءمان بەرە الماساق، اداسقانىمىز بولىپ شىعادى. مىسالى، الەكتوروۆتىڭ ەڭ باستى ەڭبەگى 1900 جىلى قازان قالاسىندا باسىلىم كورگەن «ۋكازاتەل كنيگ جۋرنالنىح ي گازەتنىح ستاتەي ي زامەتوك و كيرگيزاح» دەگەن اتاقتى دا كولەمدى ەڭبەگىنىڭ ءدال بۇگىنگە دەيىن عىلىمي ءمانى بار نارسە. قازاقتار تۋرالى العاش رەت باسىلىم كورگەن ارقيلى دەرەكتەردى تۇتاس قامتىپ كورسەتكىش جاساۋى – قاي جاعىنان الىپ باعالاساق تا بىرەگەي ەڭبەك. بىراق ءبىر ەسكەرەر نارسە، وتارشىل ۇكىمەت ءوزىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرىپ، بودان ەلدى قيمىلداتپاي شەڭگەلىڭدە ۇستاۋدىڭ ۇرىمتال جولدارىن قاراستىرعاندا، ول حالىقتىڭ وتكەندەگى ءومىرىن، تۇرمىس ەرەكشەلىگىن، ىشكى نانىمى مەن سالت-ساناسىن، تاريحي جولىن بىلۋگە ەلەۋلى ءمان بەرە قاراعان. ويتكەنى ونى جەتە ءبىلۋ ارقىلى ول حالىققا قولدانار ساياساتتىڭ ءتۇرىن انىقتاۋعا مۇقتاج بولعاندىقتان دا قاجەتتى دەگەن ينفورماتسيالىق دەرەكتەردى جۇيەلەپ جيناستىرىپ وتىرعان. بارلىق وتارشىل مەملەكەتتەر تاراپىنان عىلىم اتىنان جۇرگىزىلەتىن ءارتۇرلى ماقسات كوزدەگەن زەرتتەۋلەر مەن قازىنا قارجىسىمەن جابدىقتالعان ەكسپەديتسيا اتاۋلىنىڭ ءبارى دە وتارشىلدىق مۇددە تۇرعىسىنان جۇرگىزىلىپ وتىرعان. وسى سەبەپتى دە پاتشا ۇكىمەتى ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان جۇرگىزىلەتىن عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ارناۋلى ەكسپەديتسيالاردان قارجىنى اياماعان. ماسەلە بۇگىنگى كۇندە وتارشىلدىق ماقسات تۇرعىسىنان جۇرگىزىلگەن ارەكەتتەردىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا ونى قالاي تانىپ باعالاۋعا ساياتىنىن ەستە ۇستاۋ ءلازىم. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز ول ارەكەتتەردىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بىرجاقتى باعالانىپ، ءتىپتى ماداقتالىپ، اششى شىندىق بۇركەمەلەنىپ جاتۋىندا بولىپ وتىر. حالىق ۇعىمىن وتكەندەگى بۇل ىسپەتتەس زارارلى قۇبىلىستاردان تازارتۋدىڭ ماسەلەسى بۇتىنگى ءومىر تالابىنان تۋىندالىپ وتىر.

مىنە، جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ توركىندەرىنە نازار اۋدارساق، مۇحتار اۋەزوۆ قولدانىپ وتىرعان اۆتوتسەنزۋرالىق قۇبىلىستىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تامىرلارىن ىڭدەتە وتىرىپ ىزدەگەندە، جازۋشىنىڭ كەڭ تۇرعىدان ايتپاق بولعان، بىراق ارتىنشا سول تۇستىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ءوز وي ورالىمدارىنا تولىق اشپاي، بۇگىپ قالۋىندا كوپ نارسەنىڭ استارلى دا سۇستى سىرلارى جاتىر. جازۋشىنىڭ اۆتوتسەنزۋراسىندا جانامالاي يشارامەن ايتقان تەزيستەرىنىڭ استارىندا سۋ استى اعىمدارى ىسپەتتەس كوزگە ىلىنبەس، بىراق بويلاي قالساڭ الدى-ارتىڭا قاراتپاي اعىزا جونەلەر قۋاتتىڭ بارلىعىن دا سەزىنەمىز.

جوعارىدا م. اۋەزوۆ اۆتوتسەنزۋراسىنداعى يشارامەن جانامالاپ ايتقان وي قاباتتارىنىڭ ءبارى دە رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنان تۋىنداپ وتىرعان، ءارى ومىردە بولىپ وتكەن ناقتىلى تاريحي وقيعالار جەلىسىندە جاتقان قۇبىلىس ەكەنى اقيقات شىندىق.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنداعى ەڭ تۇراقتى سىننان وتكەن سەنىمدى ءادىسى – وتارلانعان جەرلەرگە قونىس اۋدارۋشىلاردى بارىنشا توعىتا وتىرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءۇنىن شىعارماي بيلەۋ ىسىنە، اسىرەسە ارالاس مەكتەپ ارقىلى بىرتىندەپ ورىستاندىرۋ، شوقىندىرۋ ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: وتكەندەگى وتارشىلدىق داۋىردەگى قازاق ادەبيەتى تاريحىن جازۋ جولىندا قوعامدىق سانادا ەلەۋلى ورىن العان ميسسيونەرلىك قۇبىلىستى جاسىرماي، ونى بويامالاپ بۇركەمەي شىندىقتى سول قالپىندا كورسەتىپ، ءادىل باعالاۋدى ۋاقىت تالابى العا قويىپ وتىر.

[1]               رەاكتسيوننايا شكولنايا پوليتيكا تساريزما ۆ وتنوشەني تاتار پوۆولجيا. كازان، 1941, س. 37

[2]               ماتەريالى پو يستوري تاتاري. كازان، 1948, س. 261

[3]               قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، قازىعۇرت اۋدانى، جاڭابازار ەلدى مەكەنى

[4]               قازاق ادەبيەتى. 1988, 24 ماۋسىم

[5]               قازان ءارحيۆى، 968-قور، 1-ءتىزىم، 16-ءىس، 1-2-بەتتەر

[6]               تاتار ادەبيەتى تاريحى. قازان، ءىى ت.، 1985, 465-بەت

[7]               رۋسسكي ۆەستنيك، 1891, كن، 7-8

[8]               وستروۋموۆ ن.پ. ۆوسپومينانيا و ميسسيونەرسكوم وتدەلەني پري كازانسكوي دۋحوۆنوي اكادەمي. كازان. 1899, س. 12.

[9]               وستروۋموۆ ن. پ. وتچەت تۋركەستانسكوي ۋچيتەلسكوي سەميناري زا ححV لەت ەە سۋششەستۆوۆانيا. تاشكەنت، 1904, س. 25

[10]             قازاق ادەبيەتى. 1977, 18 ناۋرىز

[11]             سوكپ XX سەزى. ستەنوگرافيالىق ەسەپ. ءى ت. الماتى، 1958, 653-بەت

[12]             قسە. ءى توم، الماتى، 1972, 267-بەت

[13]             استراحانسكي ليستوك. 1892, № 207

[14]             موسكوۆسكايا ۆەدوموستي. 1895, № 261

[15]             موسكوۆسكايا ۆەدوموستي. 1897, № 301

[16]             نارودنوە وبرازوۆانيە. 1897, № 237

[17]             يرتىش. 1906, 23 شىلدە، № 5

"The Qazaq Times"