مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: ەل قالاي ورىستاندىرىلدى؟ ء(ىى)

(جالعاسى، باسى وتكەن شىعارىلىمدا)

الدىمەن يمپەرياداعى كوپ ءتىلدى بۇراتانا حالىقتاردى تۇگەلدەي شوقىندىرىپ، ورىستارمەن كىرىكتىرىپ (سليانيا) جىبەرۋ ماسەلەسىنە شەشۋشى ءمان بەرىلدى، ياعني ولاردى ءتىلى مەن دىنىنەن اجىراتۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ ساياساتىن ۇستاندى. وسى ماقسات تۇرعىسىنان كەلىپ 1869 جىلى ماسكەۋدە ارنايى تۇردە ميسسيونەرلىك قوعام ۇيىمداستىرىلىپ، وعان وسى ساياسي يدەولوگيالىق ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى جۇكتەلدى. ارينە، پاتشا ۇكىمەتى كوپ ءتىلدى حالىقتاردى ورىس حالقىمەن كىرىكتىرىپ جىبەرۋ ءۇردىسىن كۇشپەن اسسيميلياتسيالاۋ ارقىلى جۇرگىزۋگە باعدار العاندا، بۇل ىستەگى ەڭ شەشۋشى ءارى ەڭ اسەرى مول كۇش دەپ وتارلاۋدىڭ ەڭ سىڭنان وتكەن سەنىمدى ءتاسىلى قونىس اۋدارۋشىلارعا كوپ ءۇمىت ارتىلدى. وسى تۇرعىدان كەلىپ 1868 جىلى «پەرەسەلەنچەسكي كوميتەتتىڭ» قۇرىلىپ، قىزۋ ىسكە كىرىسۋى ميسسيونەرلىك ارەكەتتى قاتتى جانداندىردى. مۇنداي قۇبىلىس اقش-تا 1824 جىلى بيۋرو دەلو ينورودتسەۆ دەپ اتالعان ەدى.

ورىستاندىرۋ ساياساتىن تىكەلەي وسى كوميتەتپەن ۇشتاستىرا جۇرگىزۋ قاجەتتىگى انىقتالىپ، بۇل ىسپەن تىكەلەي اينالىساتىن ارنايى تۇردە قۇرىلعان «وبرۋسيتەلنايا پالاتاعا» تاپسىرىلدى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ بۇراتانا حالىقتاردى وتارلاۋداعى ەڭ سەنىمدى ءارى ناتيجەسى تەز كورىنەتىن ءادىسى – ۆودۆورەنيا، ياعني ورىس شارۋالارىن بۇراتانا حالىقپەن ارالاستىرا قونىستاندىرۋ، مۇمكىندىگىنشە قونىستانۋشىلارلىڭ سانىن جىل وتكەن سايىن مولىقتىرىپ وتىرۋدىڭ ساياسي استارىن جاقسى ۇعىنۋ سەبەپتى دە، بۇل ماسەلەگە شەشۋشى ءمان بەرىلە قارالدى. شوقىڭدىرۋ، ورىستاندىرۋ ماسەلەسى دە وسى ءادىس ارقىلى جۇرگىزىلىپ كەلدى[1]. بۇل ساياسي ارەكەتتى قازاق جەرىندەگى گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ ءبارى دە جەرگىلىكتى جەردىڭ تاريحي ەرەكشەلىگىنە سۇيەنە وتىرىپ اسپاي، ساسپاي ءارى وتە ساقتىقپەن تولاسسىز تۇردە بىرتىندەپ ەندىرۋ ارقىلى جۇرگىزۋدى كوزدەدى.

بۇل ماسەلە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ەڭ ءداستۇرلى ءارى كەڭ تۇرعىدان الدىن الا ويلاستىرىلىپ كەلىپ قولدانعان ساياساتى بولاتىن-دى. مۇنىڭ ءتىپتى دەكابريستەردىڭ كورنەكتى وكىلى پ. ي. پەستەل تاراپىنان دا قولداۋ تاۋىپ: «...بارشا حالىقتاردىڭ ءبىر حالىق ءتۇزىپ، رەسەيدەگى مەكەندەگەندەردىڭ بارلىعى ورىس بولۋى ءتيىس»[2], – دەپ جازۋى بۇل ءتۇبىرلى دە ءداستۇرلى ماسەلەنىڭ ساياسي استارى، تاريحي تامىرى قايدان كەلە جاتقانىنان حاباردار ەتسە كەرەك.

ءبىر ەسكەرەر ءجايت «سليانيە ناتسي ي نارودنوستي» دەگەن تەرميندىك ءمانى بار ۇعىمنىڭ و باستا ميسسيونەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە قولدانىس تابۋى ويعا قالدىرادى. جەكە باسقا تابىنۋ، توقىراۋ جىلدارىندا وسى تەرمين سوزدەر كەڭەستىك ءباسپاسوز بەن ينفورماتسيالىق قۇرالدارىندا دا تىلدەن تۇسپەي، بىراق شىن ماعىناسى تەرەڭ اشىلماي، ماقساتى تالدانىپ عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلمەي قالىپ جاتتى. ال يدەولوگيانىڭ باسىندا وتىرعان م. ي. سۋسلوۆ كپسس وك-ءنىڭ حاتشىسى ەسەبىندە حالىقتاردىڭ، ولاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ كىرىگىپ كەتۋىنە كۇش سالعانىن پوليتبيۋرونىڭ مۇشەسى بولعان شەلەست: «...ون وچەن ناستايۆال نا بىسترەيشەم سلياني ناتسي، يح يازىكوۆ ي كۋلتۋر»[3], – دەپ ارنايى تۇردە اتاپ كورسەتۋىنىڭ ءمان ماعىناسى ءبىز بىلە بەرمەيتىن، تانىلماعان قاتپارى مول، تەرەڭدە جاتقان بۇركەمەلى ۇعىمدار بولاتىن-دى. م. ي. سۋسلوۆتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن ول تەرميندەر قايتا جاندانىپ، جاساندى ينتەرناتسيوناليزم ۇعىمىنىڭ جاڭا جامىلىپ شىعا كەلۋى سەبەپتى دە، بۇل ماسەلەگە سىن كوزىمەن قاراعان جازۋشى س. بارۋزدين: «...وني ناچاليس سو ۆرەمەني ستالينا، كوتورىي ۆسياچەسكي فورسيروۆال پروتسەسس سليانيا ناتسي ي نارودنوستەي. حوتەل ون توگو يلي نە حوتەل، نو ۆ وپرەدەلەننوي مەرە ەتو ۆەلو ك رۋسيفيكاتسي»[4], – دەپ جازۋىندا اسىرەسە قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ورىن العان اسىرا سىلتەۋلەر مەن بوياما ۇعىمداردىڭ توركىنىن ءدوپ باسىپ كورسەتىپ تۇرعانداي سەزىمدە قالامىز. ويتكەنى تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ جيىرما بەس جىلدىق مەرەكەسىندە جاساعان بايانداماسىندا: «رۋسسكو-گوسۋدارستۆەننىە زاداچي ي سترەملەنيا ناشەگو وتەچەستۆا پو وتنوشەنيۋ ك ينورودتسام سوستويات، ۆ وبرۋسەني... ەششە درۋگايا زاداچا – سپوسوبستۆوۆات سليانيۋ كيرگيز س رۋسسكيمي ۆ ودين تسەلىي پوليتيچەسكو-گوسۋدارستۆەننىي ورگانيزم»[5], – دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ نەگىزگى ساياسي ماقساتىن اشىق ايتۋى ارقىلى-اق ماسەلەنىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدان قويىلىپ وتىرعانىن پاش ەتىپ تۇر.

***

جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەكىنشى ءبىر سالاسى – رەسەي يمپەرياسىنىڭ اعارتۋ مينيسترلىگى مەن ميسسيونەرلەردىڭ شەتايماقتاعى بۇراتانا حالىقتار اراسىندا اشىلاتىن، بىراق نەگىزىنەن ميسسيونەرلىك مۇددەنى كوزدەگەن ارالاس مەكتەپتەرگە ەرەكشە ءمان بەرىلدى. مۇنى ءتىپتى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى وتارلانعان ولكەلەردە اشىلعان ارالاس مەكتەپتەر تاريحىنا وي جۇگىرتسەك تە كوپ نارسەنىڭ استارلى سىرىنا قانىعا تۇسەمىز.

وتارلانعان حالىقتاردى ورىستاندىرۋدىڭ شەشۋشى كىلتى، ناتيجەلى قۇرالى – ارالاس مەكتەپ نەمەسە ءارتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارعا وراي اشىلىپ وتىرعان مەكتەپتەر ءتۇرى مەن كەيبىر كاسىپتىك وقۋ ورىندارى بولۋى كەرەك دەپ ءتۇيدى. وسى سەبەپتى پاتشا ۇكىمەتى ورىس ەمەس حالىقتار ءۇشىن مەكتەپتەر اشقاندا، ولاردى ساۋاتتاندىرىپ، عىلىم-بىلىمگە تارتۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى ساياسي-الەۋمەتتىك مۇقتاجىنا قىزمەت ەتەر تومەنگى دارەجەلى قىزمەتكەرلەر دايارلاۋ ماقساتىمەن اشىپ وتىرعان. بىراق وسى ىسپەتتەس شەتايماقتاردا اشىلعان مەكتەپ اتاۋلىنىڭ ءبارى دە ميسسيونەرلىك ماقساتتى مىقتاپ ۇستاعانىن وتە قۇپيا دەگەن بەلگى سوعىلعان اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ارناۋلى ينسترۋكتسياسىندا دا اتالىپ وتكەن. وندا: «...نارودنوە وبرازوۆانيە نا وكرايناح رۋسسكوي دەرجاۆى ەست سۆوەگو رودا ميسسيونەرستۆو... ميسسيونەرستۆو ەست سۆوەگو رودا دۋحوۆنايا ۆوينا، ۆويۋششيە ستورونى نيكوگدا نە رازگلاشايۋت سۆويح پلانوۆ»، – دەپ جازىلىپ، وزدەرى ەرتە باستان-اق الدىن الا ويلاستىرىلعان ءارى وتە ساقتىقپەن جۇرگىزىپ كەلگەن اعارتۋ جۇمىسىنداعى ميسسيونەرلىك ساياساتىن شاما كەلگەنشە بۇراتانا حالىقتاردىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىنە سەزدىرمەۋگە تىرىسقان، مەكتەپ ارقىلى جىڭىشكەلەپ وتكىزىلەتىن ميسسيونەرلىك ارەكەتتەرىنە الدامشى جامىلعى بۇركەمەلەپ، ەلەۋسىز تۇردە بىرتىندەپ سىڭىرۋگە ۇمتىلعان ماقساتىنىڭ ءمان-ماعىناسىن وسى قۇپيا نۇسقاۋ ايگىلەپ تۇر.

پاتشانىڭ وتارشىل اكىمدەرى قازاق دالاسىندا اشىلعان وقىتۋشىلار سەمينارياسى مەن ورىس-تۇزەمدىك مەكتەپ دەيتىن ارالاس مەكتەپتەر اتاۋلىنىڭ ءبارىن دە شاماعا قاراي ميسسيونەرلىك اعارتۋشىلمق ماقساتتا ۇستاپ وتىرعان. ال رەسەي پاتشالىعىنا قازاقتاردان كەيىن قوسىلعان بۇكىل ورتا ازيا حالىقتارى اراسىندا اشىلعان ارالاس مەكتەپتەردىڭ ءبارى دە وسى ينسترۋكتسيا تالابى تۇرعىسىنان كىزمەت اتقارعانىن: «...ۆ تۋركەستانسكوم كراە بىل نامەرەن دەرجاتسيا وبرۋسيتەلنوي پوليتيكي پري پوسرەدستۆە رۋسسكوي شكولى»[6], – دەپ اتاپ كورسەتىلۋىندە دە ماسەلەنىڭ ساياسي توركىنى قانشالىقتى تەرەڭدەپ جاتقانىن جاسىرمايدى، اشىعىنا كەتىپ وتىر. ويتكەنى بۇل ماسەلە مەملەكەتتىك ساياسات دەڭگەيىندە قويىلۋى سەبەپتى، تۇركىستان ولكەسىنىڭ العاشقى گەنەرال-گۋبەرناتورى فون كاۋفماننىڭ 1880 جىلى 8 قاراشا كۇنى حالىق اعارتۋ مينيسترىنە جولداعان حاتىندا قازاقتاردى يسلام ءدىنىن تەرەڭ قابىلداعان كورشى حالىقتاردان بولەك ۇستاي وتىرىپ، ورىس جازۋى نەگىزىندە وقىتىلاتىن مەكتەپ ارقىلى تەزىرەك اسسيميلياتسيالاۋ مىندەتىن العا قويادى. ونىڭ وسى تىلەگى كوپ ۇزاماي-اق 1881 جىلى 28 قاڭتاردا پاتشا تاراپىنان ناقتىلى قولداۋ تاۋىپ بەكىتىلەدى دە.

پاتشا ۇكىمەتى جالپى وتارلانعان بۇراتانا حالىقتاردى، ونىڭ ىشىندە ەلىن بىرتىندەپ، اسىقپاي ساقتىقپەن شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ جولىنداعى ەڭ باستى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى – قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلە جاتقان اراب گرافيكاسى نەگىزىندەگى جازۋىن قولدانۋدان شىعارۋ بولاتىن-دى.

كۇندەلىكتى تۇرمىستا عاسىرلار بويى قولدانىلىپ كەلە جاتقان ارابشا جازۋىن كيريلليتسامەن الماستىرۋدا – بۇكىل حالىقتىڭ كەلەر ۇرپاعىن اتا-بابا سالتىنان، ۇعىم-نانىمىنان، تاريحي ەستەگى داستۇرلىك جالعاستىعىنان ءۇزىپ، رۋحاني جاعىنان قالاي يلەسەڭ سولاي قاراي جىعىلا بەرەتىن كونبىسى قۇلعا اينالدىرۋ ماقساتى جاتتى.

وتكەن تاريح تاجىريبەسىنە وي كوزىمەن قاراساڭ، وتارلاۋشى ۇكىمەت اتاۋلىنىڭ ءبارى دە بودان بولعان حالىقتى رۋحاني جاعىنان بيلەپ-توستەۋدىڭ ەڭ سەنىمدى جولى رەتىندە، الدىمەن، حالىقتىڭ تاريحي ەسىن جالعاستىرۋ ءداستۇرىنىڭ باستى بۋىنى بولىپ سانالاتىن ونىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، جازۋ مادەنيەتىن، توپونوميكاسىن وزگەرتۋگە تىرىسادى. مىسالى، بۇكىل تۇركىستان اتالاتىن ولكەنىڭ كونە تاريحىنا ۇڭىلسەك، كوك تاڭىرگە تابىنىپ، كونە تۇركى جازۋىن قولدانىپ كەلگەنىن عىلىم دالەلدەپ وتىر. مىنە، وسى تۋما مادەنيەت العاش رەت VIII عاسىر ىشىندە اراب باسقىنشىلارىنىڭ تاراپىنان ءتۇبىرلى قۋدالاۋعا ۇشىراپ، يسلام يدەولوگياسىمەن، ال كونە تۇركى جازۋى اراب جازۋىمەن الماستىرىلدى، ارينە جاڭا يدەولوگيا زورلىق-زومبىلىقپەن، قارۋدىڭ كۇشىمەن تاريح ساحناسىنان ىعىستىرىلدى. ياعني، تۇركى ءتىلدى حالىقتار ەندى وتكەندەگى اتا سالتى، ۇعىم-نانىمى مەن جازبا مادەنيەتىنىنەن كوز جازىپ قالعانىن، ونىڭ قايتا تۋماستاي بولىپ تاريح بەتىنەن وشىرىلگەڭدىگىن ۇلى عالىم بيرۋني وكسي وتىرىپ ەسكە الادى.

كەڭەس ەلىندە حالىقتاردىڭ عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلە جاتقان جازۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسى ۆ. ي. لەنين كايتىس بولعان سوڭ قىزۋ قولعا الىنا باستادى. الدىمەن تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ قالىپتاسقان اراب ءالفاۆيتىن كيريلليتسا جازۋىمەن الماستىرۋ ماسەلەسى جەدەل قولعا الىندى. بۇل ءبىر كەزدەگى قوعامدىق پىكىردە لاتىن ءالفاۆيتىن: «...بۇكىل الەمدىك كوممۋنيستىك قوعامنىڭ ءالفاۆيتى» دەگەن قاتە ۇعىمنىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى كوتەرىلگەن ەدى. جيىرماسىنشى جىلدار ىشىندە لاتىن جازۋى تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ جازۋىنا اينالىپ تا ۇلگەردى. ءتىپتى ەرتە كەزدەن-اق پراۆوسلاۆيە دىنىنە شوقىنىپ، ورىسشا جازۋدى قابىلداعان ياكۋتتاردىڭ ءوزىن قايتادان لاتىن جازۋىنا كوشىرگەن سولاقايلىقتى دا باستان كەشىردىك.

قازاق زيالىلارىنىڭ بىلىكتى توبى لاتىن ءالفاۆيتىن قابىلداۋعا نارازىلىق ءبىلدىردى. بۇل پىكىر، اسىرەسە، كورنەكتى فيلولوگ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «الىپپە – تاڭبالار جۇمباعى» دەگەن بەلگىلى ماقالاسىندا تولىق كورىنىس بەرىپ، لاتىن جازۋىن «ەۋروپا جۇرتىمەن بىردەي بولۋ ماقساتىمەن الامىز دەسەك، الۋ قيىن بولعان سەبەپتى ورىستار اياق باسپاي وتىرعاندا، ءبىز سول ماقساتپەن ىستەيمىز دەپ ايتۋدىڭ قانشا ورنى بارلىعىن سويلەپ، كوپ ءسوز قىلماساق تا بولار»، – دەپ ءوز پىكىرىن قىسقا ءارى تۇجىرىمدى تۇردە بىلدىرەدى.

لاتىنشاعا كوشۋدىڭ تۇبىندە قاڭداي زالالدى قىساستىق جاتقانىن، ەڭ نازىك ايلالى ساياساتتار ءتىل ارقىلى جۇرگىزىلەتىنىنەن بەيحابار ءبىزدىڭ شالا پىسكەن دۇمبىلەز بەلسەندى ايعايشىلدارىمىز جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، الدى-ارتىنا بولجاپ قاراماي-اق اڭكىلدەي كىرىسكەنى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1931 جىلى 25 مامىرداعى ۇڭدەۋىڭدە: «...جاڭا ءالىپتى بىلمەيمىن دەيتىن قىزمەتشىلەر جاڭا ءالىپتىڭ جاسىرىن جاۋى دەپ سانالىپ، سوتقا تارتىلسىن»، – دەگەن ۇردا-جىق سولاقايلىقتىڭ دۇمپۋىنەن دە ءيسى اڭقىپ تۇر. نەمەسە باحتيار دەگەن اقىنسىماقتىڭ «جاڭا ءالىپ جولىندا»[7] دەگەن ولەڭىندەگى:

ارابشى، جاڭا ءالىپشى،

ەكى جاق بوپ تارتىستى:

احمەت، ەلدەس، مۇحتارلار

ارابقا جۇمساپ بار كۇشتى، –

دەگەن پىكىرى ەكى اراداعى تانىمدىق تارتىستىڭ بار بولمىسىن وزىنشە تۇسىنىكپەن ايتىپ تۇر. بۇل ارادا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسىمى جايدان-جاي اتالىپ تۇرعان جوق. اسا نازىك جولمەن جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياسي استارلى ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىن، بار تاريحىن ەرتە تانىپ-بىلگەندىكتەن تۋعان سانالى تۇردەن قارسىلىق ەكەنىن ءبىلدىرۋ سەبەپتى اتالىپ وتىر. وسى تۇستا قازاق جازۋىن بىردەن ورىس گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە الۋ تۋرالى دا ءۇن كوتەرىلگەن بولاتىن-دى، بىراق بۇل جولعا تۇسەر بولساق، مەملەكەتتىك ساياسات رەتىندە رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جۇرگىزىلگەن ورىستاندىرۋ ماسەلەسى ەسكە ءتۇسىپ، كەرى رەاكتسيا تۋدىرۋى مۇمكىن دەپ قارالدى. وسى سەبەپتى ۋاقىتشا شەگىنىس جاساپ بارىپ، پىكىر ايتار سانالى زيالىلار توبىن تۇتاس سىپىرىپ تاستاعان سوڭ، قايتا ورالۋدى ويدا ساقتاعان ساياتشىلاردىڭ بولعانى دا راس. ۋاقىت وتە كەلە بۇنىڭ شىندىق ەكەنىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر ەمەس پە؟ ويتكەنى تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ جازۋىن تۇتاستاي ورىس جازۋىنا كوشىرىپ، مەكتەپ ارقىلى ورىستاندىرۋ ساياساتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ عاسىرلار بويى ارمانداپ، ناقتىلى ارەكەتتەر جۇرگىزىپ، جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلعان ءداستۇرلى ساياساتى بولاتىن-دى. وسى كۇردەلى دە قيىن، اسا نازىك استارلى ماسەلە كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا عىلىمي ينستيتۋتتاردا اكادەميك گوردلەۆسكي تاراپىنان 1921 جىلى قايتا كوتەرىلىپ ۇسىنىلعان ەدى. بىراق ينستيتۋت عالىمدارى بۇل يدەيانى قابىلداماي تويتارىپ تاستادى، ياعني جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالدى.

مىنە، جوعارىدا باياندالعان وسى ميسسيونەرلىك يدەيانى جۇزەگە اسىرۋدى ءبىر كەزدەردە رۋحاني سەميناريا شاكىرتى بولعان ستالين وزىنە ءتان سۋىق اقىلدىڭ تەزىنە سالا وتىرىپ ارەكەت ەتتى، اسىرەسە ورىس جازۋىن بىردەن الۋ تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ ۋاقىتشا لاتىن جازۋىن ەندىرە تۇرۋ كەرەك دەگەن كەڭەسكە قۇلاق اسىپ، 1930 جىلى لاتىن جازۋىن قابىلداتتى.

لاتىن جازۋىن ۇيرەنىپ، ءتىل مادەنيەتىنىڭ جەتىلۋ جاعى ناشارلاپ، ساۋاتتانۋ جاعى جەتىلمەي تۇرعان تۇستا 1937 جىلدىڭ تاۋقىمەتىن جاساپ، وزىنشە ويلاي بىلەتىن پىكىرى بار زيالى قاۋىمدى ءسۇتتىڭ بەتىندەگى قايماعىنداي سىپىرىپ الىپ تاستاعان سوڭ، 1940 جىلى حالىقتىڭ كالاۋى بويىنشا دەگەن جاساندى سىلتاۋمەن لاتىن جازۋىنان ەندى ورىس جازۋىنا كوشىرىپ تە ۇلگەردى. بۇل ارەكەتتى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گ. باتىعين: «ستالينسكيە رەپرەسي وبرەلي تاكوي ماسشتاب، چتو ۆو منوگيح رەگيوناح بىلا يسترەبلەنا ناتسيونالنايا ينتەلليگەنتسيا، كوتورايا ياۆلياەتسيا نوسيتەلنيتسەي يستوريچەسكي پامياتي نارودا.

ۆ ازەربايدجانە، كازاحستانە، مولداۆي تراديتسيوننىي الفاۆيت بىل زامەنەن كيريلليتسەي. كورني كۋلتۋرى، دەرجاۆشەيسيا نا منوگوۆەكوۆوي تراديتسي، بىلي پودرەزانى»[8], – دەپ بۇركەۋلى جاتقان شىندىقتىڭ شىمىلدىعىن سىپىرىپ وتىر.

ا. بايتۇرسىنوۆ ميسسيونەر اتاۋلىنىڭ وتكەن تاريحىمەن جەتە تانىس ءارى ولارمەن تىكەلەي قىزمەتتەس بولۋى سەبەپتى دە، ولار كوزدەگەن ساياسي تۇپكى ماقساتتىڭ شوقىندىرۋ مەن ورىستاندىرۋعا الىپ كەلەرىن ءبىلىپ، رەۆوليۋتسيا الدىندا-اق: «...حۇكىمەتكە جاعىمدىسى ‒ قول استىنداعى جۇرتتىڭ جازۋ-سىزۋى، ءتىلى، ءدىنى ءبىر بولۋ. رەسەي قولاستىندا ءتۇرلى ءتىلدى، ءتۇرلى ءدىندى، ءتۇرلى جازۋ-سىزۋدى تۇتىنىپ وتىرعان جۇرتتار بار. سولاردىڭ ءبارى ءتىلىن، ءدىنىن، جازۋ-سىزۋىن ورىسقا اۋدارسا، حۇكىمەتكە ونان ارتىق ءىس بولماس»[9], – دەگەن وي قورىتىندىسىنا كەلۋىندە ايتارلىقتاي تەرەڭ تانىم، ۇلكەن سىر جاتىر. ويتكەنى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىل توپتارى، اسىرەسە، ميسسيونەر عالىمدارى بۇراتانا حالىقتاردىڭ ءبارى ءبىر تىلدە سويلەۋىن، ءبىر دىندە بولۋىن قاتتى ارمانداپ، وسى جولدا تالاي ساياسي امال-ايلالاردى قولدانىپ، دەگەنىنە جەتە الماۋىنا ءبىزدىڭ باعىمىزعا قازان رەۆوليۋتسياسى سەبەپ بولعان ەدى. بىراق وسى يدەالدى قايتا ءتىرىلتىپ، بۇل كەزدەيسوق نەمەسە سانالى تۇردە بولسىن ن. س. حرۋششەۆتىڭ: «ءبىز ءبارىمىز نەعۇرلىم تەزىرەك ورىس تىلىندە سويلەسەك، سوعۇرلىم كوممۋنيزمدى تەزىرەك ورناتامىز»[10], – دەپ ۇران تاستاۋىنان كەلىپ قازىرگى ۇلتتىق نيگيليستەر مەن كوسموپوليتتىك نيەتتەگى ەڭ قاتەرلى الەۋمەتتىك جىكتىڭ ورىستەپ كەتۋىنە سەبەپكەر بولۋى، ونى ودان ارى سۋسلوۆتىڭ ۋشىقتىرا ءتۇسۋىنىڭ اششى ءدامىن قازىرگى كۇندە تاتىپ وتىرعان جايىمىز بار.

اينالاسى ون جىلدىڭ ىشىندە كوپتەگەن حالىقتاردىڭ، ياعني ورىس، گرۋزين، ارميانداردان باسقالاردىڭ عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى جازۋلارىن ءۇش رەت الماستىرىپ جىبەرۋدىڭ قانشالىقتى ورنى تولماس رۋحاني جۇتاڭدىققا اپاراتىنىن جاقسى بىلگەن ءستاليننىڭ مۇنداي زارارلى جولعا بارعانىن بۇگىنگى كۇنى تولىق ءبىلىپ وتىرمىز. ويتكەنى ءبىر ۇرپاقتىڭ كەزىندە حالىقتاردىڭ ءداستۇرلى جازۋىن ەكى، ءۇش رەت وزگەرتۋگە تىكەلەي ءستاليننىڭ ناقتىلى نۇسقاۋىمەن بولعاندىعىن پروف. م. ۆسەۆولودوۆانىڭ «پوگوۆوريم نا راۆنىح يازىكاح» دەگەن[11] قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالعان ماقالاسىندا: «دوستاتوچنو ناپومنيت و پروۆەدەننىح پو ليچنومۋ رەشەنيۋ ستالينا پەرەۆوداح س ارابسكوگو نا لاتينسكي، ا زاتەم ي كيريلليچەسكي الفاۆيت يازىكوۆ سرەدنەي ازي، چتو نە موگلو نە پريۆەستي ك وپرەدەلەننىم پوتەريام»، – دەپ كورسەتۋى جوعارىدا باياندالعان ويدىڭ ءتۇپ توركىنى قايدا جاتقانىنان حاباردار ەتەدى.

رەسەي پاتشالىعىنىڭ قول استىنا قاراعان ءارتۇرلى دىندەگى، ءارتۇرلى تىلدىك جۇيەدە سويلەيتىن بۇراتانا حالىقتاردى پراۆوسلاۆيە دىنىنە شوقىندىرىپ، ورىستاندىرۋ ءۇشىن ءبارىنىڭ دە ءداستۇرلى جازۋىن ورىس جازۋىنا اۋدارۋ ماقساتى الىستى كوزدەگەن وتارشىلدىق مۇددەدەگى ۇلكەن مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالدىرۋ ارەكەتى تىم ەرتەدەن باستالعان ەدى. بىراق بۇل ساياسات بۇراتانا حالىقتاردىڭ تۇرمىس ەرەكشەلىگى مەن ءدىني نانىمىنا، ادەت-عۇرپى مەن سالت-ساناسىنا جانە دە دۇنيەتانىمىنا وراي ءارتۇرلى دارەجەدە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ جۇرگىزىلدى. مىسالى، كومي حالقىن شوقىندىرۋ، جازۋىن ورىس گرافيكاسىنىڭ نەگىزىنە كوشىرۋ XIV عاسىر ىشىندە-اق باستالعان بولاتىن-دى. ولاردى شوقىڭدىرۋ ىسىنە ءتىپتى دميتري دونسكويدىڭ ءوزى قىزۋ ارالاسادى. ال تاتار حالقىنىڭ باسىنا بۇل تاۋقىمەت يۆان گروزنىي بيلىگى تۇسىندا-اق باستالادى. 1769 جىلى ارحيەرەي ۆەنيامين (ۇلتى چۋۆاش، العاش شوقىنعان ميسسيونەر قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى) ورىس ءالفاۆيتىن قولدانۋ ارقىلى چۋۆاش ءتىلىنىڭ العاشقى گرامماتيكاسىن جازىپ شىقتى. ال 1808 جىلى ماري حالقىنىڭ تىلىنە ورىس الفاۆيتىمەن ءدىني كاتەحيزيس اۋدارىلدى.

ءسىبىردىڭ ۇساق حالىقتارىن كۇشپەن شوقىندىرۋ ءىسى ەرماك جورىعى اياقتالىسىمەن-اق جۇزەگە اسىپ، قازاق دالاسى مەن ەندى عانا وتارلانعان تۇركىستان ولكەسىندەگى حالىقتاردى ايرىقشا نىساناعا الا باستادى.

رەسەي پاتشالىعىنىڭ ءداستۇرلى ساياساتىنا اينالىپ عاسىرلارعا سوزىلعان شوقىندىرۋ، بىرتىندەپ ورىستاندىرۋ ماسەلەسى، ارينە، قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، يمپەريانىڭ ۇستەم تابى دۆوريان-پومەششيكتەرى مەن كۋلاكتاردىڭ مۇددەسىنە وراي جۇرگىزىلىپ كەلدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، مەملەكەت بيلىگىنىڭ رۋحاني سالاسىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان سۆياتوي سينود ارقىلى ءدىن يدەولوگتارى، ياعني ميسسيونەر عالىمدار، ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى قاراجاتتى كەرەگىنشە مەملەكەت تاراپىنان الىپ وتىرعان. وسى رۋحاني توپتار 1739 جىلدان باستاپ، اسىرەسە مەملەكەتتىك ساياسات دارەجەسىندە قويىلىپ وتىرعان ميسسيونەرلىك ارەكەتتى ناقتىلى ءارى بەلسەندى تۇردە جانداندىرا باستاعان ەرەكشەلىكتى اڭعارامىز.

1876 جىلى ورىنبوردا اعارتۋ ءمينيسترى گراف تولستوي قازاقتار ءۇشىن ارابشا جازۋدى ورىس گرافيكاسىنا كوشىرۋ ءۇشىن ارنايى ءماجىلىس شاقىرىپ، ناقتىلى نۇسقاۋلار دا بەردى. سەمەي گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ 1878 جىلى 26 قىركۇيەكتەگى قۇپيا دەگەن بەلگى سوعىلعان باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جازعان № 9623-قاتىناس كاعازىندا: «...ۆو ۆسەح سلۋچاياح، كوگدا پريحوديتسيا وبياۆليات كيرگيزام راسپورياجەنيا پراۆيتەلستۆەننىح مەست نا كيرگيزسكوم يازىكە، ۋپوترەبلياەتسيا رۋسسكي الفاۆيت. وبۋچەنيە يزلوجەنيۋ كيرگيزسكوي رەچي ەتيم جە الفاۆيتوم ۆۆوديتسيا، نا توچنوم وسنوۆاني پرەدلوجەنيا ۆاشەگو ۆىسوكوپرەۆوسحوديتەل-ستۆا وت 4 مايا زا № 26, ۆ كيرگيزسكيح ينتەرناتاح.

بۋدەت ۆرەميا، كوگدا رۋسسكي الفاۆيت ۆ ستەپي ۆوزمەت ۆەرح ناد ارابسكيم»، – دەپ جازۋىنا قاراعاندا، ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنى گراف تولستوي اعارتۋ سالاسىندا مەملەكەتتىك ميسسيونەرلىك ساياساتتى جۇرگىزۋشى قايراتكەر رەتىندە بەرگەن نۇسقاۋدىڭ سارىنى انىق اڭعارىلىپ تۇر دەۋگە كەلەدى.

1876 جىلى پاتشا اعزامنىڭ ءوزى قازاقتار عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلە جاتقان ارابشا جازۋدى ورىس جازۋىنا اۋىستىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. ءدال وسى جىلى گراف تولستوي ىبىراي التىنسارينگە ورىس ءالفاۆيتىن ەشقانداي وزگەرىسسىز سول قالپىندا قازاق جازۋىنا قولدانۋ جايىندا كەڭەسىپ، نۇسقاۋ بەرگەن. وسى ماسەلە جايىندا ى. التىنسارين ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ وبلىستىق مەكتەپتەرى تۋرالى زاپيسكا» دەگەن ەڭبەگىندە: «...1876 جىلى گراف تولستوي ورىنبور قالاسىنا كەلگەن كەزدە..» ەڭ الدىمەن تالقىعا سالىنعان ماسەلە – قازاق اراسىنا ورىسشا حات تانىتۋ جولدارى جانە بۇل ءۇشىن قازاق تىلىنە ورىس ءالفاۆيتىن قولدانۋعا بولاتىن-بولمايتىنى تۋرالى ماسەلە قويىلعان ەدى. بۇل ماسليحاتتارعا ورىنبور ولكەسىنىڭ بۇرىنعى گەنەرال-گۋبەرناتورى گەنەرال اديۋتانت كريجانوۆسكي، ورىنبور وقۋ وكرۋگىنىڭ پوپەچيتەلى لاۆروۆسكي، قازانداعى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنىڭ ديرەكتورى يلمينسكي جانە تورعاي، ورال وبلىستارىنىڭ گۋبەرناتورلارى قاتىناستى، بۇلاردىڭ ءبارى دە ورىس ءالفاۆيتىن قازاق تىلىنە قولدانۋعا ابدەن بولادى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن ەدى»[12], – دەپ جازۋى ارقىلى-اق جەرگىلىكتى وتارشىل حاكىمدەردىڭ ءبارى باس قوسىپ، قازاقتار قولدانىپ كەلگەن اراب جازۋىنىڭ ورنىنا ورىس جازۋىن قولدانۋ تۋرالى كوپتەن بەرى الدىن الا ويلاستىرىلىپ كەلە جاتقان ساياسي ماقساتتىڭ ەڭ بۋىڭدى تۇسىن تولىق تۇردە اشىپ بەرىپ وتىر. ياعني، پاتشانىڭ ءوزى قول قويىپ، جارلىق بەرگەن جىلى-اق ونىڭ قازاق دالاسىنداعى بيلەۋشىلەرى مەن ميسسيونەر عالىمدارى سول جىلى بۇل ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋعا ناقتىلى كىرىسىپ، ءبىر شەشىمگە كەلۋىنەن كوپ نارسەنىڭ سىرى ايقىندالىپ تۇر.

1876 جىلعى ورىنبورداعى ماجىلىستەن ون ءتورت جىل بۇرىن، ياعني 1862 جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ باستىعى پروفەسسور ۆ. ۆ. گريگورەۆ يلمينسكيگە قازاق تىلىندە باسىلعان ورىس ءارپىن قولدانۋ ارقىلى كىتاپ جازۋدى تاپسىرادى. ءارى ءدال وسى 1862 جىلدان باستاپ تاتار تىلىندە باسىلاتىن كىتاپتاردىڭ ءبارىن دە ميسسيونەرلەردىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا، ورىس ءالفاۆيتىن قولدانا باستاۋى دا ماسەلەنىڭ ءبىر تالاپ تۇرعىسىنان قويىلىپ وتىرعانىن ايعاقتايدى. وسى تۇرعىدان جۇرگىزىلگەن ءارى جان-جاقتى بارلاپ بايقاۋ ءۇشىن جاسالعان الدىن الا شارالاردىڭ ءبارى دە 1876 جىلعى ورىنبور ماجىلىسىندە قارالعان ماسەلەنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقان استارلى ساياساتتىڭ سىرىن اشا تۇسەدى.

يلمينسكي باستاعان ميسسيونەرلىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋشىلاردىڭ ءبارى، الدىمەن قازاقتاردى تاتارلاردىڭ رۋحاني ىقپالىنان ءبولىپ الىپ، ولارمەن قارىم-قاتىناس جاساتپاۋعا بار كۇشىن سالسا، وسى ساياساتتى تۇركىستاندى وتارلاۋشى پاتشا اكىمدەرى يسلام دىنىنە بەرىكتەۋ بولىپ كەلەتىن بۇحارلىقتاردان قازاقتاردى اجىراتۋ، رۋحاني ىقپالىن تاراتپاۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. وسى سەبەپتى دە 1880 جىلى 8 قاراشادا گەنەرال اديۋتانت فون كاۋفمان اعارتۋ مينيسترىنە جازعان جولداماسىڭدا كوشپەلى قازاق ەلىن تەزىرەك اسسيميلياتسيالاپ رەسەيمەن كىرىكتىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن، ولاردى ورتا ازيالىقتاردان بولەك ۇستاۋدىڭ قاجەتگىگىن اتاپ وتەدى. بۇل ءۇشىن قولدانىلاتىن ساياسي ءتاسىل رەتىندە قازاقتاردىڭ جازۋىن ورىس جازۋىمەن الماستىرۋدى كوزدەدى، ولار ءدىنشىل رۋحاني ىقپالدان اۋلاق ۇستاۋعا قىزمەت ەتەدى دەپ ءبىلدى. ال تۇركىستاننىڭ تانىمال ميسسيونەر عالىمى وستروۋموۆ بولسا وسى ساياسي ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تۇركىستان ولكەسىندەگى قازاقتار اراسىندا اتقارىلاتىن جۇمىستاردىڭ جەلىسىن انىقتاي كەلىپ: «...سبليجەنيە تۋزەمتسەۆ س رۋسسكيم گوسۋدارستۆوم ي رۋسسكيم نارودوم – ۆەلوس پري پوسرەدستۆە رۋسسكوي ترانسكريپتسي، ۆ وسنوۆانيە كوتوروي بىل پولوجەن رۋسسكي الفاۆيت بەز ۆسياكيح يزمەنەني، دوپولنەني ي سوكراششەني»[13], – دەپ قازاقتارعا ورىس ءالفاۆيتىن وزگەرىسسىز، قوسىمشاسىز، قىسقارتۋسىز قولدانۋدى تالاپ ەتۋى دە، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ رەسمي تالابىنان شىعىپ وتىر. ويتكەنى ميسسيونەر عالىمدار اراسىندا بۇراتانا حالىقتار ءۇشىن قولدانىلعالى وتىرعان ورىس ءالفاۆيتىن ەندىرۋدىڭ ەكى ءتۇرلى جوباسى بولعان ەدى.

مىسالى، قازاقتار ءۇشىن ورىس ءالفاۆيتىنىڭ العاشقى جوباسىن ىبىراي التىنساريننەن بۇرىن ورىستىڭ ميسسيونەر عالىمدارى جاساعان بولاتىن-دى. سونىڭ ءبىرى 1862 جىلى يلمينسكي جاساعان الفاۆيت جونىندە پروف. گريگورەۆ: «...ءوزىڭىزدىڭ ورىسشا-قازاقشا ءالفاۆيتىڭىزدى جاساعاندا، ءسىز كەڭسەشىل عالىم سياقتى ارەكەت ەتكەنسىز»، – دەپ، ول جاساعان قازاقتارعا ارنالعان ءالفاۆيتتىڭ ومىرگە يكەمسىز، جاساندى تۇردە شىققانىن سىنايدى.

ال ۆ. ۆ. رادلوۆ بولسا 1870 جىلى جارىق كورگەن «وبرازتسى نارودنوي ليتەراتۋرى تيۋركسكيح پلەمەن يۋجنوي سيبيري ي دجۋنگاري» دەگەن ەڭبەگىنە ەنگەن تۇركى تىلدەگى ادەبي ماتەريالداردى وسى ءتىلدىڭ فونەتيكالىق تابيعاتىنا وراي ءوزى قولدانعان ورىس ءالفاۆيتىنىڭ نۇسقاسىمەن پايدالانادى. ورىس تىلىندە ۇشىراسپايتىن تۇركى تىلىندەگى دىبىستاردى وزىنشە تاڭبالاپ قوسىمشا ارىپتەرمەن بەرەدى.

مىنە، وسى ەكى ءتۇرلى جوباداعى ورىس ءالفاۆيتىنىڭ قاي نۇسقاسىن پايدالانۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى تالقىلاۋ ۇستىندە پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كەرتارتپا وقىمىستىلارى يلمينسكي نۇسقاسىن قولدايدى. ولار تۇركى حالىقتارى ءوز تىلدەرىنىڭ فونەتيكالىق تابيعاتىنا ۇيلەسپەسە دە، اراب ءالفاۆيتىن وزگەرىسسىز سول قالپىندا پايدالانىپ كەلەدى. بۇدان ولاردىڭ تىلىنە ەشقانداي كەلىپ وتىرعان جوق، سول سەبەپتى ورىس ءالفاۆيتىن دە ولار وزگەرىسسىز، ەشقانداي قوسىمشا تاڭبالارسىز قاز-قالپىندا الۋى كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدى. جوعارىدا ايتىلعان پروف. وستروۋموۆتىڭ تالابى دا وسى رەسمي شەشىمنىڭ نەگىزىنەن تۋىنداپ جاتقانىنا تالاس بولماسا كەرەك-ءتى.

جالپى تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ جازۋىن ورىس الفاۆيتىنە كوشىرۋ تۋرالى ەرەجە 1906 جىلى 31 ناۋرىزدا وتكەن ماجىلىستە ەكىنشى نيكولاي پاتشانىڭ ءوزى باس بولىپ قابىلداتقان ەدى. بىراق رەسەي يمپەرياسىنداعى سول تۇستاعى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ قيىنداۋى سەبەپتى، ورىس ءالفاۆيتىن بىردەن جۇزەگە اسىرۋعا سەسكەندى. ازىرشە بۇراتانالاردىڭ بويىن بىرتىندەپ ۇيرەتە بەرۋ ءۇشىن، ورىس ءالفاۆيتىن رەسمي دوكۋمەنتتەر مەن مەكتەپ وقۋلىقتارىندا قولدانۋمەن شەكتەلۋ قاجەت دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

تاتارلار ءۇشىن دە ورىس گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندەگى ءالفاۆيتتى يلمينسكي جاساعان. بۇل يلمينسكيدىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتىنىڭ قاتتى ورىستەگەن تۇسىمەن شامالاس كەلەدى. ءارى بۇل ۋاقىت تاتارلاردى پراۆوسلاۆيە دىنىنە شوقىندىرىپ ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قىزۋ اتسالىسىپ جاتقان قاربالاس كەزەڭ ەدى.

تاتارلار ءۇشىن جاساعان ورىس جازۋىنىڭ نۇسقاسى تاتار ءتىلىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەۋى سەبەپتى دە، شوقىنعان تاتارلاردىڭ باسىن قاتىرىپ، شالا ساۋاتتىلىققا ۇرىندىراتىن كەرتارتپا قۇبىلىس بولىپ شىقتى. ويتكەنى يلمينسكيدىڭ نەگىزگى كوزدەگەن ماقساتى – وسى ارقىلى تاتارلاردىڭ ۇلتتىق رۋحاني مادەنيەتىنەن قول ءۇزدىرىپ، رۋحاني جاعىنان شوكتىرىپ جىبەرۋدەن باسقا ەش نارسە دە ەمەس ەدى.

يلمينسكي تاتارلارعا قويعان تالاپ تۇرعىسىنان كەلىپ، قازاقتارعا ارنالعان كىتاپتاردىڭ ءبارىن دە ورىس الفاۆيتىمەن شىعارۋدى تالاپ ەتتى. ى. التىنسارين ەڭبەكتەرىنىڭ، اسىرەسە وقۋ قۇرالدارىنىڭ ءبارى ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە شىعارىلۋ سەبەبى دە، وسى قاتاڭ تالاپتىڭ ىرقىنا بايلانىستى قۇبىلىس دەپ بىلمەك كەرەك.

يلمينسكيدىڭ تاتار، قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە شىعارۋداعى ماقساتىنىڭ نەگىزى، ارينە حالىقتىڭ ومىرگە كەلگەن جاڭا ۇرپاعىن ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى سۇرىپتالىپ تۇراقتانعان تاريحي ەسىنەن، ءتىلى مەن نانىمىنان، اتا داستۇرىنەن، وتكەن تاريحىنان، ۇلتتىق سەزىمىنەن قول ءۇزدىرىپ رۋحاني ماڭگۇرتكە اينالدىرۋدان باسقا ەشنارسە دە ەمەس. بۇل ىسپەتتەس حالقىنىڭ رۋحاني بۇلاعىنان كوز جازىپ، تۋعان حالقىنىڭ سالت-داستۇرىنەن وگەيسۋى – ونىڭ قاتارعا قوسىلا الماس رۋحاني مەشەۋلىككە ۇرىنۋى – ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قاتەرلى اپات. ءتىلىن، ءدىنىن، ۇلتتىق داستۇرىنەن ايىرۋ ارقىلى كەز كەلگەن حالىقتى تاريح ساناسىنان ءوشىرۋدىڭ تاجىريبەسى تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە-اق ۇشىراسا بەرەتىن قۇبىلىستارعا جاتادى.

قازاق تىلىندەگى قازىرگى باسىلىمدار مەن مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىنىڭ بارىندە دە قازاقتار ءۇشىن ورىس گرافيكاسىنىڭ نەگىزىڭدەگى ءالفاۆيتتى العاش رەت جاساعان ىبىراي التىنسارين دەگەن عىلىمي نەگىزى جوق جانە دە سول كەزدەگى ارنايى تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىرعان ميسسيونەرلىك رەسمي ساياساتتان تىس، سول قۇبىلىستارمەن بايلانىسسىز الىنعان قاساڭ ۇعىم قالىپتاسىپ وتىر. شىڭدىعىنا كەلسەك، تۇركى ءتىلدى حالىقتار ءۇشىن ورىس ءالفاۆيتىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن ميسسيونەر عالىمدار جاساپ ۇسىنعانى تالاس تۋدىرمايدى. ال ى. التىنسارين 1876 جىلى پاتشانىڭ ءوزى قول قويىپ، اعارتۋ ءمينيسترى ناقتىلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىمەن، گراف تولستويدىڭ تالابىمەن، ونى يلمينسكيدىڭ جان سالا قولداۋىمەن ورىس ءالفاۆيتىن ەشقاڭداي وزگەرىسسىز الۋ كەرەك دەگەن پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارى شەشىمىنىڭ نەگىزىندەگى ءپرينتسيپتى ۇستانىپ، قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتاردى سول الفاۆيتپەن باستىرۋشى عانا بولعانىن ەسكەرە بەرمەيمىز.

1870 جىلى اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ «و مەراح ك وبرازوۆانيۋ ناسەليايۋششيح روسسيۋ ينورودتسەۆ» زاڭى جاريالاندى. بۇل زاڭدا نەگىزىنەن يلمينسكيدىڭ ورىستاندىرۋدى كوزدەگەن ميسسيونەرلىك پەداگوگيكالىق جۇيەسى ەندىرىلدى. وسى زاڭدا ورىس ەمەس حالىقتار ءۇشىن ءۇش ءتۇرلى كاتەگوريا بەلگىلەندى. ءبىرىنشى كاتەگوريا بويىنشا، ۇلت تىلدەرىندە ساباق ءوز تىلىندە، بىراق مىندەتتى تۇردە ورىس الفاۆيتىمەن وقىتۋ تالاپ ەتىلدى. مىسالى، ىبىراي اشقان مەكتەپتەر وسى كاتەگوريانىڭ ىشىنە كىردى. ەكىنشىسىندەگى ساباق تازا ورىس تىلىندە جۇرگىزىلىپ، تەك ساباق ۇستىندە تۇسىنبەگەن جەرىن انا تىلىندە ايتۋعا رۇقسات ەتىلدى. ال ءۇشىنشى كاتەگوريا بويىنشا، ساباق تەك ورىس تىلىندە ءجۇرىپ، انا تىلىندە سويلەۋگە رۇقسات ەتىلمەدى.

1905 جىلى 10 مامىر مەن 3 ماۋسىم ارالىعىندا وتكەن شىعىس حالىقتارىن وقىتۋ جونىندەگى ارنايى كەڭەس ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ وقۋ جۇيەسىن ورىستاندىرۋ ءپرينتسيپىن اشىق تۇردە كۇن تارتىبىنە قويدى. كەڭەسكە پاتشانىڭ ءوزى مەن اعارتۋ ءمينيسترى باستاعان اتاقتى ميسسيونەرلەردىڭ ءبارى قاتىناستى. تاتارلاردان باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبارى دە مەكتەپتە العاشقى ەكى جىلىن ءوز تىلىندە، باسقاسى تۇگەل ورىس تىلىندە وقىتىلىپ، وقۋلىقتار ورىس الفاۆيتىندە بولۋ كەرەك دەپ تابىلدى. تاريح تاجىريبەسى قاي زامان، قاي ۋاقىتتا بولسا دا حالىقتاردىڭ عاسىرلار بويى پايدالانىپ كەلە جاتقان جازۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسى قالاسىن، قالاماسىن ەشقانداي ماقسات كوزدەمەگەنى، بۇل قاي كەز بولسا دا وتارشىلدىق پيعىلدان اۋلاق جاتقان قۇبىلىس ەمەستىگىن بۇكىل تاريحتىڭ ءجۇرىسى ايعاقتاپ وتىر ەمەس پە؟