(jalğası, bası ötken şığarılımda)

Il'minskiydiñ tyurkologiyalıq, pedagogikalıq eñbekteriniñ bäri de tek qana missionerlik maqsatqa bağıttalğan. Onıñ tyurkologiyağa qabileti bar bolğanımen, ol bar küş-jigerin, ıntasın missionerlik jolğa saluı sebepti de, onıñ ğılım jolındağı qızmetine ädil bağa bere qarağan akademik Kraçkovskiy «...N. I. Il'minskiy, vıdayuşiysya predstavitel' Kazanskoy şkolı, blestyaşiy tyurkolog-arabist, gluboko uvleçennıy ideyami missionerstva i «prosvetitel'noy» deyatel'nost'yu sredi «inorodcev», ne dal ni tyurkologii, ni arabistike togo çto on mog bı dat'», – dep qınjıla otırıp jazğan edi.

Keñestik däuirde Il'minskiy mwrası da birşama zerttelip bağalandı. Ol atqarğan missionerlik bağıttağı ağartuşılıq qızmeti teoriyalıq, praktikalıq jağınan alıp qarağanda da, onıñ şekten şıqqan monarhistik, otarşıldıq piğılı ayqındalıp twradı. Osı sebepti de Il'minskiydiñ qızmeti men eñbegin arnayı türde zerttegen prof. V. M. Gorohov: «...pedagoge-missionere, posledovatel'nom russifikatore, storonnike kolonizatorskoy politiki carizma»[1], – degen qorıtındığa kelgen bolatın-dı. Osı pikirdi tarihşı A. N. Grigor'ev te aytıp, Il'minskiydiñ ağartu salasındagı kertartpalıq qızmeti men dünietanımın qattı sınğa alğan bolatın[2]. Al Il'minskiy jayında Qazaqstan baspasözinde 1937 jılğı repressiyağa deyin kertartpa dünietanımdağı missioner retinde bağalanıp keldi de, ol turalı şındıq endigi kezde bwrmalana bastadı. Öytkeni özinşe pikiri bar, är närsege sın közimen qaray alatın intelligenciyanıñ qaymağı birneşe ret sıpırılıp alınğan soñ, endi Il'minskiyge jasandı, şındıqtan aulaq, jalğan tanımdağı bağalar berile bastadı. Tarihi şındıqtıñ tüp tamırına barmay-aq aqtı qara, qaranı aq dep körsetu jağı üstem bolıp, onı asıra bağalau, qoldan ozıq oylı qayratker jasauğa oyısıp, jabıla maqtay nasihattau jağı bel alıp kete bardı: tarihşı, pedagog, ädebietşi, tilşi-ğalımdar Il'minskiyge däl büginge deyin sın közimen qarap, ol jasağan kezdegi tarihi, sayasi-äleumettik jağdaylarmen wştastıra otırıp bağalaudan boy tartıp keldi. Qayta bwlarğa qarağanda auıl qariyası marqwm Äben Sıbanwlınıñ 1963 jılı 25 jeltoqsanda köşirilgen qoljazbasında[3]: «...keşegi orısqa qarağanımızdan keyin 1865 jılı ataqtı din bwzuşı Il'minskiy qazaq arasına şığıp, qazaq mwsılman emes, şamani degen dinsiz halıq, olardı orıs dinine aynaldıru oñay dep ükimetti osı sözben nandırğan eken... Mineki, ükimettiñ osınday twtqan jolı qazaq arasın tınışsızdandırıp, 1869 jılı qazaqtar ükimettiñ bwl isine narazılıq şığara bastadı» (39-b.), – dep tarihi şındıqqa say bağasın berip, köp närseniñ sırın habardar etedi. Osımen birge osı qoljazba köşirmede patşanıñ resmi missionerlik sayasatına qarsı qazaq arasında islamiyatqa iş bwru arqılı islamşıl qissa-dastañdardıñ molığa bastauı; tipti qazaq tiliniñ şwbarlanu ürdisin de osı qwbılıspen baylanıstıra qarauı sezilip twradı.

Patşa ükimetiniñ resmi şoqındıru sayasatına qazaq dalasınıñ qay bwrışında bolsa da, birde aşıq, keyde jasırın türde qarsılıq äreketteri bolğan. Mwnı, tipti, missionerlerdiñ özderi de eñbekterinde atap ötetini bar.

Patşa ükimetiniñ otarşıldıq sayasatına onıñ, äsirese, ruhani jağınan qısıp kele jatqan şoqındıru sayasatına seskene qarap, zärin qaytaruğa äreket etip, ol jayıñda oylanıp-tolğanğan sanalı azamattar qazaq dalasınıñ är jerinde-aq bolğan. Osı twrğıdan qarağanda jazuşı R. Otarbaevtıñ «Eki kiiz üydiñ tarihı»[4] degen maqalasında asa qızıqtı derekti mağlwmattar keltirilgen. Onda Ibıray Altınsarinmen şığarmaşılıq qarım-qatınasta bolğan Maqaş Şoltıwlı (1830-1904) patşanı qazaqtardı şoqındıru sayasatınan toqtatu maqsatımen kiiz üydiñ maketin altınnan jasap sıy tartuında köp närseniñ astarlı sırı jatır.

Patşağa jolığıp, tilegin aytqan Maqaş: «...Artınan bizdi şoqıñdırıp, mwsılmandıq ülgiden ayırmañız dep tilek qıldım. Jauabın hakim arqılı esitesiñ dedi. Ekinşi jwmanıñ särsenbi küni oñ tilek tilep jatqan bizge eki hakim kelip: «Patşa sağan rezidenciya salsın dep aqşa böldi» dedi. Osımen qayır-qoş aytıstı. Öteğali ekeumizdiñ köñilimiz küpti oraldıq», – dep memlekettik deñgeyde asa mañızdı mäsele retinde qoyılıp otırğan qazaqtardı şoqındıru arqılı orıstandıru sayasatınan patşa sıyğa qanşa riza bolsa da, rayınan qayta almau sırı tereñde jatır. YAğni patşalıq qwrılıs twrğanda bwl sayasattan qaytu bolmaytının aşıq körsetip twr.

Qazaq ädebieti tarihındağı asa bir osal twsımız – Il'minskiy men Ibıray Altınsarinniñ araqatınasın şınşıldıqpen sınay qaraudıñ ornına tarihi şındıqtı bürkep, bwrmalap jalğan tanımnıñ twtqınında qalıp ketemiz. YAğni aşı da bolsa şındıqtı aşıq ayta almay kelemiz. I.Altınsarin mwrasın zertteuşiler bwl qoldan jasalğan aqtañdaq mäseleniñ şın mänindegi mağınasın aşudıñ ornına odan sanalı türde aynalıp ötip, ğılımi negizi joq jasandı wranşıl wğımdardı nasihattap keledi. Mısalı, qazaq ziyalıları 'İbıray alğaş ret qazaqtıñ orıs grafikası negizindegi jaña alfavitin jasauşı degen jalğan wğımnıñ şeñberinen de şığa almay otır. Bwl mäsele jan-jaqtı zerttelui, sayasi astarı bar qwbılıstıñ tüp törkinin sol kezeñniñ tarihi bolmısımen tikeley baylanısta ala otırıp, ğılımi negizde şın bağası berilmegi kerek. Ärine, bwl üşin arhiv qazınasın qaytara sın közimen süze otırıp, ğılımi twrğıdan taldau arqılı ğana şındıqtı ayta alamız.

Oqırmandarğa mälim I. Altınsarin otarşıldıq müdde twrğısınan aşılğan Orınbordağı oqu ornında oqıp, orıs tiline tereñ jetilip şıqtı. Armanı – tuğan halqınıñ kökirek közin aşıp, europalıq bilim beru, şwbarlanıp bara jatqan qazaq tiliniñ tabiğatın taza saqtau jolında küres jürgizdi. Biraq sırttan eriksiz tañılğan missionerlik dünietanım men olardıñ pedagogikalıq jüyesin boyına darıtpadı. Osı sebepti de onıñ eki jaqtı sayasi-äleumettik qıspaqqa tüskenin M. Äuezov: «...On çuvstvoval dvuhstoronnoe davlenie ot cerkovnikov i musul'manstva. Musul'mane sçitaya, çto on hoçet krestit' kazahskih detey, klevetali na nego, a Il'minskiy, kotorıy oficial'no pomogal emu, bıl ubejdennıy hristianin-missioner, uveryal vseh, çto çerez eti şkolı skoree mojno provesti svoyu ideyu obruseniya kazahov», – dep mäseleniñ tüp tamırın däl tanıp körsetkenimen, bwl pikiri baspa betine şıqpadı.

Patşa otarşıldarı men missionerlerdiñ ağartu sayasatında qanşalıqtı tülki bwlañğa salıp kul'tregerlik jolmen bürkemelegenimen bwratana halıqtardı şoqındıru arqılı orıstandıru sayasatına şoşına qaradı. Ekinşi jağınan, bwl jağdaydı dindarlar da wşıqtıra tüsti. Mwnı Qostanaydağı eki klastıq aralas mekteptiñ oqıtuşısı F. D. Sokolov öziniñ 1889 jılğı 23 qırküyektegi esteliginde: «...Onıñ Troick moldalarınıñ ıqpalına tüsken Nikolaylıq qazaqtar arasında jauları da boldı. Olar «onı orıstarğa erekşe iltipatpen qarağanı» üşin qazaq balaların şoqındıruğa qızmet etedi dep jek körgen», – deydi. Altınsarin qazaq balaların şoqındıru üşin emes, olarğa europalıq bilim beru üşin ükimet aşqan orıs-qazaq aralas mektebin paydalanu maqsatın olar, ärine, jete tanıp bile bermegen.

Il'minskiydiñ maqsatı: Resey imperiyasınıñ orıstandıru sayasatın qazaq arasında jüzege asırudı qazaqtardıñ öz kolımen jüzege asıru sayasi jağınan äldeqayda senimdi boladı dep bilgendikten, Ibıray Altınsarindi osı iske paydalanudı közdegen. Osı sebepti Il'minskiy 1869 jılı Ağartu ministrine jazğan hatında: «...Altınsarin... kazaqtardıñ ortasında özi mektep aşsa, orıs alfavitin sonda qoldansa, onı orıs eliniñ adamdarı istetip otır degizbey, özi aşqan bolsa... onı orıs bastıqtarınıñ talabı dep halıq oylamaytın türde jürgizse... eñ äueli jaña ideya Altınsarindiki boladı»[5], – dep öz maqsatınıñ bastı da özekti jelisin aşıp berip otır. YAğni mwnda orıs alfaviti negizinde qazaq jazuın jasauşı Altınsarin edi dep körsetip, halıqtı osı ideyağa sendirudi közdegen. Al qazaq ädebietşileri tipti osı künge deyin «jaña ideya Altınsarindiki» dep jazıp, nasihattap kelui asa näzik astarlı mäselege sın közimen qaray bermegenin añğartadı.

Il'minskiydiñ ekinşi maqsatı, qazaqtardı tatar dinşilderiniñ ıqpalınan ajıratıp, bölektep wstaudağı bastı qwralı qazaqtıñ ğasırlar boyı qoldanıp kelgen jazuın orıs alfavitimen auıstıruğa kelip tireldi. Osı maqsat twrğısınan kelip Il'minskiydiñ missionerlik äreketindegi: «...bastı orıs radikaldı qwralı – qazaq tiline orıs alfavitin engizu. Qazaqtar orıs alfavitimen jazıp otırğañda, ol qazaqtardı öziniñ şırmauınan şığarmay, özine tarta beredi... Bwl oydı orıs çinovnigi jürgizui tipten kelispeydi», – degen oy twjırımı köp närseniñ astarlı sırın aşıp berip otır. YAğni ideologiyalıq mäseleniñ özinde de basqanıñ qolımen ot köseu arqılı äreket etetin ısqayaq otarşıldıqtıñ jımısqı täsilin sezdirip otır degen söz. Il'minskiydiñ otarşıl ükimettiñ missionerlik joldağı közdegen ideyası I. Altınsarindiki bolıp tañıluğa şeşuşi män bergendigi körinip twr. Äri bwl astarlı pikir joğarıda atap körsetilgen Resey imperiyasınıñ Ağartu ministrliginiñ öte qwpiya nwsqauında aytılğan oy-pikirimen de özekti baylanısta twr dese bolğanday.

Batıs Sibir general-gubernatorınıñ 1876 jılı İşki ister ministrine jazğan joldamasında: «...Torğay oblısınıñ halıq mektebiniñ inspektorı Altınsarin özi orıs alfavitin qoldanıp jazıp qazaqtardıñ halıq öleñiniñ teksin mağan äkep tapsırdı... biz orıs alfavitimen qazaq grammatikasın jasauımız kerek... bwl jwmıs Il'minskiyge tapsırıldı», – dep habarlauınan qazaqtar üşin orıs alfavitin alğaş ret jasauşı Il'minskiy, onı täjiribede alğaş ret qoldanıp bayqauşı Ibıray ekeni aşıq aytılğan,

Şının aytu kerek, Il'minskiydiñ resmi türde kömektese otırıp, qatañ talap etuimen jäne de Ağartu ministri graf Tolstoydıñ tikeley naqtılı türde tapsıruımen I. Altınsarin öz kitaptarın Il'minskiy wstanıp kelgen resmi principke oray orıs alfaviti negizinde jazıp şığaruğa mäjbür bolğan. I.Altınsarinniñ is jüzinde qoldanğan orıs alfaviti negizinde qazaq jazuında orıs alfavitin özgertpey sol qalpında aludı talap etken Peterburg universitetindegi kertartpa ğalımdardıñ talabı twrğısınan orındalğanın da wmıtpağanımız jön. Osı sebepti Ibıray men Il'minskiy arasındağı qarım-qatınastıñ köp jağdayda diplomatiyağa qwrılğan öte näzik äri astarlı qabattarı mol qwbılıs ekendigine erekşe sın közben qarap barıp zer saludı talap etedi. Öytkeni Il'minskiy diplomatiyalıq jolmen Ibıraydı öz müddesine, yağni missionerlik jolğa paydalanu üşin qolınan kelgenniñ bärin de, yağni sayasi ses körsetu, sanalı türde qısım jasau, mektep isiñdegi mwqtajdığın paydalanu, «qamqorşı» bolıp kölgirsu, wstaz bolıp aralasu – bäri de onı uısınan şığarmay paydalanudıñ amal-aylaları bolatın-dı.

I. Altınsarin de öziniñ ağartuşılıq maqsatı jolında qolında ülken biligi bar, sayasi jağınan resmi ükimetke senimdi Il'minskiydiñ missionerlik tanımın boyına darıtpay äri senimsizdik tudırmay diplomatiyalıq jolmen paydalanudı közdegen maqsatı ekeuiniñ arasında jazılğan hattardıñ astarlı mazmwnınan bayqalıp-aq twradı. Ibıray öz hattarında missionerlik ideyağa işki tanımnan tuğan qarsı pikirin aşıq bildire bermeydi, biraq belgili därejede janama türde bolsa da sezdiredi. Mısalı, «Şariat-ul' islam» dep atalatın kitabın arabşa jazumen jariyalauğa Il'minskiy üzildi-kesildi qarsı bolıp qasarısqan twsta, dini mazmwndağı kitaptı orıs alfavitimen jariyalap, qazaqtardı teris qaratıp almau üşin iltipat saqtau kerektigin köldeneñ tartıp öz oyın jüzege asıruın köremiz.

Ibıray Altınsarin otarşıl ükimettiñ bwratana halıqtardı şoqındıru arqılı orıstandıru sayasatın tanıp bilgen. Bwl salada jürgizilip otırğan kertartpa şaralardan mol habardar bolğanğa wqsaydı. Öytkeni bwl mäsele jöninde ükimettiñ XIX ğasırdıñ ekinşi jartısınan bastap qazaq dalasındağı zorlıqpen küşke salıp jasandı türde orıstandıru sayasatına qarsılığın janama türde bolsa da, işaramen aytatın twsı da bar. Ol öz oyın: «...iskusstvennom sblijeniya narodov Rossii do sih por ne privodili eşe k osobo uspeşnım rezul'tatom, kak eto mı vidim na jivıh primerah tatar, başkir i proçih inorodcev...

Poetomu ne luçşe li sblijenie russkih s kazahami predostavit' estestvennomu hodu del», – dep halıqtardı jaqındastırudı tabiği jolmen jürgiziluin jaqtaytın pikiri köp närseniñ astarlı sırın añğartıp, öziniñ iştey bwl asa kürdeli mäselege qarsılığın da sezdiredi. I. Altınsarin ülken memlekettik sayasat retinde jürgizilip otırğan missionerlik äreketke bwdan artıq pikir bildirui mümkin de emes edi, öytkeni «auzı qisıq bolsa da, baydıñ balası söylesin» degendey, sayasi-äleumettik jağdaydıñ barlıq küşi ükimet qoldap otırğan missionerlerdiñ baqılauında bolğanın eskermek kerek.

Jalpı prof. Il'minskiy bwratana bodan halıqtardıñ ğılım-bilimge wmtılğan Ibıray siyaqtı birli-jarımdı talanttı jastarın öziniñ missionerlik ideyasın jüzege asıru jolında paydalanıp qaluğa köp küş jwmsağan. Resey imperiyasınıñ qoy terisin jamılğan asa qauipti, kertartpa ideologı bolğanın endi jasırudıñ reti joq şığar. Öytkeni A. Karimullinniñ zerttep tanuı boyınşa, missionerlerdi dayarlaudıñ kiltin qolına wstağan Il'minskiy bükil Resey ölkesiniñ barlıq audandarına kadrlar dayarlaumen aynalısqan. Är halıqtıñ erekşeligine oray missionerlik sayasatın da, jürgizu täsilin de özgertip, jağdayğa beyimdele jürgizgen aylaker ideolog ekeñdigş körsetedi. Mısalı, tatar halqınıñ tağdırı kürdeli aqını YAkov Emel'yanov (1848-1893) şoqınğan tatar otbasında tuğan. Ol 1864-1869 jıldar aralığında arnayı türde aşılğan «Şoqınğan tatarlar mektebinde» oqıp, bitirgen kezde, onı Il'minskiy qamqorlıq jasap Qazannıñ duhovnıy akademiyasına oquğa tüsiredi. Oqudı bitirisimen d'yak atağın alıp, qızmet etedi. Ol jastayınan öleñ jazumen aynalısıp, alğaşqı tuındıların jariyalay da bastaydı. YAkovtıñ osı önerin öz ideyasın nasihattauğa paydalanbaq bolıp Il'minskiy onı 1880 jılı d'yaktan pop därejesine köteredi. 1879 jılı onıñ öleñder jinağı «Şoqınğan tatar tilindegi öleñ» degen atpen basılım körip, aqın retinde tanılıp qalğan twsı bolatın. Bwl jinaq jöniñde Il'minskiydiñ fondında jatqan donostarda: «...Şoqınğandardıñ sanasın oyatıp, tatar isin küşeytui» sebepti[6] aqın YAkov Emel'yanov «qahar wrğan poptardıñ» qatarınan bir-aq şığadı. Öytkeni ol tuğan halqınıñ äleumettik mwñın jırlap, Il'minskiydiñ ümit etken maqsatınıñ şeñberinen şığıp ketuine baylanıstı missionerlerdiñ qarğıs tañbası basılıp otırğanı körinip twr. Il'minskiy YAkovtıñ «Şatasqannıñ oyanuı» degen missionerlik sarındağı öleñinen ülken ümit kütkenimen, ömir talqısı aqıñdı tuğan halqınıñ mwñın jırlauğa oyısqanda jer sabağanday odan tüñile ümitin üzgen edi.

Mine, tatarlardı birjolata şoqındırudan küder üzgen Il'minskiy endi Orınborğa kelip, qazaqtardı şoqıñdıru äreketin öte saqtıqpen jürgize bastaydı. Onıñ qazaq dalasına oralu sebebin, onıñ zamandastarınıñ pikiri men öziniñ de qazaqtardı iştey tanıp biluinen izdemek kerek. Öytkeni qazaqtardıñ tatarlarğa qarağanda islam dinine osaldığı, olarda dini fanatizmniñ joqtığı turalı qoğamdıq pikir qalıptasıp ta qalğan edi. Bir ğana mısal: belgili publicist S. N. YUjakov öz maqalalarında islam dini qattı dendegen mwsılman halıqtarın assimilyaciyalau öte qiın mäsele ekenin aşıp aytadı. Qalay bolsa da olardıñ jazuın orıs alfavitine auıstıru arqılı äreket etudi wsınadı. Bwl üşin mäseleni qazaqtardan bastaudıñ jemisti bolatının eskertip, olardıñ islam dinine salqın qatınasın negizge aladı. Osı sebepti: «...v kirgizskih şkolah neobhodimo sdelat' teper' je. Zdes' net ni musul'manskoy neterpimosti, nikakih tradiciy, kotorıe meşali bı etomu novovedeniyu i delo, nesomnenno privitsya legko i bıstro»[7], – dep jazıp, şoqındıru isin mümkindikten şındıqqa aynaldırudıñ qwnarlı topırağı qazaqtardıñ arasında jatqanın aşıq aytıp körsetken. Mine, Il'minskiydiñ qazaq dalasına añsarı auıp, I. Altınsarindi izdep tabuında missionerlik maqsatın jüzege asırudıñ eñ wrımtal ornı qazaq dalası ekendigine közi jetken soñ kelgendigi bayqaladı.

Ostroumov Nikolay Petroviçti öz şığarmasında Mwhtar Äuezov jaydan-jay atap otırğan joq. Öytkeni Taşkenttegi SAGU-diñ aspiranturasında oqığan kezinde professor Ostroumovtıñ eñbekterimen tikeley tanısqan bolatın-dı. Professor Ostroumov Orta Aziya halıqtarı men Wlı jüz qazaqtarın birtindep şoqındıru, mektep arqılı orıstandırudı memleket tarapınan qoyılıp otırğan sayasi maqsattı jüzege asıru isine boyındağı bar quatımen qızu atsalısqan ataqtı da tanımal, asa aylaker täjiribeli missionerlerdiñ biri bolatın. Ostroumovtıñ da wşqan wyası Qazannıñ duhovnıy akademiyası. Onıñ osı jolğa tüsuine kimder sebep bolğanın ol jasırmaydı, qayta maqtanışpen: «...Nikolay Ivanoviç i Efim Aleksandroviç Malov bıli moimi nastavnikami, a Gordey Semenoviç Sablukov rukovodil mnoyu uje po okonçanii kursa v akademii... Na izuçenie musul'manstva ya obyazan liçnomu vliyaniyu nazvannıh nastavnikov»[8], – dep wstazdarın bas-basına atap körsetetini bar.

Prof. N. P. Ostroumov Tambov guberniyasında tuıp-ösken, sondağı duhovnıy seminariyanı üzdik oqıp bitirgen. 1866 jılı missionerlik joldağı wstazdarınıñ şaqıruımen Qazannıñ duhovnıy akademiyasına tüsip onı 1870 jılı ayaqtasımen-aq birden Il'minskiydiñ wsınuımen, onıñ özi basqarıp kelgen «Protivomusul'manskoe otdelenieniñ» meñgeruşisi bolıp tağayındaladı. Onıñ missionerlik joldağı izdenisteri men jürgizgen isterine asa riza bolğan äri keleşeginen zor ümit kütken Il'minskiy Ostroumovtı zor kölemdegi missionerlik jwmıstı jürgizu üşin, 1877 jılı keñ-baytaq Türkistan ölkesine jiberedi. Ol Taşkentke kelisimen eñ aldımen Jetisu, Samarqand jerlerin aralap, mwndağı jergilikti halıqtardıñ twrmıs erekşeligimen, ruhani bolmısımen jete tanısıp şığadı. Türkistan ölkesinde ärtürli qızmetter atqara jürip, öziniñ bastı maqsatın, yağni jergilikti halıqtardı mektep arqılı orıstandırudan qol üzbeydi. 1883 jıldan 1901 jılğa deyingi aralıqta Taşkenttegi gimnaziyanıñ direktorı, 1901 jıldan 1917 jılğa deyin Türkistan oqıtuşılar seminariyasınıñ direktorı boladı. Al 1883 jıldan 1917 jılğı Oktyabr' revolyuciyasına deyin, yağni 34 jıl boyı üzilissiz jergilikti «Turkestanskaya tuzemnaya gazetanıñ» redaktorlıq qızmetin atqaradı.

Ostroumov negizinen islam dinin zertteumen aynalıstı. Onıñ eñbekteriniñ deni osı taqırıp salasında jazılğan. Onıñ qolınan şıqqan 42 eñbektiñ bäri de missionerlik maqsat twrğısınan jazıldı. Ol jergilikti ğwlama ruhanilarmen köp äñgimelesip, islamiyattıñ mäni men tarihınan köp mağlwmat derekter közin tabadı.

Ostroumov jazğan: «Istoriçeskoe i sovremennoe znaçenie hristianskogo missionerstva sredi musul'man» (Kazan', 1894), «Kolebaniya vo vzglyadah na obrazovanie tuzemcev v Turkestanskom krae» (Taşkent, 1910), «Islamovedenie» (Taşkent, 1912), «Otçet Turkestanskoy seminarii za 25 let ee suşestvovaniya» (Taşkent, 1900), «Araviya i koran'» (Kazan', 1899), «Sartı» (Taşkent, 1908), «Sposobnı li koçevıe narodı Azii k usvoeniyu hristianskoy verı i hristianskoy kul'turı» (Taşkent, 1895), «Vvedenie v kurs islamovedeniya» (Taşkent, 1914) t.b. eñbekterde avtordıñ bastı ideyalıq bağdarı men missionerlik joldağı küres jolı tolıq körinisin tapqan Ostroumov bwratana halıqtardı orıstandırudıñ eñ bastı qwralı mektep pen ağartu jwmısına sayatının jaqsı bilgen. Ol qazaqtardı Reseymen din jağımen biriktirip, mektep arqılı orıstandırudan basqa al'ternativti jol joq dep qarağan. Otarşıldar tarapınan jürgiziletin kul'tregerlik sayasattıñ astarlı sırın wğınğan qazaqtar künderdiñ küninde sayasi jağınan qauipti küşke aynaladı dep körsetti. Basqa missioner ğalımdar siyaqtı Ostroumov ta qazaqtardıñ arabşa jazuın mindetti türde orıs alfaviti negizindegi jazuğa almastırudı, sonı ornıqtıruğa erekşe şeşuşi män berdi. Osınday bürkemeli kul'tregerlik ayla arqılı dini fanatizmnen aulaq, ruhani jağınan taza saqtalğan qazaq halqın mwsılman äleminiñ ıqpalınan, äsirese tatarlar men Orta Aziyalıqtardıñ ruhani teologiyalıq äserinen qol üzdire alamız degen qorıtındığa kelui sebepti: «...zadaça – sblijenie tuzemcev s russkim gosudarstvom i russkim narodom, velos' pri posredstve russkoy transkripcii, v osnovanie kotoroy bıl polojen russkiy alfavit bez vsyakih izmeneniy»[9], – dep Peterburg universiteti wsınıp, resmi türde ükimet tarapınan qoldau tapqan principti wstanğanı bayqalıp-aq twr.

Bwl aytılğan tanımdıq mäni bar mäsele Türkistan oqıtuşılar seminariyasınıñ jergilikti halıqtardı orıstandıru jolıñdağı bastı mindeti bolsa, ekinşi eleuli mindet qazaqtardı şoqındıru arqılı orıstarmen biriktirip siñiru ekenin jasırmaydı, aşıq aytadı. Bwl ispettes sayasi maqsat prof. Ostroumovtıñ ömir boyı wstanıp, tolassız jüzege asıruğa tırısqan dünietanımınıñ irgeli negizi bolatın-dı.

Mwhtar Äuezov 1951 jılı basılım körgen «Aqın ağa» romanıñda Abaymen swqbattasqan jandaraldıñ auzınan: «...zor missioner Alektorovtı ayttı», – dep bwl missioner ağartuşı ğalımğa erekşe män bere qarauınıñ belgili bir sebebi de bar edi. Egerde sır bügip jatqan tarih qoynauların aralap, qatparların aşıp, sın közimen süze qarar bolsaq, mwnıñ da qwpiyasın aşıp, män-mağınasın, sayasi astarın tüsinuge boladı.

Qazaq ädebieti tarihındağı keybir maqala, zertteu eñbekterde A. E. Alektorovtıñ dünietanımı men taptıq poziciyasına sın közimen qaramay, birjaqtı madaqtalıp, qazaq eliniñ eñ zor qamqorşılarınıñ biri retinde bağalanıp keledi. Ärine, bwl tanım atüsti tüsinuden, nemese Alektorovtıñ ömir boyı wstanğan ideyalıq bağıt-bağdarınıñ sayasi törkinderine sın közimen tereñ zerttey otırıp pikir aytu nietinen tumay, beleñ alğan jattandı pikirdiñ şılauıñda ketuden tuğan qwbılıs. Bwğan mısaldı alıstan izdemey-aq ötkenge közi qaraqtı degen akademik jazuşımız Ğ. Müsirepovtiñ «Qazaq halqı A. E. Alektorovqa ülken qarızdar»[10] degen maqalasında asa zor missioner ğalım Alektorovtıñ alıs maqsat közdegen sayasi astarlı mäni bar eñbegin asıra madaqtap jiberui jastar men ğalımdardı onıñ sayasi-äleumettik bolmısın däl tanıp biluge, ädil bağalauğa kedergi jasap keledi. Öytkeni dualı auızdan şıqqan sözdiñ bäri şıñdıq dep qabıldanğan tanımnıñ twtqınınan sıtılıp şığudıñ özi köbinese qiındıqqa aynalatını bar. Jeke basqa tabınu däuiri men toqırau zamanıñda şındıqtıñ betin bürkep ğılım men ädebiette jasandı pikirdiñ, yağni lakirovkanıñ üstem bolıp kelui de akademik Pankratovanıñ atap körsetkenindey: «...Eger patşalıq Reseydegi wlttardıñ jağdayın körsetudegi qatelikter joyılmasa, onda osı mäseleniñ bärin dwrıs şeşuge bolmaydı. Bizdiñ oqulıqtarda jäne jeke-jeke halıqtardıñ tarihı jönindegi kitaptarda patşa samoderjaviyasınıñ wlt-otarlardı ezuşiligin äşkereleuge tipti nazar audarmaydı»[11], – degenniñ özine aynalıp otır. Alektorov mwrasın tanıp bağalaudağı qateliktiñ de osı jolmen ketkeni jasırın sır emes. Nemese Resey imperiyasıñdağı resmi pedagogikanıñ ökili bolğan A. B. Alektorovtı sayasi-äleumettik, tarihi tanımımızdıñ biik körsetkişi bolıp otırğan Qazaq Sovet Enciklopediyası[12] onıñ qazaq tarihın, mädenietin, etnografiyasın, fol'klorın jinap zertteuşi pedagog ğalım retinde jaybaraqat tanıstırıp, onıñ eñ bastı sayasi-äleumettik, yağni monarhistik, missionerlik maqsatın aşpay ketedi. Ärine, mwnıñ bäri akademik Pankratova atap körsetken wlt tarihın körsetudegi qate tanımdardıñ şılauında ketuinen dep qaraymız.

Al şındığına kelsek, yağni tarihi, taptıq müdde twrğısınan bağalar bolsaq, A. E. Alektorov sayasi bağıt-bağdarı jağınan barıp twrğan qanı şıqqan monarhist, ülken joldağı missioner, ömiriniñ soñına deyin revolyuciyalıq qozğalısqa qarsı küresken qarajüzdikterdiñ körnekti ökili bolatın-dı. Osı mäseleniñ törkinin M. Äuezov tereñ tanıp barıp, şındıq şeñberinde Alektorovtıñ missionerlik ideyasın äşkerelegen edi. Biraq uaqıt M. Äuezovtiñ tanımın şındıqqa negizdeluine qaramay bürkemelep tastağanın onıñ avtocenzurasınan körip otırmız.

Alektorov Aleksandr Efimoviç (1861-1919) öz qızmetin Orınborda oqıtuşılıqtan bastağan. Bwl ölkede sol twsta Il'minskiydiñ missionerlik äreketi meylinşe keñ öris alıp, ükimetten qızu qoldau tauıp twrğan kezeñ edi. Ol Il'minskiymen tanısıp, onıñ missionerlik jolına birjolata qwlay beriledi. Biraq mwndağı bir erekşelik basqa missionerler siyaqtı şirkeu mañında aynalsoqtamay, resmi oqu orındarında wstazdıq etse de, bwratanalardı orıstañdırudıñ bastı qwralı mektep pen ağartuşılıq degen tanımğa tolıq senip barğan. Missionerlik jolğa tüsken ğalımdarğa qoyılğan irgeli talaptıñ biri – otarlanğan bwratana halıqtardıñ tilin, tarihın, fol'klorın, etnografiyasın, dini tanımın, twrmıs erekşeligin jan-jaqtı tereñ bilip, osı tanım negizinde olardı orıstandırudıñ sayasi ayla-täsilderine jetile tüsude jatatın. Osı twrğıda missioner ğalımdar jazğan eñbekter negizinen otarşıldıq sayasi maqsattı jüzege asıruğa bağıttalğan bwratana halıqtardı ideologiyalıq jağınan meñgerudiñ senimdi qwralına aynalğanımen, bizder üşin ötken tarihtı bilude ğılımi naqtılı informaciyalıq derekter berui arqılı olardı sın közimen paydalana bilsek, nağız tarihi şındıqtıñ üstinen de tüsiredi. Ob'ektivti twrğıdan qarağanda, şındıqtı tanıp bilude bizder üşin paydalı qaynarlar közine aynalıp ta otır.

Alektorov 25 jasında, yağni 1886 jılı İşki ordanıñ oqu inspektorı bolıp tağayıñdaladı. Jalpı patşa ükimetiniñ otarşıldıq tarihında qazaq halqına qoldanğan ärqilı sayasi-äleumettik ayla-täsilderin senimdi bolğan osı İşki ordada täjiribe jasap, nätijesin jalpı qazaq dalasına endiretin işki qulığı da bolatın-dı. Mısalı, Alektorovtıñ «Çto nujno obruseniya inorodcev»[13] degen atı şulı maqalasında İşki orda qazaqtarın orıstandırudıñ mäselesin köterip, öziniñ missionerlik joldağı bastı tanımın anıq bayqatadı. Alektorov «bwratana halıqtar üşin mektep orıstañdırudıñ bastı qwralı» degen wrañdı jüzege asırudı wsınadı. Al däl osı twsta belgili prof. I. N. Smirnovtıñ «Obrusenie inorodcev i zadaçi obrusitel'noy politiki» (Istoriçeskiy vestnik, 1892) degen belgili maqalasında orıstandıru sayasatınıñ tuuına «bwratanalardı hristiandandıru» wranın jazudı wsınğan edi. Bwl bir maqsattağı missioner ğalımdardıñ wsınğan wrandarınıñ işinde, ärine Alektorov wsınğan joldıñ kul'tregerlik bağıtı meylinşe bürkemelengen äri senimdi bolıp kelui – onıñ missionerlik ağartuşılıq joldağı ideyalıq bağıt-bağdarın däl anıqtaytın qwbılıs.

Ol Batıs Qazaqstañda jürgen keziñde-aq Orta jüz qazaqtarınıñ arasındağı aralas türde keletin orıs-qazaq mektepteriniñ tarihına jiti nazar sala bastaydı. Ol ölkedegi missionerlik jwmıstarmen aldın ala tanısıp dayarlana bastadı. Onıñ 1895 jılı jariyalanğan «Zadaçi russkoy şkolı v inorodçeskoy orde»[14] degen belgili maqalasında Torğaydağı aralas orıs-qazaq mektepterinde şoqındıru, orıstandıru isi oydağıday därejede jolğa qoyılğan dep asa joğarı bağalap, osı dästürdi jalğastıru maqsatımen Torğay oblısına auısadı, bükil Orta jüz qazaqtarınıñ twrmısımen tanısıp, missionerlik äreketti küşeytudi maqsat twtınadı. Ol Kişi jüz qazaqtarınıñ ömirimen jete tanısıp, missionerlik-pedagogikalıq täjiribesi tolıqqan soñ, 1896 jılı Torğay oblısınıñ oqu isiniñ inspektorı bolıp tağayındaladı. Osı oblısta altı jılday qızmet atqarıp, 1902 jıldan bastap Aqmola, Semey oblısındağı uçilişeniñ direktorı bola jürip, osı kezde öziniñ missionerlik bağıttağı eñbekterin öndire jazıp şığadı.

Ğılımi, pedagogikalıq saladağı täjiribesi molığıp, missionerlik bağıtı meylinşe küşeygen twsta ol Orta jüz qazaqtarınıñ äkimşilik astanası retindegi Ombı qalasına kelgen soñ jazğan «Islamizm i kirgizı»[15] degen eñbeginde qazaqtardı şoqındıru, orıstandıru isindegi bastı kedergi äli de bolsa tatarlardıñ äseri Orta jüz qazaqtarı arasında basım jatqandığına közi jete tüsedi. Qalay da bolsa eki halıq arasındağı ruhani baylanıstı üzu, qazaqtardı olarmen aralastırmau jolındağı küreste tikeley wstazı Il'minskiy bağıtımen ideyalıq jağınan da, praktikalıq jağınan da özektesip jatqan birtwtas qwbılıstı köremiz.

Alektorov öz oyın qorıta kelip jazğan «Naşi gazetı o deyatel'nosti pravoslavnoy missii na russkom Vostoke»[16] degen maqalasında meylinşe aşıq missionerlik otarlanğan Şığıs halıqtarın orıstandıruda aldımen olardıñ qızdarı men äyelderin şoqındırudıñ mäselesine şeşuşi män bere qaraydı. Öytkeni Şığıs halıqtarınıñ üy işi men bolaşaq wrpaqtarınıñ besigin terbetip, halıqtıq ruhtağı tärbieniñ tetigin wstap otırğan äyel-ananı şoqındırıp orıstandırudıñ ruhani nätijesi äri senimdi, äri önimdi bolatınına basa nazar audarılğan.

Alektorov aytıp otırğan asa qaterli ideyağa patşa otarşıldarı düniejüzilik otarşıl elderdegi missionerlik täjiribelerdi qorıta otırıp kelgen. Bwğan patşa general-gubernatorlarınıñ bäri de erekşe män bere qarap, tipti Edil boyındağı qalmaqtardı şoqındıru sayasatında olardıñ qızdarına arnaulı mektep aşuınan da, qazaq dalasında da qazaq qızdarı üşin (Qarqaralıda) mektep aşuı köp närseniñ astarlı tüp törkinderi qayda jatqandığınan habar da beredi,

Osı maqalasında Alektorov kedey-kepşikterdi şoqındıru mäselesine senimsizdikpen qaraydı. Onıñ oyınşa, kedey adamdar şoqınğanda şın senimmen şoqınbay, tek twrmıs mwqtajına baylanıstı şoqınatının däl tanıp otır.

Ahmet Baytwrsınov ta ağartuşılıq jolda A. E. Alektorovpen tanısıp, birer jıl birge qızmet atqarısadı. Osı jıldarı ol Alektorovtıñ saqtıqpen sırtın bürkemelep jürgizip kele jatqan missionerlik bağıt-bağdarınıñ sırına qanıqqan soñ, odan sırt aynala bastağan. Bwl ärekettiñ tarihın M. Äuezov 1923 jılı «Aqjol» gazetinde jariyalanğan maqalasında da basa körsetken bolatın-dı. Tipti qazaqtardıñ arasında basqa bwratana halıqtardıñ arasınan şıqqandardıñ şoqındıru sayasatına qızmet etip, missionerlerge kömektesken ärekettiñ bolğanın Ahmet Baytwrsınov:

Keybiri şen almaqqa,

Dinin şanşıp qarmaqqa, –

degen öleñ jolında aytılğan pikirdiñ astarında äli de biz bile bermeytin su astı ağımdardıñ bolğanın añğarğanday bolamız,

Äsirese Alektorovtıñ bükil dünietanımınıñ özekti twstarı men ayqın körinisterin onıñ Ombı qalasında wzaq jıldar boyı oqu orındarında qızmet atqarıp, zertteu eñbekterin jazğan twsta añğara tüsemiz. Onıñ sayasi bağıt-bağdarı, äsirese Ombı däuirindegi kezeñderde ayqın aşıla tüsedi. 1905 jılğı Reseydi dür silkindirgen revolyuciyalıq jağday twstarında nemese onıñ şeginip reakciyanıñ küşeygen kezderinde Alektorovtıñ policiyada tıñşılıq etip, revolyuciyalıq niettegi jastardı quğındauğa qızu atsalısuı, erkin oylı jastardı gimnaziyadan alastau qızmeti üşin ükimetten general-mayor lauazımımen därejesi birdey «deystvitel'nıy ştatskiy sovetnik» atağın aluı – onıñ kim ekenin anıqtap twr emes pe?

Alektorov 1906 jılı Ombı qalasındağı oqu orındarındağı revolyuciyaşıl niettegi jastardıñ qarsılığın küşpen janşu üşin, äskeri qarulı küş şaqırtıp, zorlıqpen qudırğanı turalı resmi qwjattardıñ Ombı arhivinde sır şertip jatuı da köp närseniñ sırın añğartıp twr.

Alektorovtıñ tikeley aralasuımen 1906 jılı 2 naurızda Ombı gimnaziyasınıñ bükil şäkirtteri oqudan qudalanıp, ozıq oylı jañaşıl oqıtuşı A. D. Kvan wstalınıp, qamaladı. Sol küni gimnaziyanıñ qabırğasına «Alektorovqa ölim kelsin» degen wrannıñ ilinui nemese Alektorovtı öltirmek bolğanda, onıñ qaşıp qwtıluınıñ bäri de, onıñ kimniñ jırın jırlap, müddesin qorğağanın bwltalaqsız aşa tüsedi. Osı aytılğan oqiğalardıñ mazmwnı sol twstıñ liberaldıq bağıttağı «Irtış» gazetinde[17] de öz körinisin tapqan. Gazettiñ sol jılğı 20 tamızdağı sanıñda da qattı ayıptalıp, akademiyalıq salpañ qwlaq degen at tağıladı. Satqındıq qwlqımen ökimetke jağa bilgen Alektorovtıñ 1908 jılı bükil Batıs Sibir oqu inspektorı bolıp joğarılatıluı da kezdeysoq qwbılıs emes edi.

Missionerlik, patşaşıl bağıtınan taymağan Alektorov 1917 jılğı aqpan revolyuciyasınan keyin Ombıdağı oqu orındarındağı ozıq oylı oqıtuşılardı tügel quıp, qarajüzdikterdiñ qañdı şoqpar tobına qosılıp ketti.

Ärine, A. E. Alektorovtıñ missionerlik mwrat twrğısınan jazılğan ğılımi-zertteu eñbekteriniñ bizder üşin äli künge deyin sol däuirdiñ sayasi-äleumettik şıñdığın tanıp bilude, sın közimen qaray bilsek, paydalı jağı da bar. Biraq ol jazğan eñbekterdiñ tüpki maqsatın, neni közdegeninen köz jazıp astarlı zardaptarına män bere almasaq, adasqanımız bolıp şığadı. Mısalı, Alektorovtıñ eñ bastı eñbegi 1900 jılı Qazan qalasında basılım körgen «Ukazatel' knig jurnal'nıh i gazetnıh statey i zametok o kirgizah» degen ataqtı da kölemdi eñbeginiñ däl büginge deyin ğılımi mäni bar närse. Qazaqtar turalı alğaş ret basılım körgen ärqilı derekterdi twtas qamtıp körsetkiş jasauı – qay jağınan alıp bağalasaq ta biregey eñbek. Biraq bir eskerer närse, otarşıl ükimet öziniñ otarşıldıq sayasatın jüzege asırıp, bodan eldi qimıldatpay şeñgeliñde wstaudıñ wrımtal joldarın qarastırğanda, ol halıqtıñ ötkendegi ömirin, twrmıs erekşeligin, işki nanımı men salt-sanasın, tarihi jolın biluge eleuli män bere qarağan. Öytkeni onı jete bilu arqılı ol halıqqa qoldanar sayasattıñ türin anıqtauğa mwqtaj bolğandıqtan da qajetti degen informaciyalıq derekterdi jüyelep jinastırıp otırğan. Barlıq otarşıl memleketter tarapınan ğılım atınan jürgiziletin ärtürli maqsat közdegen zertteuler men qazına qarjısımen jabdıqtalğan ekspediciya ataulınıñ bäri de otarşıldıq müdde twrğısınan jürgizilip otırğan. Osı sebepti de patşa ükimeti öz müddesi twrğısınan jürgiziletin ğılımi zertteuler men arnaulı ekspediciyalardan qarjını ayamağan. Mäsele bügingi künde otarşıldıq maqsat twrğısınan jürgizilgen äreketterdiñ qay türi bolsa da onı qalay tanıp bağalauğa sayatının este wstau läzim. Bwlay deytin sebebimiz ol äreketterdiñ bäri de bizdiñ tarihımızda birjaqtı bağalanıp, tipti madaqtalıp, aşı şındıq bürkemelenip jatuında bolıp otır. Halıq wğımın ötkendegi bwl ispettes zararlı qwbılıstardan tazartudıñ mäselesi bütingi ömir talabınan tuındalıp otır.

Mine, joğarıda aytılğan mäselelerdiñ tüp törkinderine nazar audarsaq, Mwhtar Äuezov qoldanıp otırğan avtocenzuralıq qwbılıstıñ sayasi-äleumettik tamırların iñdete otırıp izdegende, jazuşınıñ keñ twrğıdan aytpaq bolğan, biraq artınşa sol twstıñ jağdayına baylanıstı öz oy oralımdarına tolıq aşpay, bügip qaluında köp närseniñ astarlı da swstı sırları jatır. Jazuşınıñ avtocenzurasında janamalay işaramen aytqan tezisteriniñ astarında su astı ağımdarı ispettes közge ilinbes, biraq boylay qalsañ aldı-artıña qaratpay ağıza jöneler quattıñ barlığın da sezinemiz.

Joğarıda M. Äuezov avtocenzurasındağı işaramen janamalap aytqan oy qabattarınıñ bäri de Resey imperiyasınıñ otarşıldıq sayasatınan tuındap otırğan, äri ömirde bolıp ötken naqtılı tarihi oqiğalar jelisinde jatqan qwbılıs ekeni aqiqat şındıq.

Patşa ükimetiniñ otarlau sayasatındağı eñ twraqtı sınnan ötken senimdi ädisi – otarlanğan jerlerge qonıs audaruşılardı barınşa toğıta otırıp, jergilikti halıqtıñ ünin şığarmay bileu isine, äsirese aralas mektep arqılı birtindep orıstandıru, şoqındıru mäselesine kelip tireledi. Bwdan şığatın qorıtındı: ötkendegi otarşıldıq däuirdegi qazaq ädebieti tarihın jazu jolında qoğamdıq sanada eleuli orın alğan missionerlik qwbılıstı jasırmay, onı boyamalap bürkemey şındıqtı sol qalpında körsetip, ädil bağalaudı uaqıt talabı alğa qoyıp otır.

[1]               Reakcionnaya şkol'naya politika carizma v otnoşenii tatar Povolj'ya. Kazan', 1941, s. 37

[2]               Materialı po istorii Tatarii. Kazan', 1948, s. 261

[3]               Qazirgi Oñtüstik Qazaqstan oblısı, Qazığwrt audanı, Jañabazar eldi mekeni

[4]               Qazaq ädebieti. 1988, 24 mausım

[5]               Qazan arhivi, 968-qor, 1-tizim, 16-is, 1-2-better

[6]               Tatar ädebieti tarihı. Qazan, İİ t., 1985, 465-bet

[7]               Russkiy vestnik, 1891, kn, 7-8

[8]               Ostroumov N.P. Vospominaniya o missionerskom otdelenii pri Kazanskoy duhovnoy akademii. Kazan'. 1899, s. 12.

[9]               Ostroumov N. P. Otçet Turkestanskoy uçitel'skoy seminari za HHV let ee suşestvovaniya. Taşkent, 1904, s. 25

[10]             Qazaq ädebieti. 1977, 18 naurız

[11]             SOKP XX s'ezi. Stenografiyalıq esep. İ t. Almatı, 1958, 653-bet

[12]             QSE. İ tom, Almatı, 1972, 267-bet

[13]             Astrahanskiy listok. 1892, № 207

[14]             Moskovskaya vedomosti. 1895, № 261

[15]             Moskovskaya vedomosti. 1897, № 301

[16]             Narodnoe obrazovanie. 1897, № 237

[17]             Irtış. 1906, 23 şilde, № 5

"The Qazaq Times"